JAK TO ZROZUMIEĆ? - LIRYKA

Twórczość literacką dzieli się zwykle na trzy rodzaje literackie: EPIKA LIRYKA DRAMAT

O zakwalifikowaniu danego utworu do jednego z rodzajów decydują trzy czynniki: postawa podmiotu literackiego wobec świata przedstawionego, sposób ukształtowania wypowiedzi, budowa świata przedstawionego (kompozycja).

LIRYKA Najważniejszym wyróżnikiem liryki jest obecność osoby mówiącej — podmiotu lirycznego. Poznajemy przeżycia, odczucia, myśli, wrażenia i przekonania podmiotu lirycznego, co wyraża się również w organizacji języka wypowiedzi.

Dzięki zastosowanym środkom poetyckim wiersz może przekazać wiele treści, oddziałuje na wyobraźnię czytelnika, wprawia go w zadumę, zastanawia. Podmiotowi lirycznemu podporządkowany jest cały świat przedstawiony.

Ze względu na sposób wyeksponowania podmiotu lirycznego można wyróżnić: lirykę bezpośrednią, lirykę pośrednią lirykę zwrotu do adresata.

Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [ Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [...] Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca. (Tadeusz Różewicz, Jak dobrze)

Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [ Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [...] Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca. (Tadeusz Różewicz, Jak dobrze) CZASOWNIKI UŻYTE W 1. OSOBIE

Osoba mówiąca ujawnia się w pierwszej osobie („ja"). Przedstawia swoje przeżycia, myśli, stan ducha. Wówczas wypowiedź podmiotu lirycznego staje się wyznaniem. Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [...] Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca. (Tadeusz Różewicz, Jak dobrze)

Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [ Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. [...] Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca. (Tadeusz Różewicz, Jak dobrze) Jest to LIRYKA BEZPOŚREDNIA

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...] Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną I światła szarego blask sączy się senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny... (Leopold Staff, Deszcz jesienny)

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...] Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną I światła szarego blask sączy się senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny... (Leopold Staff, Deszcz jesienny) W powyższym fragmencie podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio, lecz swoje myśli i stan ducha (smutek, melancholię) wyraża za pośrednictwem opisu deszczu.

Jest to LIRYKA POŚREDNIA Osoba mówiąca nie ujawnia się wprost, lecz ukrywa się za opisem, sytuacją, dialogiem. Nie prezentuje więc swoich stanów uczuciowych w formie wyznania, ale pośrednio.

Zdarza się, że podmiot opowiada o pewnym wydarzeniu Zdarza się, że podmiot opowiada o pewnym wydarzeniu. Wówczas wiersz ma formę małej scenki, w której występują elementy fabuły. Na plan pierwszy wysuwa się świat przedstawiony, a podmiot liryczny pozwala wypowiadać się bohaterom. Sytuacja liryczna należy do świata przedstawionego i nie odnosi się do podmiotu lirycznego. Jednak poprzez zaprezentowaną sytuację podmiot liryczny wyraża swój stosunek do tematu, problematyki, tradycji, języka itp.

Idzie Kasia borem lasem, koszyk jagód niesie, Aż ci jej rusałka zastąpiła w lesie. „Odpowiedz, dziewczyno, na te trzy pytania, Bo cię załaskoczą moje łaskotania: Co kwitnie bez kwiatu? bez powodu bieży? Co śniegiem bieluchnym w skwarnym lecie śnieży?" Rozśmieje się dziewczę i na to odpowie; „Woda bez powodu bieży po dąbrowie, A paproć bez kwiatu zakwita po lesie, A śnieg letni — piana, którą woda niesie". (Teofil Lenartowicz, Rusałka)

Szukajcie prawdy jasnego płomienia Szukajcie prawdy jasnego płomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg... Za każdym krokiem w tajniki stworzenia Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia, I większym staje się Bóg! Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieście więc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, Przyszłości podnoście gmach! [...] (Adam Asnyk, Do młodych)

Czasowniki w TRYBIE ROZKAZUJĄCYM Szukajcie prawdy jasnego płomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg... Za każdym krokiem w tajniki stworzenia Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia, I większym staje się Bóg! Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieście więc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, Przyszłości podnoście gmach! [...] (Adam Asnyk, Do młodych) Czasowniki w TRYBIE ROZKAZUJĄCYM

Cechą charakterystyczną tej odmiany liryki jest bezpośrednie zwrócenie się podmiotu lirycznego do adresata („ty" lirycznego). Adresatem może być osoba lub grupa osób, zjawisko, pojęcie. Wiersz może mieć wówczas charakter wezwania lub apelu. Jest to LIRYKA ZWROTU DO ADRESATA

Lirykę można również klasyfikować ze względu na podejmowany temat Lirykę można również klasyfikować ze względu na podejmowany temat. Wyróżnić można następujące odmiany: lirykę miłosna, lirykę refleksyjno – filozoficzną, lirykę religijną, lirykę patriotyczną.

w twoich doskonałych palcach jestem tylko drżeniem śpiewem liści pod dotykiem twoich ciepłych ust zapach drażni — mówi: istniejesz zapach drażni — roztrąca noc w twoich doskonałych palcach jestem światłem [...] (Halina Poświatowska, wiersz z tomu Hymn bałwochwalczy)

koncentruje się na wyrażaniu uczuć miłosnych, doznań erotycznych. w twoich doskonałych palcach jestem tylko drżeniem śpiewem liści pod dotykiem twoich ciepłych ust zapach drażni — mówi: istniejesz zapach drażni — roztrąca noc w twoich doskonałych palcach jestem światłem [...] (Halina Poświatowska, wiersz z tomu Hymn bałwochwalczy) Jest to LIRYKA MIŁOSNA koncentruje się na wyrażaniu uczuć miłosnych, doznań erotycznych.

kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk) W pierwszej zwrotce wiersza podejmowane są rozważania o doskonałości kamienia

kamyk jest stworzeniem doskonałym natomiast w kolejnych występują argumenty potwierdzające postawioną tezę. kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

Jest to LIRYKA REFLEKSYJNO – FILOZOFICZNA wyraża poglądy na temat istoty życia, człowieka, świata, wartości. kamyk jest stworzeniem doskonałym równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie płoszy nie budzi pożądania […] (Zbigniew Herbert, Kamyk)

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie, I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie)

Powyższy wiersz jest dziękczynną modlitwą skierowaną do Boga. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie, I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie) Powyższy wiersz jest dziękczynną modlitwą skierowaną do Boga.

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie, I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie) Jest to LIRYKA RELIGIJNA dotyczy przeżyć religijnych, stosunku człowieka do Boga. Może mieć charakter pochwalny, dziękczynny lub błagalny.

I znów przebojem w bój szalony! Już płonie lont podziemnych min.. Wstań, Polsko moja! Uderz w czyn! I znów przebojem w bój szalony! Już płonie lont podziemnych min.. Krwawą godzinę biły dzwony... Zerwane pęta — uderz w czyn! Strząśnij proch! [...] (Józef Mączka, Wstań, Polsko moja)

ojczyzna to kraj dzieciństwa miejsce urodzenia to jest ta mała najbliższa ojczyzna (Tadeusz Różewicz, oblicze ojczyzny) Jest to LIRYKA PATRIOTYCZNA podejmuje aktualne problemy życia społecznego i narodowego. Często pełni funkcję agitacyjną — jej celem jest bezpośrednie oddziałanie na czytelnika. Liryka patriotyczna może mieć również charakter refleksyjny. Wówczas przedstawiane przeżycia dotyczą np. miłości do ojczyzny, smutku po utracie niepodległości itp.

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY BUDOWY WIERSZA

RYTM W utworach poetyckich występuje określony rytm (wyjątek stanowi wiersz wolny). O rytmie, zrytmizowaniu wypowiedzi mówimy wówczas, gdy w utworze regularnie powtarzają się podobne lub takie same zespoły elementów brzmieniowych. Zespołami takimi mogą być np. wyrazy o jednakowej liczbie sylab i określonym akcencie. Na rytmiczność wiersza duży wpływ ma również podział na wersy i występujące w utworze rymy.

RYMY: Rym to podobne lub takie same brzmienia zakończeń wyrazów występujących najczęściej na końcu wersów.

Próżno uciec, próżno się przed miłością schronić, Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić? (Jan Kochanowski, O miłości)

Próżno uciec, próżno się przed miłością schro-nić, Bo jako lotny nie ma pieszego do-go-nić? (Jan Kochanowski, O miłości) Rymy ŻEŃSKIE to rymy półtorazgłoskowe, w których rymowaniu podlega ostatnia sylaba i część sylaby przedostatniej, np. wrza-wa, ka-wa.

Obudziłam się dzisiaj z rana na wezgłowiu mokrym od łez Obudziłam się dzisiaj z rana na wezgłowiu mokrym od łez... i zakwita pod oknem bez. (Kazimiera Iłłakowiczówna, Przebudzenie)

Obudziłam się dzisiaj z rana na wezgłowiu mokrym od łez Obudziłam się dzisiaj z rana na wezgłowiu mokrym od łez... i zakwita pod oknem bez. (Kazimiera Iłłakowiczówna, Przebudzenie) Rymy MĘSKIE to rymy jednozgłoskowe; rymują się wyrazy jednosylabowe, np. dół — wół, koc — moc.

Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię. Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?" „Smacznyś, słaby i w lesie!" — Zjedli niezabawem. (Ignacy Krasicki, Jagnię i wilcy)

Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię. Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?" „Smacznyś, słaby i w lesie!" — Zjedli niezabawem. (Ignacy Krasicki, Jagnię i wilcy) Rymy DOKŁADNE rymujące się zakończenia wyrazów mają identyczne brzmienie, np. wieniec — zieleniec. Wyrazy rymujące się mają tak samo rozłożone akcenty.

Począłem cię w marmurach światła i w drzewie wonnych sosen, moja ty rzeko nieodgadła dłutami wioseł. [...] (Krzysztof Kamil Baczyński, Świętość)

Począłem cię w marmurach światła i w drzewie wonnych sosen, moja ty rzeko nieodgadła dłutami wioseł. [...] (Krzysztof Kamil Baczyński, Świętość) Rymy NIEDOKŁADNE rymujące się zakończenia wyrazów mają brzmienie tylko przybliżone, np. daleko — rzeką, powietrze — Wreszcie.

Narwali bzu, naszarpali, Nadarli go, natargali, Nanieśli świeżego, mokrego, Białego i tego bzowego. [...] (Julian Tuwim, Rwanie bzu)

Narwali bzu, naszarpali, a Nadarli go, natargali, a Nanieśli świeżego, mokrego, b Białego i tego bzowego. [...] b (Julian Tuwim, Rwanie bzu) Rymy parzyste występują w wersach sąsiadujących ze sobą: opisuje się je, używając symboli literowych w następujący sposób: aabb.

To nie liście i nie listki, Nie listeczki jeszcze nawet — To obłoczek przezroczysty, Pozłociście zielonawy. [...] (Julian Tuwim, Brzózka kwietniowa)

To nie liście i nie listki, Nie listeczki jeszcze nawet — To obłoczek przezroczysty, Pozłociście zielonawy. [...] (Julian Tuwim, Brzózka kwietniowa) a b a b Rymy KRZYŻOWE zwane też przeplatanymi; rymuje się co drugi wers, a więc wers pierwszy z trzecim i drugi z czwartym: abab.

Wypłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. [...] (Adam Mickiewicz, Stepy Akermańskie)

rymuje się wers pierwszy z ostatnim i drugi z trzecim – abba. Wypłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. [...] (Adam Mickiewicz, Stepy Akermańskie) a b b a Rymy OKALAJĄCE rymuje się wers pierwszy z ostatnim i drugi z trzecim – abba. Zwykle dotyczy strof czterowersowych.

UWAGA!!! Poszczególne podziały rymów tworzy się na podstawie różnych kryteriów. Określając rodzaj rymów występujących w utworze, należy wziąć pod uwagę każde z kryteriów, np. w bajce Jagnię i wilcy I. Krasickiego rymy określimy jako: żeńskie, dokładne, parzyste.

(SYSTEMY WERSYFIKACYJNE) RODZAJE WIERSZA (SYSTEMY WERSYFIKACYJNE)

Wiersz sylabiczny — znany od czasów renesansu, charakterystyczny dla twórczości Jana Kochanowskiego; stosowany również w czasach współczesnych.

jednakowa liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie. Wiersz cechuje: jednakowa liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie. występowanie średniówki, czyli stałego przedziału wewnątrz wersu w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe, stały akcent na przedostatniej sylabie wersu, akcent na przedostatniej sylabie przed średniówką, regularnie rozłożone występujące w wierszu rymy żeńskie (półtorazgłoskowe).

Litwo, ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie; Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. [...] (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz) _ _ _ _ _ _ _ ||_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ||_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ||_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ||_ _ _ _ _ _ _ (13 zgłosek: 7+6) W zacytowanym fragmencie średniówka znajduje się po 7. sylabie.

Wiersz nieregularny — to taki wiersz, który w jakimś stopniu odchodzi od jasno określonych zasad, według których zbudowany jest wiersz regularny, np. wiersz sylabiczny. Jeżeli zatem wiersz sylabiczny nie spełnia jakiegoś kryterium, np. dotyczącego określonej liczby sylab w każdym wersie, wówczas mówimy o wierszu nieregularnym sylabicznym.

Wiersz wolny — obecny jest w literaturze polskiej, począwszy od twórczości Cypriana Kamila Norwida.

układ graficzny zależny od woli autora, Cechy wiersza: różna liczba sylab w poszczególnych wersach; zróżnicowanie długości wersów może wystąpić w układzie: wers długi i wers krótki lub wersy o zbliżonej długości, brak rytmu, tzn. powtarzającego się wzorca rytmicznego (brak rytmu wynikającego z równej liczby sylab, powtarzalności kolejności sylab akcentowanych i nieakcentowanych), układ graficzny zależny od woli autora, zdarza się, że autor odrzuca interpunkcję, pisownię wielką literą, podział na strofy.

Siódmy anioł jest zupełnie inny nazywa się nawet inaczej Szemkel to nie co Gabriel złocisty podpora tronu i baldachim ani to co Rafael stroiciel chórów [...] (Zbigniew Herbert, Siódmy anioł)

Wiersz biały — to wiersz bezrymowy Wiersz biały — to wiersz bezrymowy. Po raz pierwszy pojawił się w Odprawie posłów greckich Jana Kochanowskiego jako aluzja do bezrymowego wiersza an­tycznego. Wierszem białym może być zarówno wiersz sylabiczny, wiersz nieregularny, jak i wiersz wolny.

Mam dwadzieścia cztery lata ocalałem prowadzony na rzeź. To są nazwy puste i jednoznaczne: człowiek i zwierzę miłość i nienawiść wróg i przyjaciel ciemność i światło. (Tadeusz Różewicz, Ocalony) Wiersz ten jest wierszem wolnym — białym.