9. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2013/2014 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje (pok. 1): śr.16.30-17.30, soboty w terminach zjazdów – po zgłoszeniu Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/

Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Wstęp do morfologii. Fleksja polska. Elementarz składni.  Derywacja i gniazda słowotwórcze. Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne.

Wykład 9: Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia.

Przypomnienie Kompetencja językowa: znajomość słownika i gramatyki. Słownik to zbiór pewnych jednostek (= haseł słownikowych); głównie – leksemów. Leksem – zbiór form wyrazowych mających to samo odniesienie do rzeczywistości (= znaczenie). Leksemy identyfikuje się i klasyfikuje na podstawie cech gramatycznych. Utrwalona fizycznie postać słownika: leksykon.

Jednostki słownika Użytkownik identyfikuje i pamięta JS: jako kształty jako pakiety cech semantycznych jako komplety cech gramatycznych JS to: leksemy pewne klasy wyrażeń

Jednostki słownika Leksykologia – dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisem zasobu JS. Dla gramatyka: istotne własności gramatyczne (= morfologiczne i składniowe) JS. Dla leksykografa: istotne własności semantyczne.

Jednostki słownika Leksemy: KOT, CZEKAĆ, ON, WESOŁY, ALE, KRÓTKOWZROCZNOŚĆ, JAN, WCZORAJ, KTÓRY, PRZED, PIĘĆSET, OJEJ,... Wyrażenia: BAĆ SIĘ, PO OMACKU, KLUB PARLAMENTARNY, KOCIE ŁBY, ZOSTAĆ NA LODZIE, PIJANY JAK BELA, CIEMNO CHOĆ OKO WYKOL, BYLE JAK, CZARNA KAWA,...

Jednostki słownika Typy wyrażeń: leksemy „nieciągłe” (BAĆ SIĘ, PO OMACKU, BYLE JAK) idiomy (ZOSTAĆ NA LODZIE, PIJANY JAK BELA, CIEMNO CHOĆ OKO WYKOL) kolokacje (KLUB PARLAMENTARNY, CZARNA KAWA)

Porządkowanie Porządkowanie zbioru JS według cech gramatycznych („części mowy”) według cech semantycznych (pola semantyczne, semantyka składnikowa; synonimia, hiponimia, antonimia, konwersja; wieloznaczność) według cech pozalingwistycznych (warianty stylistyczne, socjalne, terytorialne, chronologiczne, idiolektalne)

Znaczenie a oznaczanie [Znaczenie – prymarnie: to, co wynika z danego wyrażenia (to, co wyrażenie mówi bezpośrednio). Semantyka zdaniowa] JS ma pewną strukturę semantyczną. Jest to przedmiotem semantyki leksykalnej. Znaczenie JS – wtórne w stosunku do znaczenia wyrażeń: da się wywnioskować ze znaczenia wyrażenia. oznaczanie (denotacja) – relacja między wyrażeniem a klasą obiektów rzeczywistych referencja (odniesienie) – relacja między aktem mowy a konkretnym fragmentem rzeczywistości.

Semantyka leksykalna Semantyka leksykalna formułuje definicje JS – te definicje to główny składnik słownika jako kompendium. PISAĆ 1. «kreślić na papierze lub innym materiale znaki graficzne (litery, cyfry itp.) ręcznie lub odbijać je za pomocą maszyny dla wyrażenia czegoś słowami»] «tworzyć, układać co na piśmie, np. jakiś artykuł, jakieś dzieło literackie, naukowe; komponować» «formułować, ujmować swoje myśli na piśmie, utrwalać je za pomocą pisma» «donosić, komunikować coś na piśmie lub w druku» zwykle w imiesł. przymiotnikowym biernym, przestarz. «malować we wzory, zdobić rysunkami, deseniami itp.»

Semantyka leksykalna Różne szkoły semantyki leksykalnej: Teoria pól semantycznych: Jost Trier, Walter Porzig Semantyka składnikowa: Manfred Bierwisch Semantyka sensów elementarnych: Anna Wierzbicka, Andrzej Bogusławski, Igor Mielczuk Tezaurus: zbiór tematyczny JS

Relacje semantyczne Synominia mocna: równoznaczność JS1 i JS2 LINGWISTYKA – JĘZYKOZNAWSTWO UMRZEĆ – SKONAĆ DUŻY – WIELKI KARTOFLE – ZIEMNIAKI DOZORCA – CIEĆ .........

Relacje semantyczne słaba: bliskoznaczność JS1 i JS2 ZESTAW – KOLEKCJA – ZBIÓR BAĆ SIĘ – TRZĄŚĆ PORTKAMI – OBAWIAĆ SIĘ MĄDRY – ROZUMNY – ROZSĄDNY ......... Niemożliwe do zdefiniowania...

Relacje semantyczne Hiponimia (inkluzja) WRÓBEL – PTAK MATKA – KOBIETA – CZŁOWIEK POWIEDZIEĆ – ZAKOMUNIKOWAĆ OGROMNY – DUŻY ZIMA – PORA ROKU – OKRES .....................

Relacje semantyczne Konwersja OJCIEC – SYN OŻENIĆ SIĘ (Z) – WYJŚĆ (ZA) WYŻSZY – NIŻSZY ....................

Relacje semantyczne Antonimia PRAWDA – FAŁSZ KRÓTKI – DŁUGI TAKI SAM (JAK) – RÓŻNY (OD) OŻENIĆ SIĘ – ROZWIEŚĆ SIĘ WESOŁY – SMUTNY .....................

Wieloznaczność DOM: ‘budynek’, ‘mieszkanie’, ‘rodzina’, ‘gospodarstwo’, ‘ród’ PISAĆ: ‘utrwalać znaki na papierze’, ‘tworzyć’, ‘komunikować na piśmie’, ‘malować (ikony)’ PŁYWAK: ..... O: ..... SZARY: .....

Relacje niesemantyczne w zbiorze JS stylistyczne: UMRZEĆ – ODEJŚĆ – ZEJŚĆ – WYKITOWAĆ – ZGASNĄĆ socjalne: WIĘZIENIE – PIERDEL – ZAKŁAD KARNY terytorialne: KARTOFLE – GRULE – PYRY chronologiczne: SAMOCHÓD – AUTOMOBIL idiolektalne: ...............

Leksykografia Leksykologia – podstawa leksykografii Leksykografia: (a) teoria słowników (= nauka), (b) inżynieria budowy słowników (= rzemiosło), (c) wydawanie słowników (= przemysł)

Leksykografia Literatura Bańko, Mirosław: Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN: Warszawa 2001. Grochowski, Maciej, Zarys leksykologii i leksykografii, Toruń 1982. Żmigrodzki, Piotr, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003.

Leksykografia Słownik: kolekcja artykułów hasłowych podana w jakimś porządku (niekoniecznie alfabetycznym). Słowniki różnią się: koncepcją artykułu hasłowego („Co jest hasłem?”) ogólną zawartością artykułu hasłowego („Co mówi artykuł hasłowy?”) liczbą i doborem artykułów hasłowych – siatką haseł („Ile i jakie?”) adresatem („Dla kogo?”) celem („Po co?”).

Leksykografia jednojęzyczna i dwu-(wielo-)języczna (1L//2L-lexicography). Podstawa: wielki jednojęzyczny słownik ogólny. Słowniki pochodne: - średni//mały słownik ogólny - słowniki specjalne: ortoepiczny, wyrazów obcych, ortograficzny, frazeologiczny, synonimów, ................ - słowniki dwu- i wielojęzyczne

KSJP

ISJP (2001)

SJPDor.

CIDE

Terminy hasło artykuł hasłowy nazwa hasła głowa hasła kwalifikator informacja fleksyjna informacja składniowa znaczenie // podznaczenie definicja ilustracja empiryczna idiomatyka

KSJP Nazwa hasła Hasło: PŁYWAK

Głowa hasła KSJP

Informacja fleksyjna KSJP

KSJP Definicje Znaczenia Podznaczenia

KSJP Ilustracja empiryczna Kwalifikatory

Informacja składniowa ISJP

Idiomatyka SJP Dor.

Warsztat współczesnego leksykografa korpus zrównoważony narzędzia przeszukiwania komercyjne oprogramowanie leksykograficzne (baza danych, narzędzie sporządzania konkordancji, edytor haseł) konwerter bazy danych na podstawę tekstową wydruku (SGML) oprogramowanie automatycznej korekty

COBUILD 1987

COBUILD

Korpus PWN

Korpus PWN

Korpus PWN Konkordancja

Perspektywy leksykografii Leksykografia w Polsce UE – perspektywy obiecujące!!! Jest rynek pracy dla polonistów...

Podsumowanie Leksykologia: opis JS. JS: proste (leksemy) i złożone (leksemy „nieciągłe”, idiomy, kolokacje). Różne typologie JS. Semantyka leksykalna. Rózne szkoły. Relacje semantyczne: synonimia – bliskoznaczność – antonimia - konwersja. Leksykografia: nauka – rzemiosło – komercja. Tworzenie wielkiego słownika ogólnego: budowa korpusu – narzędzia przetwarzania korpusu – konwerter „baza danych => tekst”). Leksykografia – ważny rynek pracy dla humanistów, informatyków i wydawców.