Zachowania zdrowotne w profilaktyce chorób układu krążenia Barbara Ślusarska Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa Uniwersytet Medyczny im. prof. F. Skubiszewskiego Wydział Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Lublin

Zdrowie Stan pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania (ułomności) według WHO - 1946r Potencjał fizyczny i psychiczny człowieka, dający możliwość rozwijania różnych aktywności (samorealizacji, twórczego życia) Dobra jakość życia: dobre samopoczucie, szczęście, zadowolenie z życia, samorealizacja.

Czynniki warunkujące zdrowie jednostki według koncepcji „pól zdrowia” (Lalonde, 1974)

Styl życia: wzór zachowań, który jest trwały i ukształtowany przez dziedzictwo kulturowe, relacje społeczne, czynniki geograficzne i społeczno-ekonomiczne oraz cechy osobowości człowieka (Green, Kreuter, 1991) Zachowania zdrowotne: to działania jednostki podejmowane ze względów zdrowotnych lub takie które mają udokumentowany wpływ na zdrowie (Łuszczyńska, 2004)

Miejsce zdrowia w systemie wartości Polaków Raport CBOS (2004r) Zdrowie własne i rodziny na drugim miejscu w hierarchii wartości -67% badanych Diagnoza Społeczna (wg.Czapiński, 2005r.) Zdrowie na pierwszym miejscu spośród 13 wartości określonych i jednej nieokreślonej - 65% badanych

Choroby układu krążenia – problem społeczny i zdrowotny współczesnych cywilizacji Choroby układu krążenia (ChUK), spowodowane przede wszystkim miażdżycą tętnic są główną przyczyną chorobowości, inwalidztwa i przedwczesnej umieralności w krajach rozwiniętych. Według ŚOZ (2002r) z powodu ChUK na świecie zmarło 16,7 mln osób W Europie odnotowano 4 mln zgonów, co stanowiło 55% wszystkich zgonów kobiet i 43% zgonów mężczyzn

Choroby układu krążenia w Polsce W Polsce (2001r) zgony z powodu ChUK stanowiły: 43% wszystkich zgonów wśród mężczyzn oraz 54% wszystkich zgonów wśród kobiet. W Polsce (2002r) występowały prawie 2-krotnie wyższe standaryzowane na wiek wskaźniki tej umieralności niż w krajach Unii Europejskiej (M: 519/100tys vs 298/100tys; K: 331/100tys vs 192/100tys)

Choroby układu krążenia w Polsce –c.d. W Polsce w porównaniu do krajów UE występują około 2,5 raza wyższe wskaźniki umieralności z powodu ChUK w grupie osób młodych i w wieku średnim Według raportu NFZ (2004 r) hospitalizacje w Polsce z powodu ChUK stanowiły 44% wszystkich hospitalizacji

Miażdżyca główna przyczyna ChUK Miażdżyca to choroba tętnic polegająca na odkładaniu się w błonie wewnętrznej tętnic substancji lipidowych (tłuszczów, cholesterolu), włókien kolagenowych i soli wapnia, które tworzą blaszki miażdżycowe. Powiększająca się blaszka miażdżycowa może doprowadzić nawet do zamknięcia tętnicy. W miejscu powstania blaszki miażdżycowej może dochodzić do wykrzepiania się krwi i nagłego zamknięcia naczynia.

Miażdżyca główna przyczyna ChUK Powstawanie blaszki miażdżycowej (kolejne etapy): prawidłowa ściana naczynia ogniska stłuszczenia błony wewnętrznej tętnic (lipidozy) kaszowatość tętnic (atheromatosis) – ogniskowe zmiany kaszowate w błonie wewnętrznej i sąsiednich warstwach błony środkowej tętnic miażdżyca tętnic (atherosclerosis) – ogniska stłuszczania, zmiany kaszowate, stwardnienie ściany tętnic; naczynia z takimi zmianami przestają być elastyczne pęknięcie blaszki miażdżycowej i wytworzenie mikrozakrzepu, który może ulegać powiększeniu, wcieleniu do ściany tętnicy i obrośnięciu przez śródbłonek lub fibrynolizie skrzeplina może zamknąć światło tętnicy

Miażdżyca: schemat ogólny procesu

Czynniki odgrywające rolę w powstawaniu miażdżycy Czynniki wewnątrzustrojowe Skłonność dziedziczna (zaburzenia gospodarki tłuszczowej lub metabolizmu ściany naczyniowej) Wiek (po 30 roku życia zaczynają się procesy odkładania płytki miażdżycowej Płeć (częściej chorują mężczyźni) Czynność hormonalna (hormony tarczycy, trzustki, gruczołów płciowych) Zaburzenia układu nerwowego Zaburzenia układu krzepnięcia Cukrzyca Nadciśnienie tętnicze Czynniki zewnątrzustrojowe Otyłość (dieta bogatoenergetyczna, obfita w tłuszcze i węglowodany) Palenie papierosów Nieodpowiedni tryb życia (brak wysiłku fizycznego, odpowiedzialna i stresująca praca)

Lokalizacja zmian miażdżycowych w naczyniach miażdżyca tętnic: powoduje zmniejszenie się światła tętnic; odkładające się w nich złoża cholesterolu powodują grubienie ścian małych tętniczek, co prowadzi do gorszego ukrwienia poszczególnych narządów i części ciała. miażdżyca mózgu: powoduje niedokrwienie mózgu; niebezpieczeństwem miażdżycy mózgu są udary mózgowe, wylewy krwi do mózgu. miażdżyca naczyń wieńcowych: najczęstsza przyczyna zawału serca; wskutek zwężenia tętniczek zmniejsza się ukrwienie mięśnia sercowego, doprowadzając do martwicy. miażdżyca tętnic obwodowych: dotyczy najczęściej tętnicy brzusznej, która przez uciskanie tętnicy biodrowej powoduje ostre zmiany niedokrwienia kończyn dolnych; zamykanie światła tętnic dolnych występuje najczęściej u mężczyzn; cały proces może być znacznie przyspieszony przez palenie papierosów.

Cholesterol a miażdżyca Cholesterol jest bardzo ważnym związkiem w organizmie człowieka. Jest on składnikiem błon komórkowych oraz bierze udział w tworzeniu witaminy D, hormonów sterydowych a także kwasów żółciowych. Cholesterol jest nierozpuszczalny w wodzie i we krwi, więc występuje w połączeniach z białkami, fosfolipidami i trójglicerydami. Ze względu na pochodzenie wyróżnia się cholesterol endogenny, który powstaje w organizmie człowieka (w wątrobie, jelicie cienkim, skórze) i cholesterol egzogenny, który jest dostarczany wraz z pożywieniem. Dzienna dawka cholesterolu nie powinna przekraczać 300mg.

Cholesterol a miażdżyca LDL (low density lipoprotein) zwany także beta-lipoproteiną to „zły cholesterol”. Gdy poziom LDL jest zbyt wysoki, to duże ilości cholesterolu z wątroby odkładają się w komórkach ścian tętniczych. Powstają złogi zwane blaszkami miażdżycowymi i rozpoczyna się proces miażdżycy. Następuje zwężenie tętnic wieńcowych, które nie dostarczają sercu odpowiedniej ilości krwi i tlenu. HDL (high density lipoprotein) - alfa-lipoproteina nazywana jest powszechnie „dobrym cholesterolem”. Usuwa ona cholesterol ze ścian naczyń do wątroby). Uważa się, że HDL ma właściwości przeciwmiażdżycowe.

Miażdżyca problemem ludzi młodych - rys historyczny Wyniki badań: wykrycie zmian miażdżycowych tętnic wieńcowych i aorty, na podstawie badań anatomopatologicznych u młodych żołnierzy (wiek 18-19 lat) poległych w czasie wojen w Wietnamie i Korei (Am. Med.. Assoc.1955, J. Am. Med. Assoc. 1971) Wyniki wieloośrodkowych badań The Pathological Determinants of Atherosclerosis in Youth (PDAY, 1989):w 15 ośrodkach w Stanach Zjednoczonych badano występowanie zmian miażdżycowych w tętnicach u ludzi młodych. Zbadano 3000 osób zmarłych między 15-34 r.ż. w wyniku wypadków lub innych tragicznych wydarzeń, u których nie stwierdzono chorób przewlekłych.

Główne wyniki badania PDAY U wszystkich nastolatków występowały pasma tłuszczowe, a wraz z wiekiem stwierdzano nasilanie się zmian w naczyniach; Otyłość sprzyjała rozwojowi zmian miażdżycowych; Palenie papierosów i nadciśnienie tętnicze miały największe znaczenie w rozwoju zaawansowanych zmian; U płci męskiej wykazano zmiany bardziej rozległe i zaawansowane. Am. J. Pathol., 1998, 153, 1023-1033

Miażdżyca problemem ludzi młodych- c.d. The Bogalusa Heart Study (1992,1998): prospektywne badania epidemiologiczne czynników ryzyka miażdżycy w populacji (od urodzenia do 39 r.ż.) miasta Bogalusa w USA wykazały, że u 50% badanych w wieku 2-15 lat występują zmiany miażdżycowe w tętnicach wieńcowych i aż u 85% badanych w wieku 21-39 lat. Badania te ujawniły, że rozległość zmian miażdżycowych była kilkakrotnie większa u osób z sumowanymi czynnikami ryzyka miażdżycy np.: otyłość, cukrzyca, palenie papierosów, obciążenia rodzinne. Am.J. Cardiol., 1992; N.Engl. J.Med., 1998

Aktualne badania epidemiologiczne na świecie W wieloośrodkowym badaniu INTER-HEART ( 2004r.) przeprowadzonym w 52 krajach wykazano, że 6 niezależnych czynników ryzyka i 3 czynniki kardioprotekcyjne odpowiadają razem w 90% u mężczyzn i w 94% u kobiet za ryzyko wystąpienia zawałów serca. W badaniu tym wśród głównych czynników ryzyka uwzględniono: zaburzenia lipidowe, palenie papierosów, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, otyłość brzuszną oraz czynniki psychospołeczne Wśród czynników kardioprotekcyjnych uwzględniono: konsumpcję owoców i warzyw, niewielkie spożycie alkoholu , ćwiczenia fizyczne.

Aktualne badania epidemiologiczne w Polsce Wyniki NATPOL PLUS – 2002, (Nadciśnienie Tętnicze w Polsce Plus Zaburzenia Lipidowe i Cukrzyca)- badanie rozpowszechnienia głównych czynników ryzyka ChUK wiek badanych: 18-90 r. ż. zaburzenia lipidowe występowały u ponad połowy badanych nadciśnienie tętnicze występowało u co 3 badanego palenie papierosów występowało u co 3 dorosłego Polaka występowanie cukrzycy stwierdzono u 6% badanych wiedza nt. czynników ryzyka chorób układu krążenia wśród dorosłych Polaków jest niedostateczna Kardiologia Polska, 2004

Aktualne badania epidemiologiczne w Polsce-c.d. Wyniki programu WOBASZ (2003-2005) wiek badanych: 20-74 lat nadciśnienie tętnicze stwierdzono u ok.. 36% badanych częstość występowania zaburzeń lipidowych ok.. 70% osób nałóg palenia tytoniu dotyczył 42% mężczyzn oraz 25% kobiet nadwaga lub otyłość występowała u 61,6% mężczyzn i 50,3% kobiet ponad 55% kobiet i 49% mężczyzn prowadzi małą aktywność fizyczną w czasie wolnym od pracy Kardiologia Polska, 2005

Cel programu edukacyjnego Identyfikacja podstawowych zagrożeń zdrowia w odniesieniu do ChUK (czynniki ryzyka ChUK) Przygotowanie do świadomej kontroli istniejących czynników ryzyka, które mogą być modyfikowane

ZDROWIE INWESTYCJA ŻYCIOWA

Pomiar i ocena masy ciała BMI (body mass index)-wskaźnik masy ciała Obliczanie wskaźnika BMI Masa ciała w kg podzielona przez wzrost w metrach podniesiony do potęgi drugiej Interpretacja wskaźnika BMI 20-24,9- prawidłowa masa ciała 25-29,9- nadwaga 30-39,9 – otyłość 40 i wyżej- otyłość olbrzymia

Badania antropometryczne Opierają się na pomiarze obwodów ciała oraz pomiarze grubości fałdów skórno-tłuszczowych Stwierdzono, że sam obwód pasa (obwód talii w centymetrach mierzony w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej) stanowi cenny wskaźnik stanu zdrowia Obwód pasa powyżęj 102 cm u mężczyzn i powyżej 88 cm u kobiet jest częściej powiązany z zaburzeniami oddychania, wysokim ciśnieniem krwi i wysokim poziomem cholesterolu w porównaniu do grupy osób szczupłych

Wskaźnik WHR (waist to hip ratio) Wskaźnik WHR = stosunek obwodu talii do obwodu bioder (określający najszerszy wymiar na wysokości krętarza większego) Wartości tego wskaźnika określają typ otyłości: - androidalny (typ „jabłko”) - WHR>1 (M); WHR>0,8 (K) - ginoidalny (typ gruszka)- WHR<1 (M); WHR<0,8 (K)

Klasyfikacja nadciśnienia tętniczego (wg. JNC 7 i WHO/ISH) Kategoria ciśnienia tętniczego Skurczowe (mmHg) Rozkurczowe (mmHg) Prawidłowe < 120 < 80 Faza wstępna „stan przednadciśnieniowy” 120-139 80-89 Faza I 140-159 90-99 Faza II > 160

Interpretacja lipidogramu (za: Adult Treatment Panel III) Wskaźnik w mmol (mg/dl) Wartości pożądane Ryzyko zwiększone zwiększone umiarkowane znaczne Cholesterol całkowity < 5,2 (200) > 5,2 (200) > 6,3 (240) LDL < 2,6 (100) > 3,4(130) > 4,1 (160) >4,9 (190) Choleterol HDL > 1,6 (60) < 1,1 (40) Triglicerydy < 1,7 (150) > 1,7 (150) > 2,3 (200) > 5,7 (500)

Dziękuję za uwagę Autor programu