Typologia i technologia: górny i schyłkowy paleolit, mezolit Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji wymienionych w literaturze do tematu oraz własny materiał ilustracyjny.

Główne cechy górnego paleolitu Stosowanie technologii wiórowej wolumetrycznej; Produkcja nowego typu standaryzowanych narzędzi na wiórach i odłupkach (drapacze, rylce, tylczaki); Specjalizacja polowań; Produkcja narzędzi z kości; Rozbudowany system zachowań symbolicznych, w tym sztuki figuralnej;

Schyłkowy paleolit, mezolit -charakterystyka Okres schyłkowego paleolitu i mezolitu wiąże się z kształtowaniem nowych systemów adaptacyjnych i zmianami obszarów zasiedlenia. Podyktowane były one rytmem zmian klimatycznych, które po maksimum zlodowacenia powoli prowadziły do ocieplania klimatu.

Metoda wiórowa Metoda wiórowa to forma debitażu, mająca na celu uzyskiwanie z rdzenia odłupków o zdefiniowanej, powtarzalnej morfologii. Wyróżniamy dwie zasadnicze odmiany metody wiórowej – metoda wiórów seryjnych i metoda wióra predefiniowanego. Wiórem nazywamy taką formę odłupka, której długość jest przynajmniej dwa razy większa, niż jego szerokość. Górnopaleolityczna metoda uzyskiwania wiórów znacznie różni się od stosownej w środkowym paleolicie metody lewaluaskiej. Różnica polega na większej efektywności poprzez wykorzystanie niemal całej objętości rdzenia. Inne są kąty rdzeniowe, przygotowanie pięty i prowadzenie rdzenia.

Techniki metody wiórowej Metoda wiórowa może być realizowana za pomocą różnych technik: Technika twardego tłuka; Technika miękkiego tłuka; Technika pośrednikowa; Technika naciskowa. Najbardziej charakterystyczną dla górnego paleolitu jest wykorzystanie technik twardego i miękkiego tłuka. W schyłkowym paleolicie wióry uzyskiwano głównie metodą miękkiego tłuka, sporadycznie twardego tłuka

Technologie schyłkowego paleolitu i mezolitu Technika pośrednika - polega na aplikacji dodatkowego narzędzia, zwanego pośrednikiem, z rogu, kości, czy też metalu, co pozwalało precyzyjnie przełożyć energię. Technika ta nie była wykorzystywana w górnym paleolicie, upowszechniła się natomiast w okresie mezolitu i neolitu. Charakterystyczne produkty debitażu wykorzystującego tą technikę są często trudne do odróżnienia od produktów wykonanych technika miękkiego tłuka.

Technologie schyłkowego paleolitu i mezolitu Technika naciskowa - zakłada zastosowanie siły nacisku do kształtowania surowca kamiennego. Nacisk realizowany jest za pomocą wąskiego końca kości, rogu, drewna, czy metalu. Stosowanie tej techniki wymaga wykorzystania dodatkowego sprzętu, umożliwiającego odpowiednią stabilizację rdzenia, dzięki której możliwy jest nacisk.

Schyłkowy paleolit, mezolit- porównanie technologiczne Na poziomie stosowanej technologii wyroby schyłkowopaleolityczne i mezolityczne prawie się nie różnią (podobne techniki, stosowanie metody wiórowej). Podział wynika ze stosowanych koncepcji, a w szczególnosci gospodarki surowcowej. Społeczności schyłkowopaleolityczne, zwłaszcza tzw. kultur z liściakami (Bromme-Lyngby, ahrensburgien, świderien) tworzyły przede wszystkim wióry preferencyjne, wymagające dużych nakładów surowcowych, a także generujące znaczne ilości niewykorzystywanych odpadów. W mezolicie gospodarka surowcowa była diametralnie różna. Wykorzystywano nawet najmniejsze okruchy surowca, a wykorzystywane rdzenie były redukowane do możliwie najmniejszych wielkości. W związku z wykorzystywaniem bardzo małych fragmentów surowca lub półsurowca narzędzia zmniejszyły swoje rozmiary. Upowszechniło się również tworzenie narzędzi kompozytowych.

Ostrza liściowate Ostrzami liściowatymi nazywamy narzędzia odpowiadające definicji ostrza, czyli takie których wierzchołek położony jest na osi symetrii narzędzia, wykonane za pomocą płaskiego, powierzchniowego retuszu, pokrywającego ponad 50% powierzchni.

Drapacze Drapacze są to narzędzia wykonywane poprzez zaretuszowanie przynajmniej jednej krawędzi półsurowiaka prostopadłej do jego osi. Część pracująca drapacza, zwana drapiskiem, jest najczęściej wykonywana na poprzecznej krawędzi odłupka lub wióra. Drapisko charakteryzuje się określonym typem retuszu, mniej lub bardziej stromym. Drapacze występują we wszystkich kulturach górnego i schyłkowego paleolitu oraz mezolitu.

Drapacze

Rylce Rylce są drugą najpowszechniej spotykaną formą narzędzia w górnym i schyłkowym paleolicie oraz mezolicie. Rylce są to narzędzia uformowane za pomocą co najmniej jednego odbicia rylcowego. Odbiciem rylcowym nazywamy oddzielenie wąskiego odpadka, tzw. rylczaka, przeważnie na krawędzi surowiaka. Rylce pojawiły się już w kulturze aszelskiej, sporadycznie występowały również w musterienie, jednak upowszechniły się w górnym paleolicie.

Rylce

Półtylczaki Półtylczakiem nazywamy narzędzie uformowane przez specjalne zaretuszowanie wierzchołka półsurowiaka, tworzącego w ten sposób, tzw. półylec. Podstawowym kryterium klasyfikacji jest forma ukształtowanego półtylca. Półtylczaki pojawiają się już w paleolicie środkowym, jednak upowszechniają się w górnym paleolicie.

Tylczaki Tylczakiem nazywamy narzędzie uformowane przez zatępienie krawędzi równoległej lub ukośnej do osi półsurowiaka za pomocą specjalnego typu retuszu stromego, zatępiającego. Wśród tylczaków wyróżniamy: wióry tylcowe, ostrza tylcowe, wiórki tylcowe, jednozadziorce.

Wiórowce Wiórowcami nazywamy wióry z retuszem przykrawędnym, nie zatępiającym, na jednym lub dwu bokach podłużnych. Wyróżniamy ogólnie wiórowce: o bokach równoległych, o bokach zbieżnych.

Przekłuwacze i wiertniki Przekłuwaczem nazywamy narzędzie z wyodrębnionym wąskim, lecz zawsze zaostrzonym wierzchołkiem powstałym przy zaretuszowaniu retuszem przeważnie stromym dwu krawędzi bocznych. Najbardziej zasadniczy podział prowadzony jest w oparciu o stopień wyodrębnienia przekłuwacza, zwanego żądłem. Przekłuwacze pojawiły się już w kulturze aszelskiej, znane są w środkowym paleolicie, jednak znaczny rozwój nastąpił w paleolicie górnym.

Przekłuwacze

Liściaki Są to narzędzia, których geneza związana jest z górnym paleolitem, ale upowszechnienie nastąpiło w paleolicie schyłkowym. Liściaki to narzędzia uformowane na wiórach, posiadające trzonek. Ogólna klasyfikacja obejmuje liściak: z wyodrębnionym trzonkiem z niewyodrębnionym trzonkiem

Liściaki

Narzędzia geometryczne Narzędzia geometryczne, zwane inaczej zbrojnikami, to narzędzia o kształtach zgeometryzowanych, trójkatów, trapezów itp. Pojawiają się w górnym paleolicie, ale ich rozkwit przypada na okres mezolitu. W mezolicie narzędzia geometryczne tworzą bardzo zróżnicowaną grupę narzędzi, obejmującą wiele kategorii. Główne kategorie to: tylczaki, półtylczaki, trójkąty, trapezy, romby.

Zbrojniki

Makrolity Istnieje kategoria dużych narzędzi, które możemy łączyć z mezolitem; narzędzia te wyróżniają się na tle krzemieniarstwa mezolitycznego. Narzędziami tymi są ciosaki i piki – narzędzia do obróbki drewna

Literatura Ginter, B., Kozłowski, J.K., 1990, Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa Inizian, M.-L., Reduron-Ballinger, M., Roche, H., Tixier, J., 1999, Technology and Terminology of Knapped Stone, Nanterre