INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 4 Nowa ekonomia instytucjonalna Pojęcie kosztów transakcji

2 PROBLEM ALOKACJI VERSUS PROBLEM WYMIANY I KOORDYNACJI: „Transformacja ekonomii w matematykę inżynierii społecznej” James Buchanan (1979), „Mamy konsumentów bez cech jednostek ludzkich, firmy bez struktur organizacyjnych a nawet wymianę bez rynku” (Ronald Coase 1994), Przykład Buchanana: ekonomiczne postępowanie Robinsona Crusoe przed i po przybyciu Piętaszka Wymiana i koordynacja stanowią istotę problemu ekonomicznego (Hockuba 2001)

3 NOWA EKONOMIA INSTYTUCJONALNA Nowy nurt w ekonomii, rozwijający się bardzo szybko zwłaszcza od lat 1970-tych. Nazwa nurtu użyta po raz pierwszy przez Olivera Williamsona w pracy Markets and Hierarchies (1975). W przeciwieństwie do amerykańskiego instytucjonalizmu NEI nie podważa paradygmatu ekonomii neoklasycznej. Dąży do syntezy osiągnięć instytucjonalizmu i ekonomii głównego nurtu.

4 NOWA EKONOMIA INSTYTUCJONALNA Główne pytanie: –Jak tworzone są instytucje i jak wpływają na warunki gospodarowania? Podstawowe założenie: –Racjonalne jednostki optymalizują swoje funkcje użyteczności przy danych ograniczeniach. Analiza nietypowych problemów wyboru: –Wybór instytucji, kontraktów, organizacji.

5 NOWA EKONOMIA INSTYTUCJONALNA Zasadnicze kierunki NEI: –Ekonomia kosztów transakcji; –Ekonomia praw własności; –Teoria agencji. NEI jest przede wszystkim teorią mikroekonomiczną. Zasadnicza teza NEI brzmi: instytucje mają duże znaczenie dla funkcjonowania gospodarki i powinny być przedmiotem analizy ekonomicznej.

6 DZIEDZINY BADAŃ NEI NEI nie jest jednorodna metodologicznie – w jej ramach istnieją różne programy badawcze, teorie i koncepcje. Próba uporządkowania dziedziny badań NEI przez Olivera Williamsona (2000) – cztery poziomy badań zjawisk społecznych: 1.Sfera instytucji nieformalnych, 2.Sfera instytucji formalnych, 3.Sfera struktur zarządzania, 4.Sfera alokacji zasobów.

7 SCHEMAT WILLIAMSONA poziom analizy częstotliwość zmiany (lata) cele działania Instytucje nieformalne kultura, zwyczaje, tradycje, normy L Zmiana następuje w sposób spontaniczny Środowisko instytucjonalne formalne reguły gry, prawa własności (polityka, biurokracja) L optymalizacja struktur formalnych wybór ekonomiczny 1-szego stopnia Zarządzanie: Przebieg gry, kontakty, dostosowywanie struktur zarządzania do cech transakcji L optymalizacja struktur zarządzania: wybór ekonomiczny 2-giego stopnia Alokacja zasobów i zatrudnienie, ceny i ilości, dostosowywanie bodźców L4 ciągła zmiana optymalizacja struktur produkcji: wybór ekonomiczny 3-ciego stopnia

8 NOWA EKONOMIA INSTYTUCJONALNA Według Zbigniewa Hockuby (2001): NEI przyczyniła się do poszerzenia przedmiotu badań ekonomistów, NEI jako alternatywna perspektywa patrzenia na problemy gospodarcze –wgląd w strukturę instytucjonalną społeczeństw, w ich porządek ekonomiczny, w struktury organizacyjne gospodarki.

9 EKONOMIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Szczególne znaczenie kategorii KT: –Ich udział w ogólnych kosztach działalności gospodarczej rośnie –Ich wysokość wiąże się bezpośrednio z jakością i kompletnością instytucji. Koszty transakcji to: „koszty funkcjonowania systemu gospodarczego” (K. Arrow)

10 EKONOMIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Ronald Coase „The Nature of the Firm” 1937: wymiana rynkowa i przedsiębiorstwo są dwiema alternatywnymi formami zorganizowania transakcji, Inni czołowi przedstawiciele tego nurtu: Olivier Williamson i Douglass C. North

11 TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Koszty działalności gospodarczej Tradycyjne koszty produkcji (koszty fizycznej transformacji zasobów w produkt) Koszty transakcji (koszty zawarcia i realizacji kontraktu)

12 RODZAJE KOSZTÓW TRANSAKCJI Według O. Williamsona: –Ponoszone przez władze publiczne i jednostki prywatne –Ex ante i ex post –Koszty wejścia do systemu gospodarczego i pozostania w nim

13 RODZAJE KOSZTÓW TRANSAKCJI Według O. Williamsona 1.EX ANTE: Koszty poszukiwania informacji (o cenach i właściwościach towarów, o potencjalnych nabywcach, sprzedawcach i ich potencjalnych cechach); Koszty negocjacji z nabywcami (lub sprzedawcami); Koszty sporządzenia kontraktu.

14 RODZAJE KOSZTÓW TRANSAKCJI 2.EX POST: Koszty monitorowania drugiej strony kontraktu dla sprawdzenia czy realizuje on warunki kontraktu; Koszty egzekwowania kontraktu i ściągania odszkodowań, gdy druga strona nie dotrzyma swoich zobowiązań; Koszty ochrony praw własności przed osobami trzecimi.

15 KONCEPCJA KOSZTÓW TRANSAKCJI D. NORTHA Wymiana gospodarcza (transakcje) kosztuje Koszty te mają zupełnie inny charakter niż tradycyjne koszty produkcji. Koszty transakcji związane są z utrzymaniem instytucji i obiegiem informacji Postęp specjalizacji i podziału pracy wynika z dążenia do obniżki kosztów produkcji Im bardziej zaawansowany podział pracy i specjalizacja, tym większy zakres rynku i relacji kontraktowych. Zwiększa się ryzyko i niepewność oraz złożoność kontraktów (transakcji) i ich kosztów Reakcja na ryzyko i niepewność - ograniczenie specjalizacji i wymiany Inna reakcja - doskonalenie instytucji decydujących o kosztach transakcji

16 KONCEPCJA KOSZTÓW TRANSAKCJI D. NORTHA Koszty transakcji wynikają z konieczności zaangażowania zasobów w celu: –mierzenia, monitorowania i egzekwowania kontraktów oraz –realizacji wszelkiego rodzaju polityk związanych z funkcjonowaniem gospodarki. Jednym z najważniejszych składników kosztów transakcji jest koszt egzekwowania praw własności.

17 KONCEPCJA KOSZTÓW TRANSAKCJI D. NORTHA Instytucje (np. prawa własności) determinują zarówno koszty transformacji (tradycyjnie rozumiane koszty produkcji), jak i koszty transakcji.

18 TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Twierdzenie Coase – przy zerowych kosztach transakcji, środki produkcji będą alokowane tak, iż zostaną wykorzystane w najbardziej efektywnym zastosowaniu (bez znaczenia jest pierwotna, wyjściowa dystrybucja).

19 TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Wallis i North (1986): udział KT (kosztów usług bankowych, finansowych, handlu, etc.) w produkcie krajowym brutto USA wyniósł w 1870 r. ok. 25% a w ponad 45%. Problem: Trudności z empirycznym mierzeniem KT. Niebezpieczeństwo: Wszystko może być wyjaśnione za pomocą KT (tak jak i niepełnej informacji).

20 TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Dużą część kosztów transakcji ponosi państwo, –jego obowiązkiem jest zapewnienie stabilnych i dobrze funkcjonujących ram prawnych i organizacyjnych dla działania podmiotów gospodarczych Wraz z rozwojem gospodarczym rośnie udział wydatków publicznych w PKB. Prywatne koszty transakcji związane są głównie z kosztami kontraktowania.

21 TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCJI Źródło: Wallis, J. i D. C. North (1986).

22 KOSZTY TRANSAKCJI WEDŁUG O. WILLIAMSONA Ekonomia jako nauka kontraktu O. Williamson wyraźnie rozróżnia koszty produkcji (koszty transformacji, transportu i przechowywania produktów) od kosztów transakcji (przygotowania i realizacji kontraktów).

23 KOSZTY TRANSAKCJI WEDŁUG O. WILLIAMSONA Współczesny świat gospodarki jest skomplikowanym systemem zarządzania (world of governance). Systemy te, poprzez różnego rodzaju rozwiązania instytucjonalne, zmierzają do ekonomizacji gospodarowania.

24 KOSZTY TRANSAKCJI WEDŁUG O. WILLIAMSONA Wysokie koszty transakcji wynikają między innymi z: –Niekompletności kontraktów, –Ograniczonej racjonalności uczestników gospodarowania, –Oportunizmu, –Specyfiki zasobów, –Niepełnego i niedoskonałego określenia praw własności oraz kosztów ich egzekwowania. Znaczenie i wysokość kosztów transakcji można badać poprzez porównawczą analizę różnych rozwiązań instytucjonalnych.

25 „TARCIE I SMAR” Koszty transakcji w gospodarowaniu to samo co „tarcie” w zjawiskach fizycznych, a instytucje to rodzaj „smaru” zmniejszającego tarcie (ułatwiającego transakcje).