(kryminologia antynaturalistyczna i neoklasyczna) (2) Teorie kryminologiczne (kryminologia antynaturalistyczna i neoklasyczna)

Teoria naznaczenia społecznego (etykietowania, stygmatyzacji) Powstała na gruncie interakcjonizmu symbolicznego. Choć nie stanowi systemu twierdzeń (jak teorie pozytywistyczne), przez niektórych bywa uważana za „przewrót kopernikański” w kryminologii. Dlaczego?

Koncepcja dewiacji wtórnej Edwina Lemerta Powstała w latach 50. XX w. Została oparta na pojęciu jaźni odzwierciedlonej autorstwa Charlesa Cooleya To, jak siebie oceniamy, postrzegamy jest efektem oceny, postrzegania zachowań innych wobec nas. Lemert rozróżnił, w ramach pojęcia dewiacji, dewiację pierwotną (primary deviation) od wtórnej (secondary deviation) Kryterium rozróżnienia – zjawiska społeczne i procesy psychiczne przed i po naruszeniu przez jednostkę normy

Koncepcja dewiacji wtórnej Edwina Lemerta Dewiacja pierwotna to zatem fakt naruszenia przez jednostkę jakiejś normy (np. społecznej, prawnej) – to status przez jednostkę osiągany Dewiacja wtórna to z kolei konsekwencja uznania przez otoczenie ww. jednostki (tj. tej, która naruszyła normę) za dewianta, przestępcę Lemert: dewiacja pierwotna (o różnorakim podłożu: biologicznym, psychologicznym, społecznym, kulturowym) ma niewielki wpływ na „status i strukturę psychiczną” sprawcy. Co innego dewiacja wtórna (która wiąże się z karami, segregacją, kontrolą – stygmatyzacją)

Koncepcja dewiacji wtórnej Edwina Lemerta Inaczej: skutkiem naruszenia przez jednostki norm, a dokładnie – skutkiem uznania przez otoczenie społeczne, że jednostki normy naruszyły – jest „proces nadawania [tym] jednostkom widocznych oznak moralnej niższości” (przypisywania im określ. statusu) To instytucja kontroli społecznej zatem (sformalizowana bądź nie) stygmatyzuje, naznacza jednostki etykietami: zabójców/ złodziei, „psycholi”, odmieńców – dewiantów. UWAGA: statusy jednostek nie są jednak z gruntu determinowane przez reakcję otoczenia, choć koncepcja Lemerta uczula na warunki, w jakich człowiek może się tej determinacji oprzeć

Kryminologia „konfliktowa” Rozwija się od lat 50./60. XX w. Z jednej strony podąża w kierunku wskazanym przez teorię naznaczenia społecznego, z drugiej zaś teorię tę krytykuje. Owszem – akceptuje jej wnioski odnoszące się do poziomu mikro-, zarzuca zaś, że nie dostrzega makrospołecznych źródeł stygmatyzacji określonych zbiorowości. Przedstawiciele tego ujęcia w kryminologii zmierzają do wyjaśnienia „nierówności dystrybucji zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w strukturze społecznej, a konkretnie ich koncentracji w obrębie niższych warstw społecznych”.

Kryminologia „konfliktowa” Kodyfikacji założeń dokonał Thomas Bernard Wartości i interesy jednostek to pochodna warunków, w jakich żyją ludzie Te warunki są bardzo zróżnicowane (jak zróżnicowana jest struktura społeczeństw) Liczba konfliktów pomiędzy grupami, wyrastających z różnic na tle wartości i interesów, jest więc b. duża. Nie wszystkie są nie do pogodzenia. Prawo to zatem efekt konfliktów i kompromisów grupowych Ma jednak tendencję do „reprezentowania” zwłaszcza wartości i interesów grup o najsilniejszej pozycji ekonomicznej i politycznej

Kryminologia „konfliktowa” (Bernard) Im wyższa pozycja grupy, tym większe prawdopodobieństwo, że wzory zachowania tej grupy będą korespondować z prawem Z kolei im wyższa pozycja jednostki, tym trudniej oficjalnym agendom kontroli społecznej poddawać taką jednostkę kontroli (bo taka jednostka łamie normy subtelniej i w sposób bardziej złożony; bo ma większe możliwości obrony i wywierania wpływu na instytucje kontroli; bo instytucje te są zbiurokratyzowane, a biurokracja nie lubi spraw skomplikowanych) Narażeni na kontrole są zwłaszcza ludzie z nizin społ. Skala przestępstw (zachowań wbrew prawu, normom) jest dla danej grupy tym niższa, im pozycja grupy wyższa Od pozycji (przynależności klasowo-warstw.) człowieka zależy „udział” w etykietach „dystrybuowanych” przez instytucje kontroli społecznej i społeczeństwo.

Kryminologia „konfliktowa” (Bernard) Teoria Bernarda, po pierwsze, odpowiada (próbuje odpowiedzieć) na pytanie, dlaczego rozmiary i nasilenie zjawisk przestępczości w obrębie poszczególnych zbiorowości są różne. Po drugie – jest dowodem na immanentność konfliktu jako cechy życia społ. (skoro prawo i instytucja kontroli społecznej zawsze różnicują członków zbiorowości – to nie bez kozery). Kryminologia nie ma jednak – jak w teoriach pozytywistycznych – „leczyć”, „uzdrawiać” rzeczywistości społecznej; ma ją opisywać... Przykłady: Barbara Szacka i kolejny slajd

Kryminologia „konfliktowa”... W Polsce, w latach 80., warszawskie sądy dla nieletnich zajmowały się chłopcami wtedy, gdy naruszyli przepisy kodeksu karnego; dziewczętami – już gdy chodziło o tzw. kwestie obyczajowe/regulaminowe: ucieczki z domów, wagary, przebywanie w nocnych lokalach. Dziewczęta pytano o życie seksualne, chłopców – nie. Kary wymierzane dziewczętom były bardziej restrykcyjne niż wymierzane chłopcom (np. umieszczenie poza domem rodzinnym; taką karę orzeczono wobec co drugiej podsądnej i tylko co czwartego podsądnego). Sądy rodzinne, rozpatrując sprawy rozwodowe (przełom lat 80. i 90.), zwracały uwagę na to, czego mężczyznom robić NIE WOLNO (pić, bić, awanturować się), w przypadku kobiet zaś – co POWINNY robić na rzecz domu, męża, dzieci (gotować, prać, sprzątać).

Kryminologia radykalna (Bernard raz jeszcze) W okresie młodzieżowej rewolty przełomu lat 60. i 70. Bernard zradykalizował swoją teorię. Zauważył, że klasy panujące nie wprowadzają do przepisów prawa tych swoich zachowań, czynów, których szkodliwość społeczna bywa dużo większa niż szkodliwość pospolitych przestępstw ściganych z całą mocą (wszelkie formy eksploatacji, dyskryminacji, czyny godzące w konsumentów itp.); a jeśli nawet wprowadzają, to członkowie tych klas nie są ścigani Przykład: prywatni właściciele budynków - lokatorzy - podwyżka czynszu – eksmisja; Przykład: Polański i dyskusja o jego czynie UWAGA: Bernard zradykalizował też podejście do funkcji kryminologii; uznał zasadność wartościowania zjawisk, walki o zmianę systemu, podobnie jak autorzy Nowej kryminologii (1973): Ian Taylor, Paul Walton i Jock Young

Kryminologia „konfliktowa” (George B. Vold) 2. To teoria konfliktu grupowego wywiedziona z koncepcji Georga Simmla (socjologizmu; człowiek efektem oddziaływań społecznych, życia grupowego); to przeniesienie teorii Bernarda ze skali mikro, z poziomu jednostkowego, grupowego – na poziom makro Wspólnota wartości i interesów leży u podstaw istnienia grup, kojarzenia się jednostek w grupy Gdy te interesy i cele (wartości) poszczególnych grup są nie do pogodzenia – mamy konflikt, mobilizację jednej grupy przeciwko drugiej Wtedy skonfliktowani odwołują się do państwa

Kryminologia „konfliktowa” (George B. Vold) Grupa, która jest w stanie uzyskać poparcie większości członków ciała ustawodawczego – wywalcza korzystniejsze dla siebie przepisy prawa (w tym odnoszące się do kryminalizacji i penalizacji zachowań) Co więcej – jeśli grupa ma siłę ustawodawczą, to zapewne ma także wpływy w organach, które stanowione prawo egzekwują; w praktyce prawo wyrastające z konfliktu interesów staje się instrumentem represji skierowanym przeciwko tym, których interesy przegrały Przykład: afera korupcyjna... UWAGA: teoria Volda ma ograniczony zasięg, dotyczy przestępstw, u podłoża których leży lojalność grupowa...

Abolicjonizm Nielsa Christiego (lata 70.) 3. Państwo zawłaszczyło obszar rozstrzygania konfliktów i to ze skutkiem negatywnym dla równowagi społecznej; Represja i społeczna izolacja sprawców przestępstw niczego ofiarom nie daje (lub daje niewiele), niczego nie rozwiązuje... Represja przynosi za to wiele negatywnych skutków (czy penalizacja to resocjalizacja?) Sprawca musi ponieść konsekwencje swoich czynów, ale wyrok winien być konsekwencją akceptacji sprawcy i satysfakcji ofiary Pytanie: idealizm? A arbitraż?

Podejście fenomenologiczne w kryminologii antynaturalistycznej Nurt fenomenologiczny skupia uwagę na społecznych funkcjach prawa, przestępczości; Jak na fenomenologię przystało, zwolennicy tego nurtu w kryminologii postulują uwolnienie się od ocen i wartości prawnokarnych, wcześniejszych (pozytywistycznych) kategorii i definicji. Trzeba „świeżym” okiem przyjrzeć się, czy cele oficjalne wymiaru sprawiedliwości pokrywają się z celami rzeczywistymi (realizowanymi przez ten wymiar) Tak traktowali te cele „pozytywiści”, ale już nurt konfliktowy wykazał, że cele oficjalne i rzeczywiste nie muszą być (i często nie są) zgodne

Podejście fenomenologiczne w kryminologii antynaturalistycznej Społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa w krajach anglosaskich wg Williama Chamblissa To klasyczny przykład zastosowania fenomenologii w analizach kryminologicznych W ustawodawstwie dotyczącym włóczęgostwa podkreślano szkodliwość społeczną tego zjawiska i niemoralność pozostawania bez zajęcia. Tymczasem rzeczywistym celem ustawodawstwa spod znaku vagrancy laws było zagwarantowanie rąk do pracy (np. po epidemiach dziesiątkujących społeczeństwa, jak w XIV-w. Anglii, czy w okresach wzrostu gospod.)

Podejście fenomenologiczne w kryminologii antynaturalistycznej 2. Funkcja zachowań dewiacyjnych w ujęciu Kaia Eriksona (współtwórcy kryminologii historycznej): Erikson badał fale „przestępczości”, jakie nawiedziły purytański Boston w latach 1636, 1650, 1692 w związku z pojawieniem się heretyków lub innych grup religijnych (np. Kwakrów), także w związku z histerią wokół „czarownic z Salem” Była to przestępczość, która – zgodnie z koncepcjami Simmla (o integracyjnej) i Durkheima (o pozytywnej) roli dewiacji – pozwoliła wskazać granice zachowań konformistycznych i nonkonformistycznych (co można, a czego nie) Zob. procesy stalinowskie w PRL

Podejście fenomenologiczne w kryminologii antynaturalistycznej 3. Koncepcja społecznych funkcji kontroli społecznej wg Michela Foucault To analiza genezy i funkcji nowożytnego więzienia, w którym skazany miał już nie tylko oczekiwać na egzekucję, ale resocjalizować się Zdaniem Foucault, takie więzienie to niewypał; przestępczości nie redukuje, nadto nie resocjalizuje, lecz pogłębia nieprzystosowanie społeczne... Dlaczego więc takie (niefunkcjonalne) więzienia wciąż istnieją? Z powodu funkcji ukrytych... Jakich?

Podejście fenomenologiczne w kryminologii antynaturalistycznej e. Otóż więzienia stanowią „technologię sprawowania władzy”, dyscyplinowania/nadzorowania społeczeństwa f. Są też narzędziem uniformizacji społeczeństwa (jak szpitale psych., szkoły, armia, klasztory), której celem jest zmuszenie obywateli do posłuszeństwa g. Nie tyle więc humanizm, liberalizm przyniósł zniesienie tortur, złagodzenie prawa karnego, ile transformacja samej technologii sprawowania władzy – z postaci prymitywnej, dotykającej ciało, do postaci wyrafinowanej (dotykającej duszę), mimo że często nie mniej opresyjnej... h. Choć tego nie planowano, stanowiło to element zmian form sprawowania władzy, wykorzystujących zresztą wiedzę

Kryminologia neoklasyczna Wg pozytywistów – za przestępstwa „odpowiedzialne” są generalnie czynniki leżące poza gestią sprawców. Zwalczanie przestępczości powinno polegać nie tyle na karaniu przestępców, ile na eliminowaniu przyczyn (biologicznych, społecznych itp.) przestępczości. Pozytywiści odrzucali – w ramach polityki karnej – pojęcie kary retrybutywnej; postulowali celową racjonalizację kary i – wynikającą z niej – resocjalizację. Dostrzegali też potrzebę prowadzenia polityki kryminalnej wykorzystującej narzędzia polityki społecznej, zmierzające do likwidowania przyczyn przestępczości tkwiących w środowisku społecznym. Postulowali również wyrównywanie szans w realizowaniu kulturowo określonych celów za pomocą kulturowo akceptowanych środków

Kryminologia neoklasyczna Andrew von Hirsch to autor koncepcji jednej z najbardziej klasycznych z neoklasycznych, przy czym koncentrował się nie tyle na zagadnieniach kryminologicznych, ile polityki kryminalnej Hirsch krytykował pozytywistyczną koncepcję kary, której przejawem w praktyce amerykańskiej kilkudziesięciu lat pierwszej połowy XX w. było podejście określane mianem rehabilitation i instytucja „wyroków względnie oznaczonych” (indeterminate sentencing system) – zob. film „Skazani na Shawshank” i komisje orzekające, czy skazany zasłużył już na powrót do społeczeństwa Zdaniem Hirscha – ten system jest z gruntu niesprawiedliwy (bo uznaniowy, zależny b. często od tego, kim kto jest, a nie – jakim jest), a sama resocjalizacja „na siłę” narusza autonomię jednostki

Kryminologia neoklasyczna 6. Hirsch postulował powrót do kary sprawiedliwej, której przesłanką czynił czyn swoiście „niesprawiedliwy”, bo naruszający ład społeczny, a więc prawa innych członków społeczeństwa. 7. Sprawca takiego czynu zasługuje po prostu na ukaranie. Kara to „wyrównanie rachunków” pomiędzy nim a społeczeństwem. 8. Kara tak uzasadniana ma mieć charakter jednoznacznie oznaczony (determinate sentencing system) 9. Na marginesie – Hirsch zdawał sobie sprawę, że – jak zauważali „pozytywiści” Rober Merton, Richard Cloward i Lloyd E. Ohlin – kara, którą postulował, nie jest w pełni sprawiedliwa w społeczeństwie nierównych szans. Uważał jednak, że taka kara jest i tak sprawiedliwsza niż proponowana przez pozytywistów

Kryminologia neoklasyczna Ernest van den Haag położył nacisk na inny (oprócz sprawiedliwej kary) z klasycznych argumentów – na wolną wolę i odpowiedzialność jednostki. Owszem – przyznawał – przestępstwa mają też uwarunkowania poza sprawcą, ale to nie wystarczy. Trzeba odróżnić – uważał – „przyczynowość” od „przymusu”. Wiele czynników może skłaniać człowieka do popełnienia przestępstwa, ale nie oznacza to, że człowiek ten nie ma wyboru (jego przykład to „ubóstwo”) Jako istocie reagującej na bodźce zewnętrzne, można człowiekowi pomóc w dokonywaniu właściwych decyzji. Takim bodźcem powinna być kara odstraszająca. Zagrożenie nią, jej nieuchronność, intensywność to jedyne instrumenty kontroli przestępczości pozostające w gestii państwa odpowiedzialnego za ład społeczny

Kryminologia neoklasyczna 6. Jaki mechanizm odstraszania można tu wskazać? 7. Van den Haag za absurdalne uważa przekonanie, że tuż przed popełnieniem przestępstwa sprawca kalkuluje, czy mu się ono opłaci, czy nie. Taki psychologiczny mechanizm nie występuje (przynajmniej jako standard). W takim momencie racjonalność „nie działa”. 8. Trzeba ów bodziec odstraszający kreować inaczej: to ustawodawca i sędziowie muszą swymi decyzjami kształtować świadomość społeczną i ostrzegać, co grozi za przestępstwo (takie czy inne). Dlaczego? 9. Bo ludzie, uważał van den Haag, reagują na określone bodźce w podobny sposób. Zarówno przykład, jak i określony poziom kosztów, jakie związane są z takim lub innym czynem (przykład też o kosztach świadczy) – mogą być skuteczne.

Kryminologia neoklasyczna Gary S. Becker i Isaac Ehrlich to przedstawiciele ekonomicznej teorii przestępczości, która kładzie nacisk na racjonalność wyborów, jakich dokonują jednostki, i wykorzystuje pojęcia typowe dla ekonomii (popytu, podaży, zysku, kosztów). Autorzy ci odrzucają argument, że wielokrotnie karani przestępcy (recydywiści) muszą być osobnikami dotkniętymi wadami psychicznymi (np. psychopaci), wskutek czego nie mogą działać racjonalnie (no bo kto zdrowy na umyśle chciałby ryzykować kolejny i kolejny pobyt za kratami???). A co powiedzieć o policjantach, którzy interweniując otarli się o śmierć? To też „odmieńcy”, jeśli nie rezygnują z wykonywania zawodu???

Kryminologia neoklasyczna 4. Nie – także decyzja o kolejnym wstąpieniu na drogę przestępczą jest tylko wyborem pomiędzy sposobnościami (przykładem choćby ludzie, którzy nie wiedzą, co począć ze swym życiem, jeśli na wolności nie czeka ich nic, oprócz bezdomności, bezrobocia, samotności, słowem – bezsensu i dlatego decydują się na czyn przestępczy, który gwarantuje im – mimo że za kratami - wikt, opierunek, jakieś zajęcie i towarzystwo). 5. Zdaniem Beckera i Ehrlicha – „jednostka popełni przestępstwo, gdy oczekiwana użyteczność możliwa do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania się w alternatywną, zgodną z prawem działalność”. 6. Podstawowe bodźce, które mogą wpłynąć na ten rachunek, to prawdopodobieństwo i surowość kary.

Kryminologia neoklasyczna Teoria kontroli społecznej (np. Travisa Hirschi’ego) to co prawda teoria pozytywistyczna, ale neoklasycy (np. Marcus Felson) potrafili przekuć ją w swój oręż. W myśl tej koncepcji - ludzie popełniają przestępstwa, gdy załamują się mechanizmy kontrolne: wewnętrzne i zewnętrzne. Gdy szwankują socjalizacja lub nieformalne mechanizmy kontroli zewnętrznej (np. rodzina) – pozostaje kontrola formalna, tj. sankcja prawnokarna. Zdaniem Felsona, za rozmiary przestępczości w społeczeństwach nowoczesnych i ponowoczesnych odpowiedzialna jest też „podaż okazji przestępczych”, tj. koncentracja – zwłaszcza na terenach miejskich – „zdatnych celów ataku przestępnego” (okazja czyni złodzieja). Uwaga też na czas wolny – niezagospodarowany, poza kontrolą (np. wakacyjny) – sprzyja przestępczości.

Kryminologia neoklasyczna 1. Neoklasycyzm spowodował istotne zmiany w wymiarze sprawiedliwości USA: Po kilkunastu latach nieformalnego moratorium na wykonywanie kary śmierci powrócono doń w roku 1976. Sądy zaczęły orzekać dłuższe wyroki pozbawienia wolności, ograniczono możliwość warunkowego, przedterminowego zwolnienia. W rezultacie średnia długość pobytu skazanych w więzieniach wydłużyła się, a liczba więźniów – przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców znacząco wzrosła. Potrzebne były nowe więzienia. Choć neoklasycy pomstowali na koszty systemu „pozytywistycznego”, z ich inicjatywy te koszty wzrosły. Spadek przestępczości odnotowano dopiero w latach 90., ale raczej wskutek zmian demograficznych i hossy gosp.

I to by było dziś na tyle Dziękuję za uwagę