Dom w rosyjskiej kulturze ludowej cz.2 2017-03-26 Eliza Małek

Sacrum i profanum («Новую избу всегда освящают») Poczesny (święty) kąt izby (Kiżi, XIX w.) Wołogda (k. XX w.) 2017-03-26 Eliza Małek 2 2

XX w. 2017-03-26 Eliza Małek 3

Piec Печь в дому – то же, что алтарь в церкви: в ней хлеб печётся. / Piec w domu to jak ołtarz w cerkwi: w nim się chleb piecze. 2017-03-26 Eliza Małek 4 4

visualrian.ru/.../PreviewWM/1772/51/177251.jpg 2017-03-26 Eliza Małek

Funkcje rosyjskiego pieca: służy do ogrzewania izby, przygotowania jedzenia, suszenia grzybów, jagód, mokrej odzieży, spania, mycia się, leczenia. Koło pieca siadywał pieśniarz śpiewający byliny lub bajarz opowiadający bajki. Starano się, aby piec był duży i ładny, jak narzeczona. W niektórych regionach Rosji panna młoda przed odjazdem do ślubu podchodziła do pieca i sprawdzała, czy jest ciepły, czy zimny, próbując w ten sposób odgadnąć, jaka będzie teściowa (dobra czy zła). Pod koniec wesela sprawdzano umiejętności gospodarskie panny młodej. Jedną z prób było pieczenie przez nią blinów. 2017-03-26 Eliza Małek 6 6

Масленица. Прощеный день в крестьянской семье. Гравюра исполнена К Масленица. Прощеный день в крестьянской семье . Гравюра исполнена К. Крыжановским по рисунку Н.И. Соколова). historydoc.edu.ru/catalog.asp?ob_no=14038... 2017-03-26 Eliza Małek 7

В. Е. Грушин, Русская печь Курная печь совсем не давала угара; она настолько хорошо просушивала стены и кровлю (это очень важно как раз в сырых лесных местах), что они практически не гнили. Но черная печь не только сохраняла дом - она его эффективно дезинфицировала. Эпидемии чумы и малярии, свирепствовавшие в посадах и городах, деревни с курными избами, как правило, обходили стороной. В курных избах не заводились клопы и мыши, в них человек был надежно защищен от гнуса - этого таежного бедствия. [http://www.mj.rusk.ru/00/4/mj4_14.htm] Zalety kurnego pieca – ogrzewanie i dezynfekowanie pomieszczeń (w chatach z takim piecem nie było pluskiew, myszy ani gryzących muszek, omijały je epidemie dżumy i malarii) . 2017-03-26 Eliza Małek 8

Leczenie choroby, nazywanej „psią starością”. „Twarz dziecka – z wyjątkiem nosa i ust – pokrywano ciastem, dziecko przywiązywano do łopaty, na której wkłada się chleb do pieca, a następnie wsuwano je trzykrotnie na kilka chwil do rozgrzanego pieca, mówiąc: „Przypiecz się, psia starości, przypiecz się w piecu”. Taki sposób nazywano „zapiekaniem” lub „przypiekaniem”. W ten sposób leczono rachityczne niemowlęta w całej Rosji. W niektórych miejscowościach takim procedurom poddawano wszystkie noworodki. Skutki owego „leczenia” bywały czasem tragiczne. Nazwa choroby – zdaniem A. Toporkowa – wskazuje na jej etymologię i podpowiada sposób leczenia, który miał polegać na przeniesieniu choroby z dziecka na szczeniaka bądź psa”. А. Топорков, Зачем Державина на хлебную лопату сажали, http://istrodina.com/rodina_articul.php3?id=432&n=22 Por. opowiadanie B. Prusa Anielka 2017-03-26 Eliza Małek 9

Все, что в печи, на стол мечи. Щи да каша – пища наша. Raz kapuśniak, a raz kasza - oto strawa nasza. Не та хозяйка, что красиво говорит, а та, что хорошо щи варит. Хлеб да вода – крестьянская еда. Худ обед, коли хлеба нет. Ешь щи с мясом, а нет, так хлеб с квасом. Красна изба углами, а обед пирогами. 2017-03-26 Eliza Małek 10

Łaźnia (баня) Budowana najczęściej z osiny lub lipy (konstrukcja zrębowa). Wg wierzeń miejsce, gdzie zamieszkują istoty demoniczne (банник, баенник), „nieczyste”. Locus wielu obrzędów (pogrzebowego, weselnego, związanych z narodzinami dziecka) oraz wróżb panieńskich. Miejsce magicznych obrzędów czarowników, zawierania paktu z diabłem. Zakaz budowania domu na miejscu łaźni (grożą nieszczęścia ). . Łaźnia parowa „po-czornomu” (kurna), XIX w. 2017-03-26 Eliza Małek 11 11

Kąpiel nie była tylko zabiegiem higienicznym, jej celem było rytualne oczyszczenie panny młodej od złych mocy, zmycie panieńskiej swawoli. Łaźnia pełniła również ważną funkcję podczas porodu i połogu, w obrzędzie pogrzebowym, była miejscem dziewczęcych wróżb świątecznych i świętojańskich itd. 2017-03-26 Eliza Małek 12 12

Расплачься, княгиня душа, По своей сторонушке, По родимой матушке, Łaźnia pełniła ważne funkcje w obrzędach. Np. w obrzędzie weselnym było to m.in. obowiązkowe kąpanie panny młodej w przeddzień ślubu (przyjaciółki rozpalały piec, maiły łaźnię gałązkami i z dźwięków, jakie wydawały rozpalone kamienie, wróżyły , czy mąż będzie dobry). W tym czasie panna młoda zawodziła, żegnając się z panieńskim stanem: Затопися, баненка, Раскалися, каменка! Расплачься, княгиня душа, По своей сторонушке, По родимой матушке, По родимому батюшке. (Никитина, 135) 2017-03-26 Eliza Małek 13 13

Zaklęcia, prośby, zakazy Przed wejściem do łaźni: «Хрещеный - на полок, нехрещеный – с полка» / Ochrzczony - na półkę, nieochrzczony – z półki. Po zakończeniu mycia: «Спасибо тебе, байнушко, на парной байничке!» / Dziękuję ci łaziebniku za parową łaźnię. Zakaz głośnego mówienia, wnoszenia ikon, wchodzenia do łaźni w dni świąteczne. Zakaz wnoszenia do domu wiader, brzozowych miotełek, którymi chłostano się w łaźni. 2017-03-26 Eliza Małek 14 14

Пар костей не ломит. / Para kości nie łamie. Баня без пара, что щи без навара. / Łaźnia bez pary, jak kapuśniak bez okrasy. 2017-03-26 Eliza Małek 15 15

Zagroda Zagroda jako pierwszy „pas ochronny” domu (ogrodzenie różnego typu – tyn, płot, ostrokół). Tu sprawowano obrzędy, które miały chronić trzodę, bydło czy drób od chorób, kradzieży itp. W guberni kostromskiej w tym celu gospodarz wynosił na podwórko chleb i sól i kłaniając się prosił domowego ducha (домовой), aby nie czynił zła jego inwentarzowi: «Батюшка домовой, настоятель дорогой, люби нашу скотину». Zagrody chłopów na Syberii i Ałtaju przypominały twierdze. Składały się one z wysokiej piętrowej chaty, spichlerza połączonego z chatą wysokim ostrokołem i wrotami. Wewnątrz zagrody znajdowały się ponadto obora, piwnice, szopy na siano, pomieszczenia do suszenia zboża, szopy, w których przechowywano wozy, narzędzia rolnicze, drewno na opał itp. 2017-03-26 Eliza Małek 16 16

Ale zagroda to także miejsce bardziej „obce” niż sam dom Ale zagroda to także miejsce bardziej „obce” niż sam dom. W związku z tym zagrodzie przypisywano rolę mediatora pomiędzy „swoim” i „obcym” światem. Por. też obrzęd „karmienia i ogrzewania zmarłych” w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku (pięknie opisany w opowiadaniu „Bierz i pamiętaj” Igora Kornijenki ). Wrota otwierały drogę do obcego świata (dlatego np.dziewczęta rzucały przez wrota buty i z kierunku, który wskazywał czubek buta, spodziewały się przyjścia swatów). Wrota były również obiektem rytualnych wybryków (np.kradzieży lub wciągania wrót na dach). 2017-03-26 Eliza Małek 17 17

W części południowej i na Syberii liczyły średnio 300-500 zagród. Wieś i sioło (duża wieś, w której znajdowała się cerkiew, szkółka parafialna, sklepy, urzędy) Wsie i sioła północnych guberni europejskiej części Rosji (XIX w.) składały się z niewielu zagród, od 3-4 do 60-70 dymów (chałup). W części południowej i na Syberii liczyły średnio 300-500 zagród. Chałupy budowano wzdłuż drogi w jednym lub w dwóch rzędach. 2017-03-26 Eliza Małek 18

Mieszkać wygodnie i ładnie Dbałość o estetykę domu przejawiała się w bogatej ornamentyce fasad i otworów okiennych; zdobieniu sprzętów domowych (skrzyń, szaf, ław i ławek, naczyń, kołowrotków etc.). Dominacja sprzętów drewnianych i glinianych. etno.clow.ru/information/270-2.html 2017-03-26 Eliza Małek 19

Ornament. Symbolika solarna i florystyczna (stylizowane drzewo, liście) 2017-03-26 Eliza Małek 20 20

„Patrząc na wymyślne wzory rzadko zastanawiamy się nad ich symboliką, rzadko szukamy w ornamencie znaczenia. Wydaje się nam często, że nie ma bardziej bezmyślnej, pustej i nietreściwej dziedziny sztuki niż ornament. Tymczasem w ornamencie ludowym, podobnie jak i w starych pismach, nawarstwiła się tysiącletnia mądrość narodu, początki jego poglądów na świat i pierwsze próby oddziaływania człowieka na tajemnicze dla niego siły przyrody za pośrednictwem sztuki”. J. Osietrow, Żywa Stara Ruś. Opowieść o tym, co wielkie, dobre i wieczne, Warszawa 1976, s.55-56. 2017-03-26 Eliza Małek 21

Prząślicе, szkatułka, haftowana zasłonka 2017-03-26 Eliza Małek 22

Так пряли и ткали холсты в прежнее время. Городецкая роспись Так пряли и ткали холсты в прежнее время. Городецкая роспись. Начало XX века. Przędzenie trwało od listopada i do końca zimy. Najlepsza prządka przędła dziennie ok. 460 arszynów (ca 300 m) przędzy. Żeby utkać 15 m płótna, potrzeba było aż 20.000 m przędzy. Aby dziewczyna mogła przygotować dla siebie ślubną wyprawkę, musiała prząść i tkać przez 6-8 lat. 2017-03-26 Eliza Małek 23

Chłopskie jadło Codzienne menu chłopskiej rodziny składało się z kapuśniaku (щи) bez mięsa, kaszy (znano ok. 20 odmian), ciemnego chleba, kwasu, rzepy. Do smakołyków zaliczano różnego rodzaju pierogi (z ciasta drożdżowego, z farszem – ok. 50 rodzajów), bliny i pierniki, kisiele. Obfitość o rzek i słodkowodnych jezior bogatych w ryby sprawiała, że w menu często pojawiały się dania rybne, chętnie też sporządzano potrawy z grzybów. Napoje: kwas chlebowy, piwo domowe, miód pitny, nalewki, od. XVI w. również wódka. Od końca XIX w. – herbata. Warzywa: rzepa, rzodkiewka, marchew, przyprawy: chrzan, sól. 2017-03-26 Eliza Małek 24

Symbolika uczty Jedzenie służy nie tylko zaspokajaniu głodu, wspólny posiłek to również złożony rytuał, którego celem jest „ujawnienie wewnętrznej struktury kolektywu i umocnienie solidarności jego członków w obliczu sił wyższych” (Toporkow). Najważniejsze osoby (głowa rodziny, ojciec lub, gdy ojca zabrakło, najstarszy żonaty syn, jeśli zaś syn był młody, to miejsce poczesne należało do matki ) zajmowały miejsca przy stole pod ikonami, niżej, po prawej stronie stołu pozostali mężczyźni wg wieku, po lewej – kobiety. Gospodarz siedzący pod ikonami, dziękował Bogu za dary i jakby w jego imieniu dzielił je pomiędzy siedzących przy stole. Istniał zakaz stukania łyżkami po stole w obawie przed pojawieniem się sił nieczystych. Wierzono też, że po łyżce opartej jednym końcem o stół, a drugim o talerz może (jak po moście) wpaść do miski bies. Dlatego często żegnano się przed włożeniem do ust kolejnej porcji potrawy. 2017-03-26cc Eliza Małek 25

Wierzono, że od tego, kto pierwszy podniesie do ust kęs chleba czy łyżkę zupy, zależy powodzenie rodziny, urodzaj w polu i w zagrodzie. Dlatego tak duże znaczenie miała ceremonia zapraszania gości do zajęcia miejsca przy stole, ich rozmieszczenie i kolejność częstowania, wreszcie otwierająca i zamykająca ucztę pieśń lub modlitwa. Powszechne było przekonanie, że należy zjadać i wypijać wszystko, aby żadnego kęsa ani łyka nie zostawić biesom (duchom nieczystym, demonom). Sens głęboki tradycyjnej uczty według I. Morozowa to obcowanie z duchami opiekuńczymi, szukanie ich przychylności. Goście pełnią funkcję obrzędowych zamienników owych duchów. 2017-03-26 Eliza Małek 26

W tradycyjnej kulturze znaczące funkcje (w tym również magiczne) przypisywano wyborowi produktów żywnościowych, procesowi przygotowania i podawania posiłku, wreszcie sposobowi spożywania jedzenia. Tak np. wierzono, że miód zapewnia słodkie życie i miłość, produkty kwaśne i kwaszone, które dzięki zawartości kwasu nie psuły się tak szybko, jak inne, miały chronić przed chorobami, a nawet leczyć. Aby jednak zachowywały swoje funkcje magiczne, należało chronić je przed urokami i czarami, dlatego nie wolno było pożyczać po zachodzie słońca octu, soli, zakwasu chlebowego i kiszonej kapusty. Dodatkowe funkcje magiczne zyskiwał produkt zdobyty w trakcie rytualnej kradzieży. 2017-03-26 Eliza Małek 27

Sakralizacja chleba i soli Pozdrowienie i formuła zaproszenia na ucztę - Хлеб да соль . Odmowa poczęstunku jako afront wobec gospodarza (“Oт хлеба - соли и царь не отказывается”). Bochenek chleba na stole w poczesnym kącie symbolizował bogactwo domu, oznaczał gotowość do przyjęcia gości, był znakiem Bożej opieki. Krojenie chleba było domeną mężczyzny, pieczenie – kobiety (z wyjątkiem kobiet „nieczystych”, czyli w okresie menstruacji). Chlebem karmiono nie tylko żywych, ale i zmarłych (kładziono do trumny, kruszono na mogile). Wspólne jedzenie jednej kromki chleba symbolizowało intymny związek kobiety i mężczyzny (w obrzędzie weselnym). Wierzono, że jeśli kobieta zje kawałek chleba, który jadł wcześniej mężczyzna, to będzie on za nią biegał, i odwrotnie. Chleb jako symbol dostatku – błogosławienie nowożeńców ikoną i chlebem. Por. też slajd Zagroda. 2017-03-26 Eliza Małek 28

Burzenie „sakralnego porządku domu” w czasach radzieckich „Radziecka estetyka życia codziennego bardzo wcześnie przestała respektować sakralny aspekt przestrzeni mieszkalnej. Wysiłek ideologii skierowany był wręcz na jej desakralizację. Ostatecznym celem reżimu było pozbawienie całego narodu universum życia prywatnego i pozostawienie mu – jako jedynie rzeczywistej – sfery społecznej”. (Maria Rogińska, „Konteksty” 2004, nr 3-4). Realizacji tego celu służyły nowe pomysły zagospodarowania przestrzeni domowej w postaci: domów-komun, stworzenia tzw. komunałek i budowanie domów bez kuchni. 2017-03-26 Eliza Małek 29 29

„Po Październiku, zgodnie z polityką „ścieśniania” burżuazji, amfilada została podzielona i na każdy pokój przypadała jedna rodzina. Między pokojami wzniesiono ściany. Początkowo z dykty, później, z upływem lat, deski, cegły i sztukateria nadały tym podziałom rangę normy architektonicznej. Jeżeli przestrzeni przysługuje atrybut nieskończoności, to przejawia się on nie w jej rozwoju, lecz w redukcji. Chociażby dlatego, że ograniczanie przestrzeni okazuje się, zaskakująco, bardziej logiczne. Jest lepiej zorganizowane i posiada więcej nazw: cela, ustęp, grób. Przestrzenie mają tylko szeroki gest. 2017-03-26 Eliza Małek 30 30

Trudno wytłumaczyć cudzoziemcowi, czym jest to pojęcie wymiany Trudno wytłumaczyć cudzoziemcowi, czym jest to pojęcie wymiany. Ustawy o własności są wszędzie tajemnicze, ale niektóre są bardziej tajemnicze, szczególnie, gdy właścicielem jest państwo. (Pieniądze na przykład nie odgrywają żadnej roli, gdyż w państwie totalitarnym płace są mało zróżnicowane, inaczej mówiąc, wszyscy są tak samo biedni). Nie można wykupić zamieszkiwanego lokalu, można co najwyżej mieć prawo do przestrzennego odpowiednika tego, co zajmowało się uprzednio. Dwie osoby postanawiające zamieszkać razem mają prawo do sumy powierzchni lokali, jakie zamieszkiwały przedtem. Zaś o tym, co się dostanie, decydują urzędnicy wydziału kwaterunkowego. Łapówki są nieskuteczne, gdyż hierarchia tych urzędników jest również tajemnicza, a ich pierwszym odruchem jest przyznać każdemu jak najmniej. 2017-03-26 Eliza Małek 31 31

W ZSRR minimalną powierzchnią mieszkalną jest dziewięć metrów kwadratowych na osobę. Powinniśmy byli więc uważać się za szczęściarzy, gdyż na skutek nietypowości naszej części amfilady, nam trojgu przypadło czterdzieści metrów. Nadwyżka wynikała również z tego, że mieszkanie to otrzymaliśmy w wyniku zrzeczenia się dwóch oddzielnych pokoi zajmowanych przez moich rodziców przed ślubem. 2017-03-26 Eliza Małek 32

Procedura zamiany mieszkania ciągnie się latami i można tylko liczyć na zmęczenie, to znaczy, że złamie się ich, uparcie odmawiając przyjęcia lokalu o powierzchni mniejszej od zajmowanej uprzednio. Obok zwykłej arytmetyki, przy zamianie brane są pod uwagę najróżniejsze czynniki nie określone w przepisach, takie tak wiek, narodowość, rasa, zawód; płeć i wiek dziecka; pochodzenie społeczne i miejsce urodzenia, nie mówiąc o osobistym wrażeniu, jakie petent wywiera, itp. Tylko urzędnicy wiedzą, jakie lokale są do dyspozycji, tylko oni wyrokują, co będzie stanowić odpowiednik powierzchni i mogą dodać lub ująć kilka metrów. A jak ważne jest te kilka metrów! Może się w nich zmieścić półka na książki, a nawet biurko. J. Brodski, Dyptyk petersburski, czyli przewodnik po przemianowanym mieście, Warszawa 2003, s. 33-35 2017-03-26 Eliza Małek 33 33

Literatura А. К. Байбурин, Жилище в обрядах и представлениях восточных славян, Ленинград 1983. Bajburin A., Semiotyczne aspekty funkcjonowania rzeczy, „Polska Sztuka Ludowa.Konteksty”1998, z. 3-4, s. 109-118. Русская изба. (Внутреннее пространство избы. Мебель и убранство избы. Домашняя и хозяйственная утварь). Иллюстрированная энциклопедия, Санкт-Петербург 2004; D. Benedyktowicz, Z. Benedyktowicz, Dom w tradycji ludowej, Wrocław 1992. Zadania domowe: Wypisz ze słownika przysłów R. Stypuły rosyjskie przysłowia o domu, drodze, gościu, piecu, chlebie i soli, łaźni. 2017-03-26 Eliza Małek 34

Przykładowe pytania kontrolne Czemu służyły obrzędy poprzedzające budowę domu? Opozycja wewnętrzny/zewnętrzny w domu i zagrodzie. Sakralny porządek tradycyjnego domu. Wymień miejsca domu o największym potencjale semiotycznym (znakowym). W czym wyrażała się dbałość o estetykę domowego ogniska? Zinterpretuj przysłowia ze slajdu 43. W czym przejawia się sakralizacja chleba i soli? Czym się różnią domy mieszkańców Syberii od domostw Rosjan z terenów południowych? Które z tradycyjnych wyobrażeń o domu zachowały się do naszych czasów? 2017-03-26 Eliza Małek 35