Kara pozbawienia wolności w perspektywie rozważań penologicznych i psychospołecznych Dr hab. Tomasz Kalisz Katedra Prawa Karnego Wykonawczego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

W perspektywie historycznej pojawienie się kary pozbawienia wolności było ewidentnym czynnikiem postępu, co dzisiaj wydawać się może paradoksem. Nie powinniśmy jednak zapominać, że najsurowsza z kar kryminalnych – pozbawienie wolności – wypierała stosowane z całym okrucieństwem karę śmierci i kary cielesne. W dokumentach jednego z pierwszych Międzynarodowych Kongresów Penitencjarnych, który odbył się w 1847 r. w Brukseli, możemy przeczytać, że: „Ani nie przypadek, ani nie kaprys prawodawcy sprawiły, że uwięzienie jest fundamentem i niemal całym gmachem naszej obecnej konstrukcji kar, jeno postęp techniczny i złagodzenie obyczajów”.

Proces tzw. kompresji populacji osadzonych  Proces ten jest wynikiem wprowadzania w życie zasady ultima ratio w zakresie kar izolacyjnych.  Zmniejszający się w strukturze skazań procentowy udział bezwzględnej kary pozbawienia wolności, oznacza w praktyce, iż na terenie zakładów karnych gromadzą się skazani o najgorszej prognozie społecznej, głęboko zdemoralizowani, skazani za najpoważniejsze przestępstwa.  Tego rezultatu w żadnej mierze nie da się uniknąć, jest to logiczna konsekwencja tendencji depenalizacyjnych w polityce kryminalnej.  Wniosek ten rodzi wszakże konieczność jeszcze większego zwrócenia uwagi, na kondycję systemów penitencjarnych, na przebieg procesu oddziaływania penitencjarnego, w tym prób resocjalizacji, mimo że efektywność tych działań może ulec jeszcze większemu osłabieniu, niż to ma miejsce dzisiaj.

Zakład karny –instytucja totalna  Cechą szczególną zakładu karnego jest to, że należy on do klasy organizacji społecznych, które Erving Goffman nazwał instytucjami totalnymi.  Czyli organizacjami, które stwarzają dla osób z nimi związanych rodzaj odrębnego świata, rządzącego się własnymi prawami i odseparowanego od reszty społeczeństwa mniej lub bardziej szczelnymi barierami. społeczeństwa  W przypadku zakładu karnego mówimy o instytucji totalnej, represyjnej w swym rzeczywistym charakterze i resocjalizacyjnej w przestrzeni oczekiwań.

Organizacja nieformalna  Nawet najbardziej drobiazgowy system norm formalnych nie jest w stanie przewidzieć i objąć siatką przepisów wszelkich możliwych sytuacji i zachowań.  W przepisach zawsze powstają jakieś luki, z drugiej strony sam proces realizacji oficjalnych norm może przebiegać w jakiś częściach sprzecznie czy też odmiennie od założeń twórców organizacji (w naszym przypadku ustawodawcy).  W tej przestrzeni niemal naturalnie tworzy się nieformalna organizacja, oparta na normach wynikających ze zwyczajów i tradycji, organizacja obejmująca określone cele i idee, które mogą być odmienne od tych wynikających z relacji oficjalnych.

Podkultura więzienna  Oprócz jawnych norm i sposobów zachowania, narzuconych w warunkach więziennych odgórnie, istnieje inny zakamuflowany, okryty tajemnicą nurt życia więziennego, przeciwstawny celom resocjalizacyjnym, kolidujący z powszechnie wyznawanymi normami, swoisty zbiór zasad regulujących postępowanie w różnych sferach więziennego bytowania, które zwykło się nazywać drugim życiem.  Zjawisko to jest wyrazem istnienia tzw. podkultury więziennej, pojęcie której wprowadził do literatury Donald Clemmer.

Więzienny kodeks – reguły nieformalne  Zasady więziennego kodeksu zbudowane są na założeniu zakazu jakiejkolwiek współpracy z administracją, nakazu wzajemnej solidarności i pomocy ale tylko w obrębie grupy uprzywilejowanej, manipulacji administracją penitencjarną oraz eksploatacji innych więźniów.  Kultywowane są opanowanie, siła i twardość oraz przyzwolenie na agresję i cwaniactwo.  Normy te stają się niebezpieczne dla oficjalnego nurtu, zwłaszcza, że podkultura więzienna wytworzyła wokół swoich norm bardzo konsekwentny system autokontroli społecznej więźniów, wsparty na surowym repertuarze sankcji przewidzianych w przypadku lekceważenia norm podkultury więziennej.

Podkultura więzienna  Podkultura dąży do przejęcia władzy nad społecznością skazanych, tym samym doprowadza do sytuacji, w ramach której w zakładach karnych zaprogramowanych jako jeden z elementów systemu wymiaru sprawiedliwości panuje ukryte bezprawie i brutalność, a poniżanie ofiar i łamanie poczucia godności własnej są na porządku dziennym.  Grozę zjawiska może pojąć tylko ten, kto potrafi wczuć się w sytuację jakiegoś zaszczutego, nieustannie prześladowanego więźnia, bezradnego, bezwolnego i niezdolnego do obrony w obliczu bezrozumnej agresji współwięźniów.

Psychiczne konsekwencje izolacji penitencjarnej  W trakcie odbywania kary pozbawienia wolności może występować bardzo silna deprywacja sensoryczna i informacyjna polegająca na ograniczeniu lub zupełnym odcięciu określonych bodźców oddziaływujących na zmysły wzrokowe, słuchowe i inne. Deprywacji ulegają też potrzeby samorealizacji, poczucia własnej wartości, bezpieczeństwa, miłości, przyjaźni, stowarzyszenia i kontaktów z otoczeniem, zespół potrzeb estetycznych i twórczych.  Pojawić się może natomiast poczucie zagrożenia własnej osoby, a w przypadkach intensywniejszych objawów spadek sprawności intelektualnej, zmniejszenie koncentracji uwagi, stereotypia oraz utrata poczucia rzeczywistości.  Przedłużająca się sytuacja deprywacji seksualnej - przy monotonii wrażeń i wspomnieniach swoich wcześniejszych doświadczeń seksualnych - przyczynia się do wzrostu napięcia seksualnego i popycha więźniów do poszukiwania zastępczych sposobów jego rozładowania.

Psychospołeczne następstwa izolacji penitencjarnej  Stygamtyzacja - procesem instytucjonalnego naznaczenia skazanego, gdzie utrata wolności jest formą moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo.  Standaryzacja – jest konsekwencją swoistej uniformizacji społeczności więziennej wynikającej z regulaminu więziennego: te same ubrania, sprzęt kwaterunkowy, posiłki, jednakowy sposób zaspokajania podstawowych potrzeb.  Proces degradacji wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony wolności staje się często przedmiotem manipulacji tak ze strony administracji jak i współwięźniów (sytuacje poniżania, upokarzania i znieważania godności własnej).  Depersonalizacja oznacza subiektywne doznanie wewnętrznej zmiany przeżywanej jako poczucie obcości lub wręcz nieralności siebie.

Kraj Populacja w liczbach bezwzględnych Współczynnik pryzonizacji na mieszk. Populacja w liczbach bezwzględnych Współczynnik pryzonizacji na mieszk. Zmiana w zakresie współczynnika pryzonizacji dane z lat 2002 lub 2003dane z lat 2007 lub 2008 Polska ,40% Rumunia ,00% Estonia ,30% Portugalia ,10% Łotwa ,20% Litwa ,00% Irlandia ,60% Słowacja ,80% Węgry ,70% Niemcy ,20% Finlandia ,60% Włochy ,00% Austria ,00% Dania ,60% Bułgaria ,00% Holandia ,00% Kanada ,00%

Szwecja ,40% Chiny ,70% Rosja ,80% Belgia ,50% Czechy ,00% USA ,80% Francja ,90% Anglia i Walia ,50% Szwajcaria ,80% Australia ,20% Hiszpania ,90% Słowenia ,10% Norwegia ,90% Szkocja ,80% Japonia ,70% Irlandia Półn ,70% Malta ,10% Meksyk ,70% Grecja ,20% Brazylia ,90% Argentyna ,90% Turcja ,30% Luksemburg ,30%