Medyczne i socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby

Paradygmaty socjologii [zdrowia i] medycyny Wg starego paradygmatu socjologii medycyny: Zdrowie to brak choroby, a ta oznacza „zmianę patologiczną organizmu, która może być albo następstwem załamania się jego struktury anatomicznej, albo rezultatem zaatakowania przez jeden organizm (np. przez drobnoustrój chorobotwórczy) drugiego organizmu – gospodarza, czyli człowieka, co ma dla niego dające się przewidzieć negatywne skutki” /Magdalena Sokołowska, Socjologia medycyny, s. 14/

Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania Zróżnicowanie poglądów na temat tego, czy i, ewentualnie, w jakim stopniu można ograniczać pojęcie zdrowia do parametrów bioanatomicznych Definicja zdrowia przyjęta w 1948 r. przez WHO : „Zdrowie to nie tylko brak choroby, ale stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego”

Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania Brak zdrowia (nonhealth): choroba w sensie biologicznym (disease) to zmiana patologiczna organizmu – diagnozę stawia lekarz choroba w sensie samopoczucia (illness) to stan odczuwany subiektywnie, poczucie dyskomfortu choroba w sensie socjologicznym (sickness) to stan człowieka odbierany przez innych bez względu na to, czy u tegoż człowieka występuje choroba w sensie biolog. bądź psycholog.

Koncepcje choroby w sensie biologicznym Bakteryjna koncepcja choroby (koncentracja na źródłach, jakimi są drobnoustroje; pomogła zwalczyć wiele chorób infekcyjnych) Epidemiologiczny model choroby (koncentruje się na związkach czynników szkodliwych, organizmów ludzkich i środowisk społeczno-kulturowych – zob. cholera w Haiti) Zob. rozmowa na temat zachorowań na grypę z dr. Januszem Kaliszczakiem, wojew. konsultantem ds. epidemiologii

Koncepcje choroby w sensie biologicznym Koncepcja komórkowa choroby (kładzie nacisk na zmiany w komórkach – np. nowotwory, ale także cukrzyca typu I, młodzieńcza, insulinozależna) Mechanistyczna koncepcja choroby (człowiek jako maszyna – chirurgia jako warsztat naprawczy)

Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób bazowała na wspomnianych wcześniej koncepcjach, nie uwzględniała stanów sugerowanych przez definicję zdrowia WHO z 1948 r. Ten dualizm został pogłębiony przez nowe, szersze ujęcie zdrowia wg WHO (lata 70. i 80. XX w.). Podstawą nowa koncepcja człowieka, rozumianego „jako dynamiczny system wzajemnie ze sobą powiązanych elementów biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość fizyczną, społeczną i kulturową”

Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania Wg tego ujęcia… „zdrowie to stopień, w jakim – z jednej strony – jednostki lub grupy są zdolne do zaspokajania potrzeb, z drugiej – są zdolne zmieniać środowisko lub radzić sobie z jego wymogami” Przykład depresji, tajemniczej choroby XXI w.

Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania Inaczej jeszcze: Zdrowie to „jak najdłuższa możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia bez chorób i niepełnej sprawności albo nawet razem z nimi, jeśli nie da się ich wyeliminować” /Międzynarodowe Zgromadzenie Zdrowia, 1977 r./

Społeczno-ekologiczny model zdrowia Najważniejsza idea tego modelu: „Celem promocji zdrowia jest wzmocnienie potencjału zdrowotnego, a nie zapobieganie chorobie”, bo im większy potencjał zdrowotny, tym łatwiej jednostce i społeczeństwu stawić czoła zmieniającym się warunkom życia… (zarówno przyrodniczym, jak i społecznym, cywilizacyjnym…)

Społeczno-ekologiczny model zdrowia: istota zagadnienia społeczne funkcjonowanie człowieka/ludzi podstawowym kryterium zdrowia (stan choroby występuje wówczas, gdy człowiek nie ma możliwości społecznego funkcjonowania)

Społeczno-ekologiczny model zdrowia: istota zagadnienia b. Zdrowie nie jest tu celem samym w sobie (nie jest wartością autoteliczną), lecz środkiem, narzędziem (czymś instrumentalnym, heterotelicznym) umożliwiającym człowiekowi (społeczeństwu) realizację innych celów.

Konsekwencje nowego paradygmatu a. Konieczność edukacji b. Zmiana warunków życia c. Zmiana priorytetów w ochronie zdrowia (nie „chirurgia” i np. wymiana stawów, lecz podstawowa opieka zdrowotna i promocja zdrowia) d. Wzrost roli pacjenta i tym samym zmiana relacji pacjent – personel medyczny (większa autonomia, większe prawa, ale i współodpowiedzialność...)

Konsekwencje nowego paradygmatu e. Wzrost znaczenia nieprofesjonalnych systemów opieki (jednostkowych/rodzinnych) f. Dostrzeżenie znaczenia społeczno-kulturowego kontekstu zdrowia i choroby (obowiązujących norm i wzorów zachowań związanych ze zdrowiem, wymagających ewentualnej zmiany, korekty…) Zob. szkolne sklepiki!!!

Społeczno-ekologiczny model zdrowia – czynniki społeczne warunkują zdrowie w ok. 70 proc. c. tym, co determinuje nasze zdrowie, jest głównie układ czynników pozamedycznych, społecznych, kulturowych...

Zaprezentowane dylematy i wnioski uzasadniają sens socjologicznych ujęć zdrowia i choroby…

Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Talcott Parsons, 1902-1979 Struktura działania społecznego, 1937 System Społeczny, 1951 Po polsku: Struktura społeczna i osobowość, 1969 Szkice z teorii socjologicznej, 1972 System społeczny, 2009

Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Punkt wyjścia: Równowaga systemu społecznego zależy od właściwego umotywowania jego uczestników do pełnienia ról społecznych Choroba jest zagrożeniem dla tej równowagi, dlatego wymaga oficjalnej regulacji społecznej Z punktu widzenia systemu choroba jest zjawiskiem niepożądanym, jest... dewiacją!!! Co to dewiacja?

Skojarzenie: normy – system społeczny Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa To, w sensie socjologicznym, odchylenie od norm obowiązujących w danej grupie czy społeczeństwie; Pyt.: O jakie normy może tu chodzić? Skojarzenie: normy – system społeczny

Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Choroba jest dewiacją, bo: uniemożliwia jednostce, zbiorowości jednostek pełnienie spoczywających na nich ról społecznych (oznacza więc łamanie norm społecznych: zob. wyżej) co więcej - wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba] (zob. regulamin postępowania w razie objawów grypy w gimnazjum; zob. funkcja szpitala – izolatki, miejsca pełnej kontroli nad chorym)

Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Czym jest rola? Czym jest rola społeczna? Z czym należy ją wiązać, kojarzyć?

Rola chorego jako rola społeczna Rola społeczna (Ralph Linton – amerykański antropolog kulturowy) – rodzaj, zakres i wzory czynności, jakie jednostka wykonuje czy powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej (źródła ról: charakter grupy, jej funkcje) Pozycja – wiązka uprawnień i obowiązków (oczekiwań)/trzeba ją odróżnić od prestiżowej pozycji społecznej Zob. też koncepcję Ervinga Goffmana

Charakterystyka i kontekst roli chorego Rola chorego (dewiacyjna) to zinstytucjonalizowany typ roli społecznej, czyli trwale związanej z systemem społecznym (wpisanej w ten system) i funkcjonalnie dlań istotnej Pyt.: Co należy robić, gdy zachorujemy, i czego możemy/powinniśmy oczekiwać wtedy od otoczenia?

Charakterystyka i kontekst roli chorego system „uznaje”, że chory nie jest winien swego stanu, i że choremu należy się fachowa pomoc b. system „usprawiedliwia” więc chorego i zwalnia od pełnienia spoczywających na nim ról (system jednostkę izoluje, ale nie eliminuje)

Charakterystyka roli chorego c. w zamian system „oczekuje”, że chory uzna, iż stan, w którym się znalazł, nie jest pożądany, i uczyni wszystko, aby zeń wyjść d. chory winien zaakceptować czasowo nową rolę (chorego), zaprzestać pełnienia dotychczasowych ról i podjąć działania zmierzające do przywrócenia mu zdrowia: udać się do lekarza, podjąć samoleczenie…

Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. To, inaczej, możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań. Jest wartością jak wykształcenie, kwalifikacje (zapewnia sukces)

Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Zdrowie psychiczne – zdolność odgrywania roli Zdrowie somatyczne – zdolność wykonywania zadań Na czym polega to rozróżnienie?

Medycyna jako instytucja kontroli społecznej Definicja: kontrola społeczna to system zróżnicowanych środków (przemoc fizyczna, przymus ekonomiczny, perswazja, ośmieszanie, plotka, pogarda, ostracyzm czy też wykluczenie z grupy, oczywiście przepisy prawa stanowiące zagrożenie sankcją i kryterium stosowania sankcji przez upoważnione do tego organa państwa, także zinternalizowane normy), za pomocą których społeczeństwo skłania jednostki bądź grupy do posłuszeństwa, tj. konformizmu.

Pojęcie konformizmu Konformizm to dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości Powody/przyczyny konformizmu Naśladownictwo (konformizm „poznawczy”) Obawa przed karą Potrzeba akceptacji Z punktu widzenia integralności zbiorowości konformizm jej członków jest niezbędny 29

Sankcje w ramach kontroli społecznej a medycyna jako instytucja tej kontroli Sankcje stosowane w ramach kontroli społecznej mają na celu: ukaranie sprawcy (np. izolowanie, odseparowanie) przywołanie go do porządku ostrzeżenie innych (oto, co się z wami stanie)

Sankcje w ramach kontroli społecznej a medycyna jako instytucja tej kontroli medycyna (jako podsystem systemu społecznego) izoluje jednostki patologiczne i niebezpieczne dla systemu (patrz przykład gimnazjum) medycyna wychwytuje jednostki zdrowe uchylające się od pełnienia narzuconych na nie ról (spoczywających na nich ról) – zob. lekarze orzecznicy ZUS.

Choroba – dewiacja – teoria naznaczenia społecznego/etykietowania Jeśli choroba to dewiacja, człowiek nią dotknięty zostaje niejako naznaczony; jeśli dodatkowo choroba ta związana jest z widomymi oznakami, naznaczenie przyjmuje charakter etykiety z hasłem „dewiant”; pod taką etykietę podkłada się najczęściej treści stereotypowe; wtedy osoba etykietowana zaczyna być postrzegana stereotypowo...

Choroba – dewiacja – teoria naznaczenia społecznego/etykietowania Stereotyp: jednostronny, upraszczający, często negatywny obraz innej osoby, zbiorowości, sytuacji itp. Pyt.: Jakie przykłady naznaczenia społecznego, etykietowania, stygmatyzacji Państwo znają, mogą podać z własnego doświadczenia?

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Alfred Schütz (1899-1959) Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt; 1932 O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków 2008

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Jeśli ujęcie Parsonsa jest ujęciem z punktu widzenia systemu społecznego i w odniesieniu do niego (za pośrednictwem ról wpisanych w kontekst społeczny), to koncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej otoczenia, także jej postrzeganie świata i budowanie z nim relacji w zależności od stanu: zdrowia lub choroby... Tylko z pozoru jest to ujęcie psychologiczne...

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Schütz interesuje się przede wszystkim procesami „ustanawiania znaczenia i rozumienia” zachodzącymi w jednostkach, motywami „ażeby” - subiektywnymi (bo chcę, muszę), mniej „ponieważ” – obiektywnymi (bo system, świat, rzeczywistość czegoś wymaga). Rozróżnia doświadczenie, które się przeżywa (np. ból), od doświadczenia, które jest postawą wobec tego pierwszego; to drugie jest do pierwszego niesprowadzalne

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Wśród kategorii proponowanych przez Schütza jedną z ważniejszych jest „świat życia codziennego”, do którego należą także doświadczenia ludzi związane ze zdrowiem. Ten „świat...” jest zastany, przyjmowany jako „z góry przesądzony”, bez głębszej refleksji; zdrowie traktowane jest również jako coś oczywistego... Potrzeba szoku, aby przenieść się do innej rzeczywistości, aby dostrzec coś poza „światem życia codziennego”

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Co może być takim szokiem?

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Szokiem może być choroba, jej doświadczenie… choroba zmienia recepcję świata, relacje ze światem (w sensie fizycznym, psychicznym): albo na krótko (jeśli ma ostry, lecz krótkotrwały przebieg), albo na długo (czasem dożywotnio), jeśli jest przewlekła...; innymi słowy – staje się pryzmatem, przez który postrzegamy rzeczywistość i nasze z nią relacje

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza a. w chorobie jednostka doświadcza siebie przede wszystkim jako ciała; ciało to fragment „całkowitego ja”; nie jest „ja” działającym... b. choroba przypomina nam zatem o naszym ciele, zaczynamy skupiać na nim swoją uwagę... I na tym – można powiedzieć – koniec psychologii chorego...

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza c. choroba modyfikuje, czasem wręcz uniemożliwia pełnienie ról dotychczas przez człowieka pełnionych; sytuacja ta nie musi być trwała, ale gdy wystąpi, zmusza chorego [i jego otoczenie, o ile ma świadomość takiej potrzeby] do podjęcia działań zmierzających do uwolnienia go od tego balastu... Czy jest to możliwe?

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza d. choroba, modyfikując role, modyfikuje też tożsamość osobową i społeczną (w refleksji człowieka pojawia się „ja - chory” i „ja – nie mogący angażować się społecznie”) e. choroba przewlekła staje się częścią normalnego życia pacjenta, jest „wbudowana” w teraźniejszość i przyszłość, wpływa na funkcjonowanie tu i teraz oraz na plany

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza choroba osamotnia chorego w jego doznaniach; jeśli chce/musi artykułować swój stan, ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać, spróbuje zinterpretować jego komunikaty; Uwaga na różnice kulturowe pomiędzy pacjentem a „stroną medyczną” i nie tylko...

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza „Wiem, że umrę, i boję się śmierci. To podstawowe doświadczenie proponujemy nazwać fundamentalnym lękiem. (…) Z fundamentalnego lęku wyrastają liczne wzajemnie ze sobą powiązane systemy nadziei i obaw, pożądań i zaspokojeń, które każą człowiekowi (…) podejmować próby opanowania świata, przezwyciężania przeszkód, zamyślania projektów ich realizowania” /The Phenomenology of the Social World, ang. 1967/

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza h. próbą przezwyciężenia tego swoistego wyłączenia człowieka chorego z rzeczywistości świata codziennego są – inicjowane przez osoby z otoczenia ludzi chorych, ale i przez samych chorych - światy zastępcze, quasi-zastępcze; bywa też, że osoby chore z medycznego punktu widzenia funkcjonują z powodzeniem w rzeczywistości świata codziennego Zob. przykład osoby z dysfunkcją nerek - Arkadiusz Onyszko, bramkarz Polonii Warszawa; Zob. sparaliżowany Janusz Switaj, otrzymał komputer i nie chce już umierać…

Koncepcja trajektorii Choroba jako sytuacja pogłębiającego się cierpienia i ubezwłasnowolnienia...