II KONFERENCJA Indywidualnego projektu kluczowego „Nowoczesne technologie materiałowe stosowane w przemyśle lotniczym” ZB 8 Plastyczne kształtowanie lotniczych stopów Al (w tym Al-Li) oraz Ti Instytucje partnerskie w zadaniu: Politechnika Częstochowska Politechnika Lubelska Politechnika Rzeszowska Politechnika Śląska Politechnika Warszawska Liderzy merytorycznii: Dr hab. inż. Romana Śliwa Prof. dr hab. inż. Franciszek Grosman

Wskaźniki realizacji celów projektu w ramach ZB 8 Politechnika Czętochowska Politechnika Lubelska Politechnika Rzeszowska Politechnika Śląska Politechnika Warszawska Łącznie Prace magisterskie 5 1 2 9 Prace doktorskie 3 Prace habilitacyjne Publikacje 4 10 Referaty konferencyjne Głoszenia patentowe

Stan realizacji zakupów Wyposażenie laboratoryjne Politechnika Częstochowska Zakupiono: 2 zestawy komputerowe, licencje oprogramowania PamStamp2G i SYSWELD, blachy tytanowe Grade 2, Grade 4 i Grade 5 (w trakcie podpisywania umowy) Niezgodności w realizacji Projektu ze strony Politechniki Częstochowskiej: dodatkowo zakupiono oprogramowanie SYSWELD, po wyrażeniu zgody przez Koordynatora Projektu P.Rz. prof. R.Śliwę (uznano za celowy zakup licencji na oprogramowanie SYSWELD, ponieważ P.Cz. bierze udział również w zadaniu ZB15 dotyczącym spawania oraz z uwagi na zainteresowanie ze strony partnerów przemysłowych. Program umożliwi również wykorzystanie wyników obliczeń numerycznych spawania blach podczas symulacji procesu tłoczenia tzw.”tailor- welded blanks”). Politechnika Rzeszowska 2 stanowisk do badania w procesie wyciskania i kucia dotyczy PRz ).Stanowisko do wyciskania jest w przygotowaniu : prasa w procesie przetargowym bedzie dostarczona w II polowie 2010r. W przetargu kupione elmenty toru pomiarowego ze wskazanymi charakterystykami ( sluzace do obslugi obu stanoisk: prasy pionowej ( stanowisko gotowe, uruchamiane proby pilotazowe). Stanowisko z poziomą prasa pomiarowo gotowe - czekamy tylko na prase.  Dokonano teortycznego przygotowania do realizacji badan na obu stanowiskach,

Stan realizacji zakupów Materiały i surowce Uruchomiono procedury przetargowe na materiały do badań (łącznie dla PRz, PŚl i PL  wobec nieudanych zakupów z w ramach PZP w PL i PSl ). Czekamy na dostawę Usługi obce Dużym utrudnieniem, wydłużającym czas realizacji projektu, są obowiązujące procedury przetargowe. Szczególnie uciążliwe jest to w przypadku niewielkich wartości świadczonych usług Opracowania ekspertyzowe Wyjaśnienia wymaga forma zlecania opracowań ekspertyzowych skierowanych do specjalistów zatrudnionych w zakładach Doliny Lotniczej.

Efekty realizacji za I i II półrocze 2009 r. Politechnika Częstochowska Dodatkowo zakupiono oprogramowanie SYSWELD, po wyrażeniu zgody przez Koordynatora Projektu P.Rz. prof. R.Śliwę . Uznano za celowy zakup licencji na oprogramowanie SYSWELD, ponieważ P.Cz. bierze udział również w zadaniu ZB15 dotyczącym spawania oraz z uwagi na zainteresowanie ze strony partnerów przemysłowych Politechnika Lubelska Efekty zgodne z planem Politechnika Rzeszowska W obszarze finansowym i rzeczowym - tylko ogólne stwierdzenie, że nadrobienie prac w 2010 roku oraz wydłużenie projektu do końca 2013. Politechnika Śląska Politechnika Warszawska

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Czętochowska Wstępnie przeprowadzone symulacje numeryczne procesu gięcia i wykrawania elementów tytanowych oraz weryfikacje doświadczalne miały na celu określenie stanu naprężenia i odkształcenia w kształtowanych elementach oraz określenie wpływu wybranych parametrów kształtowania na przebieg procesu. Wyniki symulacji numerycznych będą stanowiły podstawę przy opracowywaniu procesów technologicznych kształtowania elementów tytanowych. W dalszym etapie badań analiza numeryczna będzie prowadzona na blachach tytanowych. Dalsze prowadzenie badań w tym zakresie wydaje się być zasadne, gdyż partnerzy przemysłowi (WSK Rzeszów) zgłosili problem z kształtowaniem elementów z blach tytanowych. Dotychczasowe symulacje numeryczne były prowadzone w oparciu o program ADINA oparty na MES. W miesiącu listopadzie zostanie sfinalizowany zakup profesjonalnego programu PAMStamp do symulacji procesów tłoczenia blach i dalsze symulacje numeryczne będą prowadzone w oparciu o ten program.

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Częstochowska Przyszłe zastosowanie wyników Obudowy z blach tytanowych Układy hydrauliczne z rur tytanowych

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Lubelska Analiza rodzaju elementów możliwych do wytwarzania metodami obróbki plastycznej wskazała, że najwięcej części jest typu wspornik i dźwignia. Z pozostałych części można wyróżnić kształty typu: korpus, wałek, obejma, łącznik, złączka kątowa, wręga, tuleja, kolanko, zaczep, gniazdo, końcówka, płyta, rączka, nakrętka, ramię, pierścień, zacisk, przegub kulowy. Występują również elementy typu: końcówka widełkowa, czasza, kardan, piasta, kosz, jarzmo, wahacz, rękojeść, okucie, kołnierz. Rozważania teoretyczne potwierdziły, że zarówno zastosowanie kucia matrycowego na młocie jak też walcowania poprzeczno-klinowego pozwala uzyskać prawidłową odkuwkę wałka napędzającego ze stopu tytanu Ti-6Al-4V. Analiza zużycia materiału wykazała, że najlepsze efekty osiągnięto w procesie kucia matrycowego na młocie. Zużycie materiału jest ponad dwukrotnie mniejsze niż przy zastosowaniu tylko obróbki skrawaniem. W procesie WPK straty są nieco większe niż w przypadku kucia matrycowego. Należy jednak podkreślić, że technologia WPK jest mniej pracochłonna. W kolejnym etapie badań wykonane zostaną analizy możliwości kształtowania wałka z wsadu drążonego, co pozwoli radykalnie zmniejszyć straty materiałowe.

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Lubelska Analiza metod kształtowania wałka ze stopu Ti-6Al-4V (2) Przykładowe wyniki Wałek napędzający Kolejne fazy procesu kucia na młocie: a) koniec 4 uderzenia w wykroju rolującym, b) koniec procesu kucia Progresja kształtu odkuwki podczas walcowania

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Śląska Nowa metoda wytwarzania elementów i pokryć integralnych w procesach kształtowania plastycznego Kształtowanie segmentowe Proces kształtowania segmentowego polega na wykonywaniu wgłębień o dużej powierzchni i głębokości poprzez sumowanie wgłębień pojedynczych segmentów o małej powierzchni nacisku oraz małym pojedynczym wgłębieniu.

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Warszawska W ramach prac teoretycznych dokonano oceny możliwości wytwarzania elementów ze stopów lotniczych z wykorzystaniem technologii kształtowania z dużymi prędkościami. W szczególności analizowano proces wyciskania hydrostatycznego oraz łączenia i kształtowania metodą wybuchową. Stwierdzono, że wyciskanie hydrostatyczne jest atrakcyjne z punktu widzenia aplikacyjnego, ze względu na możliwość jednoczesnego kształtowania elementów oraz ich mikrostruktury lotniczych stopów aluminium i tytanu. Zaproponowana metoda wyciskania hydrostatycznego pozwoli na uzyskanie elementów ze stopów Ti6Al4V oraz Al-Li o lepszej kombinacji właściwości wytrzymałościowych i plastyczności w porównaniu do obecnie dostępnych wytwarzanych konwencjonalnymi technikami. Zastosowanie technik wybuchowych umożliwi otrzymanie wysokiej jakości złączy metali i ich stopów do zastosowań lotniczych trudnych do uzyskania innymi metodami.

Wnioski z dotychczasowego przebiegu realizacji prac Politechnika Warszawska Potencjalne przyszłe zastosowanie: ● wyciskanie hydrostatyczne (HE) – elementy przewodów paliwowych ● łączenie metodą wybuchową – elementy Mixera Przewody paliwowe Mixer wyprodukowany w WSK Rzeszów

Główne wnioski z wizyt studyjnych w przedsiębiorstwach Doliny Lotniczej Wizyty studyjne zostały zrealizowane w następujących zakładach: WSK Rzeszów PZL Świdnik PZL Mielec Pratt&Whitney Kalisz Ultratech Wnioski jakie się nasuwają są następujące: Zakłady są bardzo zainteresowane wprowadzaniem innowacyjnych technologii Istnieje zapotrzebowanie na wprowadzenia nowych technologii i modernizację bazy produkcyjnej Konieczne jest nawiązanie ściślejszych kontaktów i wytypowanie wyrobów na których skoncentrowane będą dalsze prace Należałoby zorganizować system szkolenia dla pracowników przemysłu w zakresie zastosowania modelowania i symulacji komputerowej procesów technologicznych

Politechnika Częstochowska Propozycje rozwiązań technologicznych do dyskusji z przedstawicielami przemysłu Politechnika Częstochowska Jakie są możliwości zastosowania innych stopów tytanu oprócz stopu Ti6Al4V na elementy tłoczone (np. w kontekście przedstawianego na konferencji "Supply on the wings", 3rd November 2009 Frankfurcie stopu tytanu ATI 425) Wykorzystanie możliwości oprogramowania PAMStamp 2G (zakupionego przez Politechnikę Częstochowską w ramach Projektu) przy opracowywaniu technologii tłoczenia nowych elementów

Politechnika Lubelska Propozycje rozwiązań technologicznych do dyskusji z przedstawicielami przemysłu Politechnika Lubelska Wprowadzenie odkuwek ze stopów Al i Ti jako półfabrykaty do produkcji części wykonywanych obecnie tylko metodami obróbki skrawaniem. Zamiana wybranych części stalowych na odkuwki ze stopów Al i Ti. Zastosowanie technologii walcowania poprzeczno-klinowego odkuwek osiowosymetrycznych stopniowanych ze stopu aluminium 2618 do produkcji elementów lotniczych. Zastosowanie technologii walcowania poprzeczno-klinowego odkuwki wałka napędzającego ze stopu tytanu Ti-6Al-4V. Zastosowanie procesu wywijania kołnierzy w trójsuwakowej prasie kuźniczej do produkcji wałów drążonych ze skrajnymi kołnierzami.

Politechnika Warszawska Propozycje rozwiązań technologicznych do dyskusji z przedstawicielami przemysłu Politechnika Śląska Ustalenie zakresu zastosowania nowej technologii (kształtowania segmentowego) do wykonywania elementów i pokryć integralnych. Wytypowanie grup elementów samolotowych ze stopów Al i Ti, charakteryzujących się podobieństwem kształtu, które można efektywnie wytwarzać metodą kształtowania segmentowego. Politechnika Warszawska Ustalenie zapotrzebowania na elementy samolotów wytwarzanych metodami kształtowania wybuchowego i wyciskania hydrostatycznego

Główne wnioski Analiza części wykonywanych ze stopów Al i Ti w warunkach przemysłowych wykazała, że materiały te są szeroko wykorzystywane w lotnictwie. Bardzo duża grupa elementów może być wykonywana metodami kształtowania plastycznego. Na podstawie analiz teoretycznych i wizyt studyjnych stwierdzono, że zaproponowane w zadaniu nowe metody kształtowania plastycznego mogą być efektywnie zastosowane do produkcji dużej grupy wyrobów – niezbędne jest jednak wykonanie weryfikacji doświadczalnej. Na podstawie badań doświadczalnych stwierdzono, że możliwe jest zastąpienie dotychczas stosowanych stopów Al i Ti nowymi stopami, dzięki czemu powinno uzyskać się lepszą jakość i powtarzalność własności elementów stosowanych w lotnictwie.