Psychologiczne mechanizmy uzależnienia Bogusława Bukowska Szkolenie w dziedzinie uzależnienia od narkotyków Warszawa, 17. 04. 2015 r.

Wprowadzenie Intensywny rozwój badań nad uzależnieniami od pocz. lat 70. Nie udało się stworzyć jednego, kompleksowego modelu wyjaśniającego Wnioski z badań mają poważne implikacje dla działań profilaktycznych i praktyki klinicznej

Jak często używanie substancji prowadzi do uzależnienia? Większość osób używających SP nie staje się uzależniona W próbie osób pomiędzy 15 a 54 r.ż., którzy choć raz próbowali poszczególnych substancji prawdopodobieństwo uzależnienia wynosiło: (Hiroi, 2005) 32% dla nikotyny 23% dla heroiny 17% dla kokainy 15% dla alkoholu 9% dla przetworów konopi

Jak często używanie substancji prowadzi do uzależnienia? Zwiększona częstotliwość używania i dłuższy okres czasu sprzyja uzależnieniu ale nadal nie jest warunkiem wystarczającym Niektóre jednostki stosunkowo łatwo rozwijają uzależnienie nawet po kilkakrotnej ekspozycji na substancje Te osoby zwykle mają tendencję do używania wielu substancji i uzależnienia od nich

Psychologiczne koncepcje Teorie różnic indywidualnych Teorie psychoanalityczne Teorie behawioralne Teorie poznawcze

Teorie charakterystyk indywidualnych Uwarunkowania nadużywania substancji i uzależnienia leżą we względnie trwałych predyspozycjach jednostki szczególnie w takich wymiarach jak: Cechy osobowości Poziom samooceny Odporność na stres

Cechy osobowości a uzależnienie Impulsywność (poszukiwanie nowości) a uzależnienie (Eysenck, Cloninger, Zuckerman, Gray) rozumiana jako; Skłonność do podejmowania działań w sposób spontaniczny, niezaplanowany, bez refleksji nad konsekwencjami (Eysenck) Poszukiwanie nowości - tendencja do poszukiwania stymulacji i aktywnego reagowania na nowe bodźce (Cloninger)

Temperament i charakter Temperament to indywidualny zestaw reakcji emocjonalnych, przejawianych na bodźce ze środowiska, uwarunkowany w dużej mierze genetycznie. Charakter to nabyte w procesie rozwoju ontogenetycznego cechy jednostki związane z postrzeganiem przez jednostkę własnej osoby tj. własnych celów i wartości

Psychologiczna koncepcja osobowości Cloningera Psychobiologiczna koncepcja osobowości Cloningera uwzględnia czynniki biologiczne, społeczne, psychologiczne i kulturowe. 3 odrębne układy sterujące funkcjonowaniem emocjonalnym człowieka: Behawioralny układ hamujący Behawioralny układ aktywacyjny Układ walki/ucieczki

Wymiary temperamentu Układy te pozostają w związku i wywierają wpływ na wymiary temperamentu: Poszukiwanie nowości tj. tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce Unikanie szkody – tj. tendencja do hamowania działań w odpowiedzi na bodźce negatywne Uzależnienie od Nagrody tj. skłonność do podtrzymywania działań w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia Wytrwałość tj. zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności.

Podłoże biologiczne wymiarów temperamentu Wymiary (3 z nich) temperamentu posiadają biologiczne podłoże: Poszukiwanie nowości łączy się z układem dopaminergicznym (układ nagrody) Unikanie szkody z układem serotoninergicznym Uzależnienie od Nagrody z układem noradrenergicznym

Wymiar – poszukiwanie nowości (neuroprzekaźnik dopaminy) Podwymiary: Ciekawość poznawcza - szukające wrażeń, entuzjastyczne, niska tolerancja na monotonię, nowatorskie Impulsywność – pobudliwe, szybko podejmujące decyzje, rozkojarzone Ekstrawagancja – szarmanckie, ryzykujące, rozrzutne Nieuporządkowanie – wybuchowe, podatne na frustracje, niezorganizowane

Poszukiwanie wrażeń a używanie substancji Potrzeba poszukiwania silnych wrażeń może być silnym predyktorem uzależnień – dotyczy to zwłaszcza osób, u których do uzależnienia dochodzi w młodszym wieku. Osoby poszukujące wrażeń będą preferować zachowania nie akceptowane społecznie, takie jak nadużywnie alkoholu czy branie narkotyków, ponieważ takie zachowania mogą stać się regulatorami dostarczającymi stymulacji ((Hornowska)

Wyniki – charakterystyka osób używających przetworów konopi i/lub innych narkotyków Osoby używające konopi uzyskały wysokie wyniki w podwymiarach skali Poszukiwanie Nowości – męczy je monotonia, stabilność i wszelkie granice; lubią stawiać coraz to nowe wyzwania, ekscytują się wszelkimi nowościami, szczególnie takimi, które dostarczają silnych emocji lub stanowią ryzyko. Osoby te słabo kontrolują swoje odruchy, decyzje podejmuja pochopnie, bazując na niekompletnej informacji; w przypadku napotkania przeszkody mogą tracić panowanie nad sobą, otwarcie wyrażając gniew. Tendencję do wycofywania się w obliczu problemów czy frustracji potwierdzają wysokie wyniki na skali Wytrwałości.

Wyniki badań nad impulsywnością/poszukiwaniem nowości W sytuacji wyboru osoby nadużywające są bardziej skłonne wybrać zachowanie, które przyniesie natychmiastową gratyfikację niż odroczoną Osoby nadużywające/uzależnione zbierają i analizują znacznie mniej informacji przed podjęciem decyzji w porównaniu z gr.kontr. Osoby z wysokim zapotrzebowaniem na stymulację częściej porzucały terapię

Poziom samooceny a uzależnienie - teoria obniżania własnej pozycji Kaplana (1975) Używanie substancji i uzależnienie stanowi formę zachowania dewiacyjnego. Zachowanie dewiacyjne występuje gdy jednostka nie potrafi poradzić sobie z długotrwałym doświadczeniem odrzucenia Gromadzenie doświadczeń odrzucenia powoduje, proces alienacji i poszukiwanie alternatywnych (dewiacyjnych) wzorców zachowań w nadziei, że zostaną one pozytywnie ocenione przez dewiacyjną grupę odniesienia

Poziom samooceny a uzależnienie – teoria Steffenhagen’a (1980) Wszelkie zachowania jednostki służą utrzymaniu własnego ,,ja” w środowisku społecznym Stawianie zbyt wygórowanych wymagań może skutkować niską samooceną W przypadku niemożności osiągnięcia wyznaczonych celów jednostka uruchamia mechanizmy kompensacyjne w celu chronienia własnego ,,ja” (np. używanie narkotyków) i natychmiastowej gratyfikacji uwalniającej jednostkę od nieprzyjemnych uczuć Inne ważne czynniki to presja rówieśnicza, dostępność narkotyków Mechanizm ten leży u podstaw inicjacji, przechodzenia od sporadycznego do intensywnego używania

Stres wg Lazarusa/Folkmana Stres psychologiczny(wg. Lazarusa) – określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. O uznaniu sytuacji za stresującą decyduje subiektywna ocena jednostki. Radzenie sobie jest serią celowych wysiłków poznawczych i behawioralnych, jakie osoba podejmuje w wyniku oceny sytuacji spostrzeżonej jako stresowa, a nie zachowaniem adaptacyjnym pojawiającym się automatycznie. Proces radzenia sobie ze stresem pełni 2 funkcje: -Instrumentalną (zadaniową), zorientowaną na rozwiązanie problemu, który był źródłem stresu (poprzez zmianę własnego działania albo zmianę zagrażającego środowiska) -regulacji emocji – obniżanie przykrego napięcia i innych stanów emocjonalnych oraz stymulowanie emocji w celu mobilizacji do działania

Strategie radzenia sobie ze stresem (adaptacja) Poszukiwanie informacji Kiedy znajdziemy się w sytuacji stresowej możemy poszukiwać informacji po to, aby dowiedzieć się czegoś o samej sytuacji, co będzie można wykorzystać przy podejmowaniu decyzji. Często informacje pozwalają przewartościować szkody, straty czy zagrożenia, a tym samym zmienić pierwotną ocenę sytuacji. Informacje mogą także służyć potwierdzeniu słuszności wcześniejszej decyzji, czy wreszcie samouspokojeniu. Zdarza się jednak i tak, że unikamy informacji, wolimy czegoś nie wiedzieć, z czegoś nie zdawać sobie sprawy (samouspokojenia). Bywa, że pozostawanie w niepewności, jest właściwą strategią, gdyż pełna informacja mogłaby spowodować nasilenie, zamiast osłabienia stresu.

Strategie radzenia sobie ze stresem Bezpośrednie działanie – wszystkie czynności jednostki (oprócz poznawczych), których celem jest uporanie się ze stresującą sytuacją; mogą dotyczyć zmian w obrębie jednostki jak i w otoczeniu. Mogą one być bardzo zróżnicowane i mogą służyć zarówno przezwyciężeniu skutków zdarzenia jak również „odsunięciu” od siebie problemów, z którymi nie potrafi sobie poradzić. Stąd ucieczki w alkohol, narkotyki.

Strategie radzenia sobie ze stresem Powstrzymanie się od działania - czasami niereagowanie, brak działania mogą przynieść więcej korzyści i okazać się skuteczniejszym sposobem poradzenia sobie z sytuacją stresową niż to, co mielibyśmy ochotę zrobić. Niewłaściwie wybrany w określonej sytuacji sposób zachowania może okazać się szkodliwy i spowodować poważne następstwa.

Strategie radzenia sobie ze stresem Procesy intrapsychiczne – obejmują one bardzo zróżnicowane sposoby służące zarówno samooszukiwaniu się poprzez zaprzeczanie („to nieprawdą”, „nie wierzę”, „to nie może być prawda”) czy pozorowanie reakcji, udawanie, „nadrabianie miną”. Są to zachowania przeciwne do rzeczywiście przeżywanych uczuć a służą unikaniu zagrożenia, oddzieleniu się od niego. Temu ma służyć także wycofywanie się, racjonalizacja (przyjmowanie pozornie rozsądnego wytłumaczenia własnego działania) czy intelektualizacja (nadmiernie logiczne analizowanie, rozważanie tego, co zagraża). Wszystkie te działania mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, poprawiające samopoczucie poprzez redukcję przykrych emocji. Nie zmienia to jednak obiektywnej relacji człowiek – środowisko, czyli nie zmienia samej sytuacji stresowej.

Innymi słowy: Konfrontacja, obrona swojego stanowiska, walka z trudnościami Planowanie rozwiązania problemu Dystansowanie się, unikanie myślenia Unikanie/ucieczka myślenie życzeniowe, przeczekiwanie Samoobwinianie, autoagresja Poszukiwanie wsparcia, pomocy Pozytywne przewartościowanie

Wyniki badań Sposoby radzenia sobie ze stresem zależą od płci, wieku, osobowości, w tym lokalizacji kontroli, ekstra-introwersji, rodzaju stresora

Wyniki badań: stres – używanie substancji Osoby pijące w sposób społecznie akceptowany oraz uzależnione zwiększają ilość wypijanego alkoholu w sytuacjach stresu (Sinha, 2001) Ekspozycja na silne bodźce stresowe osób uzależnionych od kokainy, w okresie abstynencji, powodowała wzrost głodu narkotyku, któremu towarzyszyły zmiany na poziomie fizjologicznym

Czynniki modyfikujące reakcje na stres Oczekiwania co do działania substancji psychoaktywnych Wsparcie ze strony rodziny Umiejętność radzenia sobie ze stresem

Używanie substancji jako forma samoleczenia Hipoteza Khantzian’a (1997) – jednostka używa substancji psychoaktywnych, aby złagodzić symptomy i dolegliwości wynikające z innych pierwotnych trudności o charakterze intrapsychicznym. 4 obszary ,,słabości „ jednostki (1985, 1987): Problemy z samooceną Problemy w kontaktach z innymi ludźmi Problemy kontrolowania emocji Trudności z dbaniem o siebie

Wyniki badań – hipoteza Khantzian’a 3 typy powiązań pomiędzy używaniem substancji a zaburzeniami psychicznymi: Zaburzenia psychiczne pierwotne – używanie substancji jako sposób radzenia sobie z nimi Nadużywanie substancji pierwotne i powoduje ono większe ryzyko występowania zaburzeń psychicznych Nadużywanie substancji, uzależnienie i zaburzenia psychiczne spowodowane są tymi samymi mechanizmami patogenetycznymi np. czynniki genetyczne, zaburzenia w obrębie układu dopaminergicznego

Ocena koncepcji Khantzian’a Badania potwierdziły, że szczególnie wśród kobiet poszukujących leczenia z powodu uzależnienia zaburzenia afektywne i lękowe występują wcześniej niż nadużywanie substancji (Volkow, 2008) Koncepcja Khantziana w istotny sposób przyczyniła się do rozpoznania w obszarze uzależnień problemu ,,podwójnej diagnozy”.

Jak często występuje podwójne rozpoznanie Wśród osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi około 30% używa substancji psychoaktywnych w sposób problemowy (Office of Applied Studies, 2004) U około 30-50% osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych występują poważne zaburzenia psychiczne np.. Schizofrenia, zaburzenia afektywne dwubiegunowe (2-krotnie wyższy odsetek niż w populacji osób nieuzależnionych)

Teorie uczenia społecznego (Bandura, 1986) W etiologii używania, nadużywania i uzależnienia ważne są (Teoria Społecznego Uczenia, Bandura): zjawisko modelowania/osoby znaczące oczekiwania co do efektów działania substancji oraz ocena skuteczności własnych działań

Koncepcja Marlatta i Gordona Czynniki środowiskowe, sytuacyjne, rodzinne, przekonania oraz oczekiwania mają wpływ na zachowania związane z nadużywaniem substancji i uzależnieniem. Stres pełni ważną rolę jako czynnik ryzyka, nadużywania i uzależnienia Poczucie własnej sprawczości jako ważna zmienna modyfikująca prawdopodobieństwo nadużywania substancji i uzależnienia.

Teorie poznawcze a używanie substancji, nadużywanie i uzależnienie Większość zaburzeń powstaje na podstawie błędnych treści poznawczych i błędnego poznawczego przetwarzania (Beck, Ellis)

Podejście poznawcze Beck’a Pewne cechy osobowościowe szczególnie predysponują do rozwinięcia problemowego wzoru używania substancji: Mała tolerancja na frustrację Impulsywość Stałe poszukiwanie pobudzenia Niska odporność na stres

Koncepcja poznawcza Beck’a Używanie substancji służy złagodzeniu lęku lub innych przykrych stanów emocjonalnych Używanie substancji wzmacnia już istniejące problemy lub generuje nowe

Przekonania podstawowe wg Beck’a ,,jestem słaby, bezwartościowy” ,,nie wytrzymam tego napięcia” ,,innym zawsze idzie lepiej niż mnie” Sytuacje stresowe wywołują specyficzne myśli, które przyczyniają się do powstania ,,głodu” Decydujące jest w jaki sposób jednostka interpretuje te sytuacje

Przekonania specyficzne wg Beck’a Przekonanie, że substancja jest niezbędna do utrzymania równowagi psychicznej czy emocjonalnej Oczekiwanie, że substancja poprawi funkcjonowanie intelektualne czy społeczne Przekonanie, że użycie substancji spowoduje przypływ energii, przyczyni się do odczuwania stanów przyjemności, złagodzi nudę, lęk, napięcie Przekonanie, że głód substancji nie ustąpi, będzie trwał do końca

Myśli przyzwalające wg Beck’a Jeśli się źle czuje , to mogę coś użyć Jeśli wypalę jednego ,,skręta” to nic się nie stanie

Wyniki badań koncepcji behawioralno- poznawczych Istotna rola oczekiwań w rozwoju uzależnienia Im bardziej jednostka oczekiwała, że użycie substancji zwiększy przyjemności społeczne i fizyczne tym częściej używała kokainy/alkoholu Oczekiwane negatywne korzyści istotnie wpływały na decyzję o nieużywaniu marihuany U osób, u których pozytywne oczekiwania względem picia były większe prawdopodobieństwo ukończenia leczenia i osiągnięcia rocznej abstynencji było mniejsze Osoby, które częściej przypisywały niepowodzenia w utrzymaniu abstynencji wewnętrznym właściwościom a nie zewnętrznym czynnikom, znacznie częściej doświadczały ,,nawrotu” Umiejętności społeczne zmniejszają prawdopodobieństwo uzależnienia i ,,nawrotu” (trening Montiego)

Podsumowanie Brak uniwersalnej koncepcji psychologicznych mechanizmów używania/nadużywania i uzależnienia Różne nurty psychologii eksplorują odmienne obszary funkcjonowania człowieka Wyniki badań wskazują jednakże na istotne uwarunkowania używania/nadużywania i uzależnienia. Ich znajomość i umiejętność rozpoznania stanowi kluczowe zadanie terapeuty uzależnień.