Rodzaje i gatunki literackie Klasyfikacja

Liryka Jeden z trzech podstawowych, obok epiki i dramatu, rodzajów literackich. Obejmuje utwory, w których nadrzędną rolę odgrywa osoba mówiąca w wierszu, czyli podmiot liryczny i jej monolog. Temat stanowią przede wszystkim wewnętrzne doznania i emocje jednostki. Odmiany liryki: fraszka, hymn, pieśń, tren, wiersz.

Liryka Typy liryki: liryka bezpośrednia, jeżeli podmiot mówi w pierwszej osobie, liryka pośrednia, jeśli osoba mówiąca pozostaje nieujawniona, a uczucia wyrażane są za pomocą opisu, liryka apelu (inwokacyjna), jeśli występuje bezpośredni zwrot do kogoś lub czegoś, np. Boga, ojczyzny. Elementy strukturalne liryki: podmiot liryczny (osoba mówiąca w wierszu), bohater (liryczny), monolog (liryczny), sytuacja liryczna, \ puenta, refren, strofa, rym, wers, środki artystyczne.

Fraszka – liryka 1. krótki, żartobliwy utwór wierszowany, oparty na dowcipnym pomyśle, zakończony wyraźną pointą; 2. sprawa błaha; 3. daw. drobny przedmiot służący do ozdoby lub zabawy. Jan Kochanowski Fraszki

Tren – liryka Pieśń żałobna, lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet. Najsłynniejszy polski zbiór trenów to cykl Jana Kochanowskiego Treny, który powstał po śmierci córki poety, Urszuli. Bohaterem cyklu jest zarówno dziecko, jak również poeta, ojciec i filozof.

Hymn- liryka Gatunek liryczny o uroczystym charakterze i podniosłym tonie. Opisuje wzniosłe uczucia, wyraża pochwałę, sławi przedmiot wiersza Zazwyczaj ma formę pieśni. Wywodzi się z antycznej liryki chóralnej. Jest uroczysty i podniosły utwór poetycki lub oparty na nim wokalny utwór muzyczny, sławiący Boga, bohaterów, wielkie idee itp Hymn o miłości Świętego Pawła

Hymn narodowy – liryka Pieśń patriotyczna uznana za reprezentacyjną dla danego narodu, państwa. Inna nazwa to hymn państwowy. Polski hymn narodowy to Mazurek Dąbrowskiego Józefa Wybickiego.

Pieśń – liryka Najstarszy gatunek poezji lirycznej, u swych początków związany z muzyką. Jej typowe cechy to jednakowa liczba sylab w wersach, budowa stroficzna (strofa), refreny, powtórzenia i obecność średniówki. Tematyka pieśni związana była z okolicznościami, jakim towarzyszyły (biesiadne, miłosne, żałobne, pochwalne itp.). Pieśni Jana Kochanowskiego

Odmiany dramatu: tragedia, komedia, jasełka. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich, obok epiki i liryki. Charakteryzuje go przeznaczenie do wystawiania na scenie i wyrazista, oparta na konflikcie akcja. Odmiany dramatu: tragedia, komedia, jasełka.

Dramat cechy Jest kompozycyjnie podzielony na: akty i sceny, tekst główny składa się z dialogów i monologów postaci, tekst poboczny - wskazówki i wyjaśnienia odautorskie. Elementy strukturalne dramatu: chór, didaskalia, dialog, fabuła, akcja, monolog, akt, kompozycja, inscenizacja, epilog, prolog, intryga, tekst, trzy jedności.

Komedia – dramat Drugi, obok tragedii, gatunek dramatu. Charakteryzuje się pogodną, śmieszną tematyką, ma na celu rozbawienie widza. Komedia jest utworem o luźniejszej niż tragedia kompozycji a jej zakończenie jest najczęściej pomyślne dla bohaterów. Wykorzystuje różne rodzaje komizmu. Odmiany gatunkowe komedii to m.in.: a) komedia charakterów (komizm postaci), b) komedia sytuacji, c) komedia języka (słowa). W komedii ważna jest intryga, polegająca na ciągłych zwrotach akcji, W której postacie podstępami komplikują rozwiązanie. Pojawiają się również nazwiska znaczące. Aleksander Fredro Zemsta Molier Skąpiec

Tragedia – dramat Drugi, obok komedii, gatunek dramatu, w którym przedstawione działania bohaterów z góry skazane są na nieuchronną klęskę. Ponadto głównym czynnikiem wpływającym na rozwój akcji jest konflikt bohaterów. Każdy utwór musi zakończyć się klęską, czyli tragedią bohatera. Tragedia nowożytna: Wiliama Szekspira Romeo i Julia Juliusz Słowacki Balladyna

stosowanie zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji) Tragedia antyczna Tragedię antyczną, czyli taką, która powstała w antyku, charakteryzowały: rygorystyczna budowa (rozpoczynał ją prolog, potem następowały pieśni chóru, który komentował opisywane zdarzenia, przeplatające się w obrębie aktów i scen z dialogami i monologami postaci), stosowanie zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji) oraz zasady decorum (czyli zasady stosowności użytego stylu do tematu wypowiedzi. Tragedia była pisana stylem wysokim, tzn. uroczystym, bogatym w środki artystyczne. Celem tragedii było wywołanie w widzu katharsis, czyli duchowego oczyszczenia ze złych uczuć, poprzez doznanie silnych emocji towarzyszących przeżywaniu sztuki. Sofokles Antygona

Dramat romantyczny Dramat powstały w okresie romantyzmu, charakteryzujący się swobodną konstrukcją akcji, łączeniem pierwiastków fantastycznych z historycznymi oraz komicznych z tragicznymi. Często opiera się na zasadzie ,,nie ma winy bez kary”.

Epika Jeden z trzech podstawowych, obok liryki i dramatu, rodzajów literackich. Obejmuje utwory o charakterze fabularnym, w których o świecie przedstawionym opowiada narrator i rozmawiające ze sobą postacie. Odmiany epiki: opowiadanie, nowela, powieść, bajka, legenda, epos, mit, podanie, poemat, parabola, sielanka.

Epika – cechy Elementy strukturalne epiki: fabuła, narrator, narracja, bohater, postać literacka, akcja, aluzja, charakter, charakterystyka, j) czas, k) epilog, l) intryga, Ł) czas, m) epilog, n) intryga, o) opis, p) kompozycja, r) mowa, s) świat przedstawiony, Ś) temat, t) tytuł, u) motyw, w) wątek, x) opis, y) opowiadanie, z) prolog, Ź) puenta.

Bajka- epika Krótki utwór, powiastka pisana wierszem lub prozą, zawierająca naukę, czyli morał. Spostrzeżenia dotyczące zasad postępowania, dobra i zła zilustrowane są przykładem, np. bohaterami są zwierzęta (bajka zwierzęca), które uosabiają określone typy ludzkie, np. mądra sowa, chytry lis lub pracowita mrówka. Stanowią alegorię ludzkich cech! Jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej (pouczającej). Bajka dzieli się na krótką, ezopową (Ezop) oraz dłuższą, narracyjną (J.de La Fontaine). Bajki Ignacego Krasickiego, Bajki Adama Mickiewicza.

Baśń – epika Opowiadanie niewielkich rozmiarów, w którym dominują elementy fantastyki, niesamowite wydarzenia i postacie, np. latające dywany, mówiące zwierzęta lub wierzenia magiczne. Jest to jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej, czyli dotyczącej wiejskich podań i legend. Najbardziej popularnym zbiorem literackiej baśni europejskiej pozostają do dziś Baśnie Hansa Christiana Andersena.

Pochodzi od gr. mythos, czyli opowieść. Mit- epika Pochodzi od gr. mythos, czyli opowieść. Utwór literacki opowiadający o początku świata i czasach heroicznych, czyli czasach, kiedy żyli bogowie i herosi), który ma wyjaśnić pochodzenie świata, prawa natury oraz sens obrzędów religijnych i magicznych. Jego bohaterami są istoty boskie oraz postacie obdarzone ponadludzkimi właściwościami, np. Mit o Demeter i Korze, Mit o Heraklesie. Jest podstawową formą literatury przekazywanej ustnie, która dała początek innym gatunkom literackim.

(o powstaniu człowieka), Mity Dzielimy: a) Teogoniczne (o powstaniu bogów), b) Kosmogoniczne (o powstaniu świata), c) Antropogeniczne (o powstaniu człowieka), d) Genealogiczne (o powstaniu rodów). Funkcje: światopoglądowa, sakralna, poznawcza, kulturowa.

Przypowieść – epika Opowieść o treści moralno-dydaktycznej, która oprócz dosłownie przekazywanej treści, ilustruje ogólne prawdy dotyczące ludzkiego losu, czyli ukryte, przenośne znaczenie. Inna nazwa to parabola. Zbiór przypowieści znajduje się w Biblii, np. Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, Przypowieść o synu marnotrawnym.

Nowela – epika Krótki utwór prozatorski, który posiada skonkretyzowaną budowę: niewielkie rozmiary, wyrazista akcja tocząca się wokół jednego wątku, wyraźnie zaznaczone zakończenie – puenta po tzw. punkcie kulminacyjnym, ograniczona liczba bohaterów, miejsca oraz czasu, ,,motyw sokoła”, tj. tytuł utworu sugeruje głównego bohatera. Latarnik Henryka Sienkiewicza, Kamizelka Bolesława Prusa

Opowiadanie – epika Krótki utwór prozaiczny o prostej fabule i swobodnej, nieograniczonej regułami kompozycji, bez wyraźnego zakończenia (puenty). Zawiera opisy i refleksje narratora, przez co eksponuje jego osobę, charakteryzuje relacje czasowe (czas), tzn. opisuje wydarzenia. Sławomir Mrożek Nocny ekspres, Wesele w Atomicach Stanisław Lem Bajki robotów Ida Fink Ernest Hemingway Stary człowiek i morze Agatha Christie Szpilka

Pieśń o czynach – epika Inna nazwa: chansons de geste. To średniowieczny poemat epicki skupiony na tematyce czynów rycerzy i ich władców. Prezentuje etos rycerski. Należy do gatunku utworów moralizatorskich i dydaktycznych. Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach

Kronika – epika Utwór narracyjny dotyczący dziejów np. państwa, narodu, miasta, regionu itd. Charakteryzuje się dbałością o chronologię, starannym i retorycznym stylem. Ukazuje cechy władców. Należy do gatunku utworów moralizatorskich i dydaktycznych. To utwór historiograficzny. Anonim zw. Gallem Kronika polska

Dziennik – epika To utwór, który musi zawierać: Codzienne zapiski, Datę, może być godzina i miejsce, Orzeczenia oraz zaimki występujące w 1 osobie. Dziennik dzielimy na: dziennik intymny, w którym przeżycia, przemyślenia autora zapisywane są wg dat, ale nie muszą tworzyć spójnej całości, czyli fabuły utworu, dziennik podróży, pisany z dnia na dzień, ale raczej jako wypowiedź literacka niż relacja z wyprawy. Często dzienniki prowadzone przez znane osoby są wydawane jako dzieła literackie. Kard. Stefan Wyszyński Zapiski więzienne

Pamiętnik – epika To utwór, który w przeciwieństwie do dziennika: nie musi być pisany na bieżąco, z dnia na dzień, jest pisany z pewnej perspektywy czasu, nie zawiera dat, opisywane wydarzenia oraz jej bohater są przekoloryzowani. Może być dziełem literackim. Miron Białoszewski Pamiętnik z powstania warszawskiego

Ryszarda Kapuścińskiego Cesarz. Reportaż – epika Gatunek publicystyczno-literacki obejmujący utwory zawierające opis autentycznych wydarzeń, których autor tekstu był świadkiem lub w nich uczestniczył. Forma ta jest związana z takimi gatunkami jak: opis podróży, list lub pamiętnik. Ze względu na tematykę wyróżnia się reportaż społeczno-obyczajowy, podróżniczy, wojenny, sądowy, sportowy i in. Cykl reportaży może stać się dziełem literackim. Każdy reportaż musi zawierać odpowiedź na 5 podstawowych pytań: kto?, co?, kiedy?, gdzie? i dlaczego? Oprócz literackiej występują dzisiaj inne odmiany reportażu: radiowa, filmowa, telewizyjna i fotoreportaż. Ryszarda Kapuścińskiego Cesarz.

Powieść – epika Utwór epicki pisany prozą o swobodnej i elastycznej kompozycji, rozbudowanej, wielowątkowej fabule. Obejmuje dzieje wielu bohaterów, środowisk społecznych o szerokim tle przedstawionych zdarzeń oraz zróżnicowanym języku tych grup. Posiada rozbudowany świat przedstawiony oraz narratora. Narrator może występować w: 3 osobie – trzecioosobowy, wszechwiedzący, 1 osobie – pierwszoosobowy, subiektywny.

Odmiany powieści historyczna: Henryk Sienkiewicz Krzyżacy, przygodowo-podróżnicza: Alfred Szklarski Tomek na Czarnym Lądzie, społeczno-obyczajowa: Dorota Terakowska Poczwarka; E.E. Schmitt Oskar i pani Różą (mini-powieść), o dorastaniu i dojrzewaniu: Jerome David Salinger Buszujący w zbożu, kryminalna: Agatha Christie Morderstwo w Orient Expressie, fantasy: John Ronald Tolkien Hobbit; Władca pierścieni, science-fiction: Stanisław Lem Solaris.

Bibliografia Małe tablice – literatura polska. Romkowska E. Leksykon ucznia. Język polski . http://sjp.pwn.pl/slowniki/S%C5%82ownik-termin%C3%B3w-literackich.html http://www.wiking.edu.pl