Powództwo adhezyjne

Art. 62 Pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa.

Strony cywilne postepowania – strona czynna Powód cywilny – strona czynna: bezpośrednio pokrzywdzony (art. 49 § 1i 2 w zw. z art. 2 kpk) osoby najbliższe dla pokrzywdzonego, jako strona zastępcza (art. 63 § 1 kpk) osoby najbliższe dla powoda cywilnego , który wystąpił z powództwem, jako strona nowa (art. 63 § 2 kpk) organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo którym wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej lub wystąpiły o wszczęcie postepowania w takiej sprawie, jeżeli nie działa organ bezpośrednio pokrzywdzonej instytucji (art. 49 § 4 kpk). organy Państwowej Inspekcji Pracy w sprawach o przestępstwo przeciwko prawom osób -wykonywujących prace zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 § 2 kk, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postepowania, przedstawiciel ustawowy, gdy pokrzywdzony jest małoletnim albo ubezwłasnowolnionym całkowicie lub częściowo zakład ubezpieczeń – w zakresie , w jakim pokrył szkodę wyrządzona pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 3 kpk) Organy kontroli państwowej , organy PIP oraz przedstawiciel ustawowy działają na rzecz podmiotów bezpośrednio pokrzywdzonych.

Dochodzenie roszczeń w razie śmierci pokrzywdzonego Legitymacja czynna art. 63 kpk : § 1 Strona zastępcza - osoby najbliższe - powództwo cywilne o przysługujące im roszczenie majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa § 2 Nowa strona - osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego i dochodzić przysługujących im roszczeń Strony zastępcze lub nowe mogą dochodzić jedynie przysługujących im roszczeń majątkowych.

Zakres roszczeń strony zastępczej i strony nowej „Własne” roszczeniach osób najbliższych, niewynikające bezpośrednio z przestępstwa, których zakres wyznaczają przepisy prawa cywilnego. W przypadku śmierci pokrzywdzonego w wyniku uszkodzenia ciała, jeżeli pokrzywdzony nie wytoczył powództwa osoba najbliższa (strona zastępcza): nie może dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego, które byłoby należne zmarłemu pokrzywdzonemu (art. 445 § 1 kc) może dochodzić zwrotu wyłożonych przez nią kosztów leczenia lub kosztów pogrzebu (art. 446 kc). W przypadku śmierci pokrzywdzonego - powoda cywilnego który przed śmiercią wniósł powództwo w procesie karnym o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, osoba dla niego najbliższa – będąca spadkobiercą (strona nowa): wstępując w prawa zmarłego powoda, może dochodzić pieniężnego zadośćuczynienia o które wcześniej wystąpił bezpośrednio pokrzywdzony (art. 445 § 3 kc).

Uprawnienia powoda cywilnego W toku procesu powód cywilny ma prawo m.in. do: składania wniosków dowodowych (art. 167 kpk) przeglądania akt sprawy (art. 156 §1 kpk) wypowiadania się co do kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 kpk) zadawania pytań osobom przesłuchiwanym (art. 370 § 1i 2 kpk) wypowiedzenia się po zamknięciu przewodu sądowego w ramach tzw. głosu stron (art. 406 kpk) korzystania z pomocy pełnomocnika (art. 87 kpk) Uprawnienia te mają charakter bezwzględny - ich realizacja uzależniona jest wyłącznie od woli prowadzącego.

Prokurator Ingerencja prokuratora może polegać na: Wymóg interesu społecznego art. 64 kpk wg oceny prokuratora Ingerencja prokuratora może polegać na: wytoczeniu powództwa cywilnego na rzecz pokrzywdzonego lub – w razie jego śmierci – na rzecz osoby dla niego najbliższej, popieraniu wytyczonego już przez pokrzywdzonego powództwa lub powództwa wytoczonego przez osoba najbliższą dla pokrzywdzonego (art. 64 kpk) złożeniu wniosku w trybie art. 49a kpk o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Prokurator przed wystąpieniem z powództwem adhezyjnym powinien poznać stanowisko podmiotu na rzecz którego ma zamiar wystąpić z powództwem.

Udział innych podmiotów obok prokuratora Wytyczenie lub popieranie powództwa przez prokuratora nie pozbawia pokrzywdzonego (strony zastępczej lub nowej) uprawnień powoda cywilnego. W wypadku wytoczenie przez prokuratora powództwa cywilnego na rzecz określonej osoby sąd, do którego wpłynął pozew, zawiadomi ją o tym, doręczając jednocześnie odpis pozwu. Podmiot na rzecz którego prokurator wytoczył powództwo adhezyjne, może wstąpić do sprawy w każdym jej stanie w charakterze powoda (art. 56§1 kpc w zw. Z art. 70kpk). W tym przypadku do udziału prokuratora w sprawie stosuje się odpowiednie przepisy o współuczestnictwie jednolitym (art. 56 §1 in fine kpc),

Współuczestnictwo jednolite Podmiot, na rzecz którego prokurator wytoczył powództwo, nie może dowolnie dysponować przedmiotem procesu. Do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzebna jest zgoda wszystkich współuczestników (art. 73 § 2 in fine kpc w zw. Z art. 70 kpk). Również prokurator nie może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu (art. 56 § 2 kpc w zw. z art. 70 kpk) bez względu na to, czy w procesie adhezyjnym występuje sam czy też we współuczestnictwie z powodem cywilnym, tzn. że nie może on samodzielnie podejmować aktów tzw. materialnej dyspozycji, a więc nie może zrzec się roszczenia ani zawrzeć ugody.

Współuczestnictwo jednolite Podmiot uprawniony do wytoczenia powództwa cywilnego oraz prokurator mogą przyłączyć się do procesu adhezyjnego wszczętego w wyniku wniesienia powództwa w każdym etapie procesowym. Wyrażenie woli włączenia się do procesu może mieć formę: pisemną ustną z wpisaniem do protokołu, może nastąpić per facta concludentia.

Strony cywilne postepowania – strona bierna Pozwanym (strona bierną) w procesie adhezyjnym może być wyłącznie oskarżony. Jego zdolność procesową do bycia stroną (pozwanym) oraz zdolność do podejmowania określonych działań procesowych należy oceniać według przepisów karnoprocesowych.

Powaga rzeczy osądzonej W sprawach o roszczenia majątkowe prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie pozbawia strony zainteresowanej, która nie brała udziału w sporze możliwości dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone (art. 58 zdanie drugie kpc).

Przedmiot powództwa adhezyjnego Wyłącznie roszczenia majątkowe wynikające bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Zakres dochodzonego odszkodowania wyznaczają przepisy prawa cywilnego(art. 70 kpk) Zastosowanie ma zasada pełnej kompensacji (art. 361 § 1 i 2 kc ), zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność za rzeczywiście poniesione straty(damnum emergens), ale i za utratę korzyści, jakie poszkodowany mógłby osiągnąć (lucrum cessans). Uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia czynem niedozwolonym: pokrzywdzony może dochodzić naprawienia powstałej szkody, obejmującej koszt leczenia (art. 444 § 1 kc) zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 445 §1 kc) także w razie: pozbawienia wolności skłonienia kobiety za pomocą gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu (art. 445 § 2 kc w zw. Z art. 189, art. 197 §1, art. 199 kk naruszenia dóbr osobistych (art. 24§1 i art. 448 kc).

Niedopuszczalność dochodzenia roszczeń w procesie adhezyjnym W procesie adhezyjnym nie można dochodzić: roszczeń niemajątkowych, roszczeń majątkowych, pośrednio wynikających z popełnionego przestępstwa roszczeń regresowych Wyjątki: art. 49 § 3 kpk - zakład ubezpieczeń może dochodzić roszczeń regresowych w zakresie w jakim pokrył szkodę lub jest zobowiązany do pokrycia szkody Orzecznictwo SN oraz doktryna dopuszcza możliwość zasądzenia odsetek ustawowych

Zgłoszenie powództwa cywilnego Warunek: powództwo cywilne przed sądem karnym można wytoczyć tylko przeciwko oskarżonemu, w pozwie należy podać m.in. imię i nazwisko osoby pozwanej (art. 187 1 i art. 126 1 pkt kpc w zw. z art. 70 kpk), zgłoszenie powództwa w procesie karnym może zatem nastąpić najwcześniej po wszczęciu postepowania przygotowawczego in personam, (art. 71 1 kpk), zgłoszenie powództwa organom prowadzącym postępowanie przygotowawcze wymaga złożenia pozwu zgłoszenie do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 62 kpk), termin wiąże też stronę zastępczą (art. 63 1 kpk) i prokuratora (art. 64 kpk)

Wniosek o zabezpieczenie roszczenia Jeżeli wraz z powództwem cywilnym zgłoszony został wniosek o zabezpieczenie roszczenia w sprawie tego wniosku orzeka prokurator (art. 69 § 2 kpk). Na postanowienie co do zabezpieczenia roszczenia przysługują zażalenie do sądu (art. 69 § 3 kpk) powołanego do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji (art. 329 §1 kpk).

Przekazanie sprawy sądowi właściwemu W razie umorzenia lub zawieszenia postępowania przygotowawczego pokrzywdzony w terminie 30 dni od daty doręczenia postanowienia może żądać przekazania sprawy sądowi właściwemu do rozpoznania spraw cywilnych. Jeżeli pokrzywdzony nie zgłosi żądania w tym terminie, dokonanie wcześniej zabezpieczenie upada, a wniesiony pozew nie wywołuje skutków prawnych (art. 69 § 4 kpk).

Rodzaje rozstrzygnięć sądu w związku z wytoczeniem powództwa Formalne: o odmowie przyjęcia powództwa, o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozoznania, o przyjęciu powództwa. W razie stwierdzenia braków prezes sądu wzywa powoda do ich usunięcia w terminie 7 dni (art. 120 § 1 kpk). Po uzupełnieniu braków w terminie pozew wywołuje skutki od dnia jego wniesienia, natomiast nieuzupełnienie barków w terminie powoduje, że pozew uznaje się za bezskuteczny, o czym należy pouczyć powoda przy doręczaniu wezwania (art. 120 § 2 kpk). Merytoryczne: o uwzględnieniu albo oddaleniu powództwa cywilnego w całości lub części. O przyjęciu lub odmowie przyjęcia powództwa cywilnego orzeka sąd bez względu na to, czy zostało ono złożone organowi procesowemu w toku postepowania przygotowawczego, czy bezpośrednio w sądzie. Postanowienie powinno być wydane przed rozpoczęciem przewodu sądowego.

Odmowa przyjęcia powództwa Przesłanki odmowy przyjęcia powództwa cywilnego art. 65 § 1 kpk: powództwo jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne, np.: w postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 48 pkt 3 u.p.n.), w postepowaniu w razie wniesienia do sądu wniosku przez prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków zabezpieczających (art. 354 pkt 1 in fine kpk) roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia, powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,

Odmowa przyjęcia powództwa cd. to samo roszczenie jest przedmiotem innego postepowania (lis pendents) lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono (res iudicata), po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne (art. 72 § 2 kpc) z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą która nie występuje w charakterze oskarżonego, złożono wniosek o naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 kk). Na odmowę przyjęcia powództwa cywilnego zażalenie nie przysługuje (art. 65 § 4 kpk).

Pozostawienie powództwa cywilnego bez rozpoznania Mimo przyjęcia powództwa cywilnego sąd pozostawia je bez rozpoznania jeżeli: po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawnione zostaną okoliczności z art. 65 § 1 kpk stanowiące przyczynę odmowy przyjęcia powództwa cywilnego (art. 65 § 3 kpk) po śmierci powoda cywilnego osoba najbliższa (strona nowa) nie wstąpiła w prawa zmarłego ani też prokurator nie wytoczył powództwa na jej rzecz (art. 63 § 2 in fine kpk) do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego powód cywilny nie stawił się na rozprawę i nie złożył wniosku o rozpoznanie powództwa pomimo jego nieobecności (art. 383 kpk) materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia w przedmiocie powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania (art. 415 § 3 kpk)

Pozostawienie powództwa cywilnego bez rozpoznania cd. sąd wydaje inne rozstrzygnięcia niż wyrok skazujący lub warunkowo umarzający postępowanie (art. 415 § 2 kpk w zw z § 1) np. wyrok uniewinniający lub umarzający postępowanie bezwarunkowo wydany zostaje wyrok nakazowy, jednakże materiał dowodowy zebrany w postepowaniu przygotowawczym nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa (art. 503 § 2 kpk) w związku z wydaniem wyroku nakazowego podniesiono w sprzeciwie zarzuty wyłącznie przeciwko rozstrzygnięciu o roszczeniu cywilnym, wówczas wyrok nakazowy traci moc tylko w tej części (art. 506 § 2 kpk) Zawarte w wyroku rozstrzygnięcie o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozpoznania może być przedmiotem zażalenia.

Przekazanie pozwu sądowi właściwemu W sytuacji gdy sąd odmówi przyjęcia pozwu cywilnego, Jeżeli sąd pozostawi powództwo cywilne bez rozpoznania. Powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym (art. 67 § 1 kpk) wnosząc w terminie 30 dni od daty odmowy przyjęcia pozwu lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznania spraw cywilnych, za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wniesienie pozwu w postepowaniu karnym (art. 67 § 2 kpk).

Przyjęcie pozwu cywilnego Sąd orzeka o przyjęciu powództwa cywilnego gdy: pozew odpowiada warunkom formalnym nie zachodzą przesłanki odmowy przyjęcia powództwa (art. 65 § 1 kpk) Na postanowienie to zażalenie nie przysługuje. Sam fakt złożenia pozwu nie czyni jeszcze z pokrzywdzonego powoda cywilnego (strony cywilnej). Formalnie status strony pokrzywdzonej uzyskuje dopiero z chwilą wydania postanowienia o przyjęciu powództwa cywilnego.

Uwzględnienie powództwa adhezyjnego Zasądzenie dochodzonego roszczenia majątkowego albo oddalenie powództwa w całości lub w części jest możliwe tylko w razie skazania oskarżonego (art. 415 §1 kpk) Powództwo może być uwzględnione jeżeli powództwo jest uzasadnione pod względem faktycznym i prawnym Sąd orzekając co do roszczeń majątkowych na żądanie osoby uprawnionej nadje klauzule wykonalności orzeczeniu podlegającemu wykonaniu w drodze egzekucji. (art. 107§ 1 kpk) Za orzeczenie co do roszczeń majątkowych uważa się również orzeczenie nakładające obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznana krzywdę a także nawiązkę orzeczoną na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli orzeczenia te nadają się do egzekucji w myśl przepisów kpc. Ma to odpowiednie zastosowanie do obowiązku wynikającego z ugody zawartej przed sądem (art. 107§ 3 kpk). Powód cywilny w procesie adhezyjnym może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swe roszczenia (art. 66 kpk) - w kwestii winy i kwalifikacji prawnej czynu powód cywilny może wypowiadać się tylko wówczas, gdy ma to znaczenie dla wykazania istnienia roszczenia lub jego wysokości.

Naprawienie szkody wynikającej z popełnienia przestępstwa Orzekanie w przedmiocie szkody wyrządzonej przestępstwem może w procesie karnym nastąpić również przez np.: zasądzenie odszkodowania z urzędu (art. 415 §4 i 5 kpk) - w razie skazania oskarżonego, chyba że ustawa stanowi inaczej stosowanie właściwych środków karnych (art. 39 pkt 5 i 6 kpk): obowiązek naprawienia szkody nawiązka

Obowiązek naprawienia szkody orzekany w wyroku skazującym jako odrębny środek karny przewiduje art. 46 § 1 kk zgodnie z którym w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części albo zadośćuczynienia za doznana krzywdę, przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się, zamiast obowiązku określonego §1 art. 46 kk sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego w wysokości do 100.000 zł (art. 46 § 2 i art. 48 kk). Sąd może zobowiązać sprawcę do naprawienia szkody w razie : wymierzenia kary ograniczenia wolności (art. 36 § 2 w zw. Z art. 72 § 2 kk), zawieszenia wykonania kary (art. 72 §2 kk). Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w całości lub w części (art. 67 § 3 kk).

Zawieszenie postępowania W przypadku zawieszenia postępowania sąd na żądanie powoda cywilnego przekazuje wytoczone powództwo sądowi właściwemu do rozpoznania spraw cywilnych (art. 68 kpk). Zgłoszenie żądania nie jest ograniczone w czasie, może zatem nastąpić w ciągu całego okresu zawieszenia postępowania karnego.

Wznowienie w przedmiocie roszczeń majątkowych W przypadku, gdy po prawomocnym zakończeniu postepowania zostaną ujawnione powody do jego wznowienia, które odnoszą się tylko do przeczenia w przedmiocie roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, powód cywilny może wystąpić z wnioskiem o wznowienie postępowania wyłącznie na zasadach określonych przepisami procedury cywilnej (art. 534 kpk).

Koszty postepowania adhezyjnego tymczasowe zwolnienie powoda od obowiązku uiszczenia wpisu od powództwa cywilnego i apelacji ( art. 642 zdanie drugie kpk), gdy powództwo zostanie oddalone, względnie powód cofnie apelacje ponosi on koszty zarówno oddalonego powództwa, jak i cofniętej apelacji (art. 644 § 1 kpk), w razie zawieszenia postępowania lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania koszty procesu poniesione przez powoda cywilnego w procesie adhezyjnym zalicza się do kosztów procesu cywilnego o to samo roszczenie (art. 644 § 2 kpk). Jeżeli powództwo zostało uwzględnione w całości lub części, sąd zasądza na rzecz powoda należne mu koszty procesu (art. 643 kpk).

Dziękujemy za uwagę Elżbieta Sieradzka Jakub Senftleben