Podstawy Pomocy Psychologicznej

Interwencja wobec stresu Stres - definicja pojęcia: obiektywne vs subiektywne podejścia do zjawiska stresu; stres a stresor, dystres a eustres, biologiczna koncepcja stresu wg Selye’ego, fazy reakcji stresowej. Transakcyjne koncepcje stresu: koncepcja Lazarusa; stres jako wynik interakcji pomiędzy wymaganiami otoczenia i możliwościami jednostki; ocena poznawcza; mechanizmy radzenia sobie ze stresem. Konsekwencje stresu: trudności zawodowe, edukacyjne itp., zaburzenia emocjonalne i społeczne; wypalenie zawodowe; stres a zdrowie. Patogenetyczne vs salutogenetyczne podejście do zagadnień stresu: czy stres pełni jednoznacznie negatywną rolę w życiu człowieka? dlaczego niektórzy ludzie pomimo stresu pozostają zdrowi? czynniki zapobiegające przekształceniu się napięcia w stres. Problemy profilaktyki antystresowej: zasoby indywidualne; wsparcie społeczne jako modyfikator procesów stresowych; rola psychologa jako profesjonalisty przeciwdziałającego powstawaniu sytuacji przeciążenia.

Koncepcja stresu H. Selye’go Zgodnie z nią w organizmie, który został poddany wpływowi szkodliwych czynników pojawiają się zmiany fizjologiczne, których zadanie polega na przystosowaniu organizmu do zmienionych warunków. Selye wyróżnił dwojakiego rodzaju zmiany: (1) specyficzne - dostosowane do rodzaju stresora i pojawiające się w miejscu jego oddziaływania - określane jako lokalny zespół adaptacyjny (LAS); (2) niespecyficzne - podobne dla różnych stresorów i związane z ogólną mobilizacją organizmu - określane jako ogólny zespół adaptacyjny (GAS). Czynniki wywołujące zmiany określa się mianem stresorów, a same zmiany (niespecyficzne) stanem stresu. Reakcja stresowa przebiega w trzech etapach: (1) stadium reakcji alarmowej, w którym początkowo odporność organizmu obniża się i widoczne są objawy zaburzenia normalnych funkcji organizmu (faza szoku), a następnie notuje się podwyższenie odporności i reakcje obronne (faza przeciwdziałania szokowi); (2) stadium odporności - odporność organizmu stabilizuje się na podwyższonym poziomie i organizm względnie dobrze toleruje obecność stresora; (3) stadium wyczerpania, do której dochodzi wskutek przedłużonego działania stresora przy jednoczesnej niemożności opanowania go, co prowadzi do załamania odporności organizmu i wtórnego rozregulowania jego funkcji.

Transakcyjne koncepcje stresu 1 „emocje są wynikiem lub reakcją na rzeczywiste, wyobrażone lub antycypowane transakcje z otoczeniem, w których pośredniczą procesy poznawcze” (Lazarus, 1986, str. 18). Ocena pierwotna – ocena wtórna Dwie podstawowe funkcje radzenia sobie: - instrumentalna - skierowana na zmianę sytuacji, rozwiązanie problemu; - regulująca przykre emocje, samouspokajająca. Sposoby radzenia sobie: poszukiwanie informacji - wszechstronny przegląd sytuacji stresowej w celu zgromadzenia danych koniecznych dla podjęcia decyzji, przewartościowania sytuacji; bezpośrednie działania - wszystkie te czynności pozapoznawcze, które służą uporaniu się z sytuacją stresową; powstrzymanie się od działań - zaniechanie działań, które mogą przynieść szkody lub są sprzeczne z wyznawanymi zasadami; intrapsychiczne metody zaradcze - procesy poznawcze służące regulowaniu emocji (Lazarus, 1986; także Folkmann, Lazarus, 1985, 1986).

Transakcyjne koncepcje stresu 2 Moos (1986) wyróżnia pięć zestawów zadań adaptacyjnych pojawiających się w sytuacji kryzysu. Są to: ustalenie znaczenia i zrozumienie subiektywnej istotności sytuacji; konfrontacja z rzeczywistością i odpowiedź na wymagania sytuacji zewnętrznej; podtrzymywanie relacji z członkami rodziny i przyjaciółmi, jak również innymi osobami, które mogą być pomocne w rozwiązaniu kryzysu i jego następstw; utrzymywanie rozsądnej emocjonalnej równowagi przez panowanie nad dezorganizującymi emocjami; zachowanie pozytywnego obrazu siebie i poczucia kompetencji. Względna ważność powyższych zadań może się zmieniać w zależności od właściwości konkretnej osoby, sytuacji i otoczenia.

Sposoby radzenia sobie wg Moosa analiza logiczna - poznawcze próby zrozumienia i rozważenia możliwych działań i ich konsekwencji; pozytywne przewartościowanie - poznawcza restrukturyzacja sytuacji oraz próba znalezienia w niej pozytywnych aspektów, z zachowaniem akceptacji jej realiów; poszukiwanie wsparcia i informacji - behawioralne próby uzyskania pełniejszej informacji na temat sytuacji i możliwych działań oraz umiejętność znajdowania wsparcia społecznego; działania rozwiązujące problem - behawioralne działania skierowane bezpośrednio na problem; unikanie poznawcze - poznawcze próby skierowane na unikanie realistycznego rozważenia problemu i zaprzeczanie; akceptacja - rezygnacja - poznawcze próby poradzenia sobie z problemem poprzez pogodzenie się z sytuacją; poszukiwanie alternatywnych gratyfikacji - behawioralne działania mające na celu znalezienie zastępczych form aktywności i źródeł satysfakcji; rozładowanie emocjonalne - próby behawioralnej redukcji napięcia poprzez ekspresję negatywnych uczuć.

Oznaki stresu Biologia: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięsni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność Sprawność poznawcza: luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów. Emocje: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie. Zachowania: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenia, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie leków i narkotyków, zmiany w odżywianiu, pojawienie się nerwowych zachowań. Filozofia życiowa: bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań, zobojętnienie.

Skutki stresu 1 Zbyt wysoki poziom: Ogólne fizyczne napięcie ciała - może objawiać się podwyższonym ciśnieniem krwi, niestrawnością, sensacjami żołądkowymi, suchością w ustach, wzmożonym poceniem się, dreszczami, uczuciem słabości. Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Zwolniony refleks. Lęk i zamęt w głowie. Niemożność skoncentrowania się i normalnego myślenia. Optymalny poziom: Odprężenie fizyczne i jednoczesny przypływ energii. Świadomość dobrej formy i właściwego funkcjonowania. Wyostrzona uwaga, wiara w siebie. Szybki refleks. Zainteresowanie, zaangażowanie, łatwość realizacji zadań. Zbyt niski poziom: Poczucie znudzenia i bezużyteczności. Brak zainteresowania i zaangażowania, odpływ energii. Depresja. Przekonanie, że wszystko jest bez sensu. Urastanie prostych prac do ogromnych zadań.

Skutki stresu 2 Choroby psychosomatyczne zaburzenia układu trawiennego (owrzodzenia) zaburzenia układu krążenia (nadciśnienie, arytmia, migreny - bóle głowy naczyniowe, zawał) zaburzenia układu oddechowego (alergia, astma oskrzelowa) zaburzenia układu mięśniowo-kostnego (bóle, skurcze, bóle głowy napięciowe) zaburzenia układu odpornościowego choroby skóry (trądzik, łuszczyca, pokrzywka, egzema) Reakcje nerwicowe sytuacyjne - zaburzenia nerwicowe (moczenie nocne)

Podsumowanie Stres jest reakcją na pewien bodziec. Reakcja ta ma charakter psychofizjologiczny. Reakcja stresowa obejmuje szereg potencjalnych reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Może manifestować się zarówno stanem pobudzenia, jak również w ekstremalnych sytuacjach może dojść do całkowitego zatrzymania funkcji. Stresor, czyli bodziec wywołujący reakcję staje się nim w efekcie interpretacji poznawczej, a więc uzależnione to jest od znaczenia jakie mu człowiek nadaje. Chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń somatycznych. Stres może posiadać zarówno aspekty negatywne jak i pozytywne. Konieczne jest odróżnienie procesu pobudzenia psychofizjologicznego czyli stresu od możliwych konsekwencji w postaci wtórnych zaburzeń patologicznych

Interwencja wobec stresu 1 Opracowywanie i realizacja strategii umożliwiających unikanie, minimalizowanie lub modyfikowanie narażenia na działanie stresorów psychoedukacja modyfikacja stylu życia poradnictwo i psychoterapia zmiany w diecie Rozwijanie i wykorzystywanie umiejętności pozwalających na redukcję zbyt wysokiego natężenia psychofizjologicznego funkcjonowania i reagowania: medytacja relaksacja sterowanie oddechem biologiczne sprzężenie zwrotne Kształtowanie i wprowadzanie w życie technik umożliwiających zdrowe wyrażanie reakcji stresowych. ćwiczenia fizyczne rozładowanie emocjonalne. Everly, Rosenfeld

W wymiarze grupowym Programy profilaktyczne (np. „Jak żyć z ludźmi?”), nastawione na rozwijanie i umacnianie więzi społecznych, w tym rodzinnych, przeciwdziałanie uzależnieniom Zajęcia grupowe poświęcone nabywaniu kompetencji społecznych, interpersonalnych. Programy edukacyjne dla różnych grup np. rodziców dzieci.

W wymiarze instytucjonalnym Dostosowanie programów do możliwości uczniów, również aby umożliwić rozwój samodzielnych form zdobywania i stosowania zdobytej wiedzy. Nacisk na zdobywanie wiedzy proceduralnej w odróżnieniu od encyklopedycznej. Możliwość tworzenia indywidualnych ścieżek edukacyjnych. Zwiększenie możliwości odwoływania się do własnej aktywności uczniów w programach nauczania. (Ekspertyza Komitetu Nauk Psychologicznych PAN - 1988)

Interwencja kryzysowa – definicja 1 Interwencja kryzysowa, jako forma pomocy psychologicznej, polega na kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie wywołującym kryzys, czasowo ograniczonym, w którym dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwiązania. Redukcja symptomów i przywrócenie równowagi psychicznej zapobiega dalszej dezorganizacji. (W. Badura – Madej, 1996)

Interwencja kryzysowa – definicja 2 Interwencja kryzysowa jest to działanie doraźne, krótkoterminowe, zmierzające do udzielenia natychmiastowej pomocy osobom znajdującym się w sytuacji kryzysowej. Formy organizacyjne obejmują między innymi: telefony zaufania, zespoły interwencji kryzysowej, krótkotrwałą hospitalizację. Pomoc obejmuje krótkotrwałą psychoterapię, farmakoterapię, pomoc prawną, socjalną, materialną oraz ułatwianie kontaktów z innymi instytucjami (Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii PZWL 1986). Interwencja kryzysowa to zespół interdyscyplinarnych, profesjonalnych, celowych i skoordynowanych oddziaływań, wykorzystujących zasoby klienta kryzysowego, jego naturalnego otoczenia społecznego oraz instytucji pomagających, których celem jest ułatwienie odzyskania przezeń równowagi wewnętrznej i poczucia sprawczości oraz rozwiązania problemu /problemów/ stanowiących podłoże doświadczenia kryzysowego. Odbiorcą tych działań mogą być zarówno jednostki jak i grupy oraz całe społeczności (W. Szlagura)

Cechy interwencji kryzysowej Natychmiastowość podejmowanych działań Intensywność kontaktu Koncentracja na „tu i teraz” Ograniczenie czasowe Działanie strukturowane, dyrektywne

Interwencja kryzysowa a psychoterapia Wymiar temporalny Koncentracja na zasobach vs wgląd Status quo vs zmiana Poziom bezpieczeństwa

Zasady interwencji kryzysowej Wskazane: Być z osobą (aspekt matki) „Wejść w jej buty” Stwarzać szansę na uczenie się Czasem decydować (aspekt ojca) Unikać: Tłumienia reakcji emocjonalnych Wymuszania szybkich decyzji Bagatelizowania ostrych objawów reakcji kryzysowych Zbyt wczesnego stosowania leków Pocieszania, rad, itp.

Strategie oddziaływań Style działania w interwencji kryzysowej: Dyrektywny („podejście ja”) Współpracujący („podejście my”) Niedyrektywny („podejście ty”) Gilliland, James (1993)

Etapy interwencji kryzysowej zapewnienie bezpieczeństwa dostarczenie wsparcia ocena stanu klienta i rozmiaru kryzysu określenie problemu kryzysowego przegląd i analiza możliwości poradzenia sobie z kryzysem sformułowanie planów uzyskanie zobowiązania