Renesansowe wartości życiowe w „Trenach” Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski żył i tworzył w XVI wieku, w epoce renesansu Jan Kochanowski żył i tworzył w XVI wieku, w epoce renesansu. W tym czasie najważniejszą postawą filozoficzną był humanizm – główny prąd kulturalny epoki odrodzenia, stawiający w centrum filozofii, nauki i sztuki człowieka i jego sprawy, nawiązujący do kultury antycznej, przeciwstawiający się podporządkowaniu wszystkiego religii. Główną zasadą humanizmu było stwierdzenie rzymskiego pisarza Terencjusza : „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.

„Treny” powstały jako literackie odzwierciedlenie uczuć Kochanowskiego po śmierci najmłodszej córki Urszulki, dziecka bardzo uzdolnionego, niejednokrotnie nazywanego przez ojca słowiańską Safoną. Zmarła ona nagle i niespodziewanie jako mała dziewczynka. „Treny" przedstawiają obraz ojcowskiego bólu i żalu. Jednak przypuszcza się, że nie powstały one od razu. Jako pierwsze zostały napisane treny środkowe zbioru, najbardziej wzruszające i tragiczne w odbiorze jako bezpośrednia reakcja na śmierć ukochanego dziecka. Treny pisano już w starożytności. Najczęściej poeci wychwalali w nich zalety zmarłych, wielkich ludzi. Jednak wyrażone w nich uczucia były sztuczne, gdyż ich autorzy często pisywali o nich na zamówienie. Tymczasem „Treny" Jana Kochanowskiego znacznie różnią się od innych. Po pierwsze napisane były przez ojca, a po drugie poświęcone były nikomu nieznanej małej dziewczynce. Podmiotem lirycznym nie jest zmarły, tylko autor, cierpiący ojciec. „Treny" były okazją do wypowiedzenia własnych myśli i sądów. Bywają dramatyczną relacją o problemach człowieka i artysty renesansowego i w ten sposób stają się poetyckim traktatem moralno-filozoficznym. Równie ważnym jak Urszulka bohaterem „Trenów” jest sam poeta. Występuje on tu w dwóch rolach: rozpaczającego ojca i niepotrafiącego odnaleźć swoich wartości filozofa, który dostrzegł, że dotychczasowe zasady rozsypują się w bezpośrednim zetknięciu z osobistą tragedią. Jan Kochanowski był wzorem humanisty, w swoich utworach często nawiązywał do filozofii stoickiej - sam pragnął być stoikiem. Był przekonany, że jest bliski osiągnięcia pełni spokoju wewnętrznego, równowagi duchowej. Dopiero śmierć ukochanej Urszulki pokazała, jak bardzo się mylił.

„Tyś za wszystki mówiła, za wszystki śpiewała, Wszystkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała. Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy pasować…” („Tren VIII”) W podanym fragmencie pokazana jest wielka pustka, żal i smutek, jakie autor odczuwa po stracie ukochanej córki. Ta strata doprowadziła do tego, że ojciec odczuwa ogromny ból, przebywając w miejscach, w których kiedyś bywała jego córka.

„Zgwałciłaś, niepobożna Śmierci, oczy moje, Żem widział umierające miłe dziecię swoje!...” („Tren IV”) Użyta apostrofa opisuje przeżycia podmiotu – autora - związane z koniecznością oglądania śmierci córki. Ojciec nie powinien oglądać swojego dziecka w trumnie. Dlatego podmiot uważa, że w pewnym sensie jego prawa zostały pogwałcone.

„Mnie jednako serce boli, A nigdy się nie utoli…” („Tren XVII”) W podanym cytacie poeta ujawnia swój smutek oraz zrezygnowanie, gdyż nie wierzy już w poprawę swojej sytuacji.

„A cudzej śmierci płacząc, sam swe kości suszę…” („Tren II”) Jan Kochanowski poprzez te słowa próbuje nam pokazać, jak bardzo śmierć jego córeczki wpłynęła na niego. Stał się człowiekiem smutnym, który bardzo tęskni za swoją pociechą.

„Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie, Żalu mi przydajecie?...” („Tren VII”) Ten cytat uświadamia nam, jak bardzo poeta cierpi po stracie Urszulki. Patrząc na rzeczy dziewczynki ,odczuwa niewyobrażalny ból i tęsknotę. Chce się uwolnić od tych rzeczy, które budzą wspomnienia.

„Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje, A serce swej pociechy darmo upatruje.” („Tren VIII”) Powyższy cytat ujawnia nam obraz domu Kochanowskich, w którym każdy kąt przypomina o zmarłej Urszulce. Te wspomnienia powodują, że autor wypatruje i szuka swej córeczki.

„Żałości! co mi czynisz? Owa już oboje Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?” („Tren XI”) W danym fragmencie autor, używając apostrofy, zwraca się do żałości. Zarzuca jej, że zabrała mu córkę i jeszcze chce pozbawić go rozsądku. Kochanowski jednak nie chce na to pozwolić, dlatego odrzuca te myśli od siebie.

„Ludzkie przygody ludzkie noś…” („Tren XIX”) W tych słowach Jan Kochanowski zawarł ważną życiową wskazówkę, że wszystkie cierpienia i problemy, które spotykają nas w życiu, musimy znosić z godnością i zrozumieniem, ponieważ życie człowieka zbudowane jest nie tylko z radosnych chwil, ale także smutnych. Musimy być świadomi i przygotowani, że każdego z nas może spotkać zarówno coś dobrego, jak i złego.

„Śmierć – mówisz – straszna tylko niebożnemu…” („Tren XVI”) Autor postuluje, że śmierci powinna bać się tylko osoba niewierząca. Cytat ten ukazuje, że tylko wiara może dodać nam odwagi, aby zwyciężyć śmierć.

„Ale od wieku Twoja lutość słynie, A pierwej świat zaginie, Niż ty wzgardzisz pokornym…” („Tren XVIII”) Bóg zawsze jest obecny w życiu człowieka, pomaga mu. W tych słowach Kochanowski ukazuje nam miłosierdzie Boga, który nigdy nie odtrąci człowieka i zawsze mu pomoże, ale wymaga pokory.

„Już to dawno Bóg odmyślił w niebie, A k’tej radzie nie przypuszczą ciebie…” („Pieśń XX”) Człowiek od początku istnienia ma swoje przeznaczenie, które Bóg daje nam zanim przyjdzie na świat. Człowiek nie jest w stanie zmienić swojej powinności, dlatego i tak zostanie z tego rozprawiony na Sądzie Ostatecznym.

Jan Matejko „Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki”

Przygotował Mateusz Sałek