Dobra praktyka weterynaryjna w gospodarstwie rybackim Jan Żelazny   Państwowy Instytut Weterynaryjny- Państwowy Instytut Badawczy w Puławach

Czynniki wpływające na wzrost zagrożenia zdrowia ryb 1. Intensyfikacja chowu i hodowli ryb. 2. Przemieszczanie ryb w celach handlowych. 3. Przemieszczanie ryb w celach hodowlanych. 4. Postępująca eutrofizacja wód śródlądowych. 5. Brak komplementarności regulacji prawnych z zakresu ochrony środowiska wodnego.

Czynniki wpływające na wzrost zagrożenia zdrowia ryb c.d. 6. Niedoskonałość regulacji prawnych z zakresu gospodarki wodnej - np: sprzedaż ujęcia wody, sprzedaż źródliska udzielanie pozwoleń wodno-prawnych, które nie uwzględniają ilości (spadku ilości) wody na przestrzeni roku lub lat. 7. Postępujący deficyt zasobów wodnych: zanikanie źródlisk, skutki budowanie wielkich ujęć wód dla aglomeracji miejskich, skutki działań kopalni.

Czynniki wywołujące choroby lub usposabiające do ich wystąpienia czynniki biologiczne: wirusy, bakterie, grzyny, pasożyty, intensywny zakwit sinic czynniki chemiczne: H2S, azotyny, amoniak, cyjanotoksyny, itp. czynniki fizyczne: deficyt tlenu zbyt niski lub zbyt wysoki poziom odczynu wody (pH) nieodpowiednia temperatura wody brak falowania wody deficyt wody (uzupełnienie, wymiana) duża ilość zawiesin stałych gwałtowny spadek ciśnienia atmosferycznego

Czynniki wywołujące choroby lub usposabiające do ich wystąpienia c.d. czynniki związane ze specyfiką hodowli: okresowe odłowy przerzuty między gospodarstwami transport różnice temperatury wody (przerzuty, wahania dobowe) Uwaga: Czynniki te rzadko występują samodzielnie, najczęściej są one ze sobą w różny sposób powiązane. Często czynniki te wzajemnie pogłębiają swoje szkodliwe działanie na ryby.

Wymagania weterynaryjne UE Przepisy ochrony zdrowia zwierząt akwakultury (ryb) muszą być ustanowione na poziomie Wspólnoty, Sytuacja zdrowotna ryb (ZA) nie jest jednakowa na całym terytorium Wspólnoty, W tym celu konieczne stało się szczegółowe określenie kryteriów i procedur dotyczących: przyznawania, utrzymywania, zawieszania, przywracania, wycofywania – specjalnego statusu stref wolnych

Wymagania weterynaryjne UE c.d. Ważne są też wymagania weterynaryjne w imporcie ZA – by nie zawlekać chorób, Ważne jest by podmiot gospodarczy opracował i realizował program nadzoru stanu zdrowia ZA, celem: wykrycia podwyższonej śmiertelności ZA, wykrycia podejrzenia występowania choroby zwalczanej z mocy prawa.

Choroby podlegające obowiązkowi zwalczania Choroby nieegzotyczne wirusowa posocznica krwotoczna (VHS), zakaźna martwica układu krwiotwórczego ryb łososiowatych (IHN), zakażenie herpeswirusem koi (KHV). Choroby egzotyczne epizootyczna martwica układu krwiotwórczego ryb łososiowatych (EHN), zakaźny zespół owrzodzenia (EUS).

Choroby przebiegające z masowym śnięciem ryb, lecz nie podlegające obowiązkowi zwalczania jersinioza (ERM), bakteryjna choroba nerek (BKD), wibrioza, posocznica MAS, branchiomykoza (BM), przyducha, ichtioftirioza, daktylogyroza.

Jersinioza (ERM) Zwana też chorobą „czerwonej gęby” (enteric redmonth – ERM) Czynnik etiologiczny: Yersinia ruckeri Występuje w wielu krajach świata, w Polsce również Atakuje ryby łososiowate, najczęściej Pt Okres inkubacji: 5-19 dni Straty w pogłowiu ryb: 30-35% obsady, a niekiedy nawet 70% Objawy: podpływanie pod dopływ, zaczerwienienie jamy gębowej i gardła (przekrwienie), wybroczyny w jamie gębowej, w gardle oraz u nasady płetw, wylewy krwawe w gałce ocznej, ogniskowe przekrwienie powłok zewnętrznych, martwicze ubytki mięśni, pociemnienie skóry, niekiedy wysadzenie gałek ocznych.

Bakteryjna choroba nerek (BKD) Zwana też renibakteriozą Czynnik etiologiczny: Renibacterium salmoninarum Występuje na całym świecie, również w Polsce Atakuje ryby łososiowate w wodach śródlądowych i morskich Atakuje z reguły ryby powyżej 6 miesiąca życia Okres inkubacji: 17-31 dni w 13°C, 22-35 dni w 14°C Czas trwania śnięć: 12-23 dni Wysokość strat: do 95% obsady

Bakteryjna choroba nerek (BKD) c.d. Objawy: pociemnienie powłok zewnętrznych wysadzenie gałek ocznych bladość skrzeli powiększenie jamy brzusznej wybroczyny u nasady płetw i przy odbycie błony wokół narządów wewnętrznych, głównie nerek ogniska martwicze w śledzionie, wątrobie i sercu niekiedy ogniska martwicze w mięśniach nadosiowych, przechodzące w duże ubytki, zwane kawernami

Wibrioza Czynnik etiologiczny: V. anguillarum V. salmonicida V. ordalii Występuje na całym świecie, również w Polsce Atakuje wiele gatunków ryb, głównie węgorza (Rumienica) i ryby łososiowate (choroba Hitra) Występuje w wodach morskich i śródlądowych Czas trwania śnięć: 14-27 dni Wysokość strat: 30-65% obsady

Wibrioza c.d. Objawy: nagłe wystąpienie śnięć, nawet bez objawów klinicznych pociemnienie skóry obniżona reakcja na bodźce zewnętrzne wybroczyny i ogniska przekrwione na skórze brzucha i pokrywach skrzelowych, okolicy otworu gębowego oraz odbytu przekrwienie płetw niekiedy ogniskowe ubytki skóry obrzęk i przekrwienie skrzeli stan zapalny błon śluzowych przewodu pokarmowego powiększenie i przekrwienie wątroby i śledziony

Branchiomykoza (BM) Czynnik etiologiczny: Branchiomyces sanguinis oraz B. demigrans Występuje na całym świecie, również w Polsce Atakuje wiele gatunków ryb w okresie upałów, najczęściej K, L, Kas, Szcz, ciernika, sielawę i Pt Czas trwania śnięć: 1-3 dni Wysokość strat: 50-80% obsady Objawy: śnięcia masowe, dziobkowaniu ryb, marmurkowatości skrzeli, atakuje różne wiekowo ryby, w zeskrobinie ze skrzeli widoczne pod mikroskopem spory grzyba.

Przyducha Czynnik etiologiczny: deficyt tlenu w wodzie Atakuje wiele gatunków ryb, najczęściej w okresie upałów letnich i w zimie (przy pokrywie lodowej) Wysokość strat do 100% obsady Czas trwania śnięć: kilka godzin Najczęściej przyczyną jest: zanieczyszczenie wody pochodzenia komunalnego, hodowlanego lub rolniczego zanieczyszczenia z przemysłu rolnego (mleczarnie, gorzelnie, cukrownie, przetwórstwo owocowo-warzywne)

Przyducha c.d. Istotne okoliczności przyczyniające się do wystąpienia przyduchy: brak dopływu wody, niski poziom wody w zbiorniku wodnym/jeziorze/stawie, brak wiatru i falowania wody, gwałtowny spadek ciśnienia atmosferycznego, zbyt intensywne karmienie ryb, nadmierne zagęszczenie ryb, zmniejszenie lub całkowite zahamowanie fotosyntezy z powodu: pochmurnej pogody, pokrycia powierzchni wody gęstą warstwą glonów lub roślin (np. moczarka), niski poziom odczynu wody (pH poniżej 6,0), co zmniejsza zdolność adsorpcji tlenu przez hemoglobinę erytrocytów.

Przyducha c.d. Objawy przyduchy: podpływanie ryb pod powierzchnię wody, dziobkowanie ryb, podpływanie pod brzegi stawu oraz pod dopływ do zbiornika wodnego/jeziora/stawu – o ile woda jeszcze dopływa, osłabienie ryb, ograniczona reakcja na bodźce zewnętrzne, brak reakcji na bodźce zewnętrzne, zaburzenia równowagi ciała ryby podczas pływania, zwiększona ilość śluzu w skrzelach i na powłokach zewnętrznych, masowe śnięcie wielu gatunków ryb, różnych wiekowo.

Ichtioftririoza Czynnik etiologiczny: Ichthyophthirius multifiliis (kulorzęsek), Występuje na całym świecie, również w Polsce Atakuje skórę i skrzela wielu gatunków ryb śródlądowych, akwariowych i morskich Czas trwania śnięć: 10-20 dni Wysokość strat: 40-70% obsady

Ichtioftririoza c.d. Objawy: gromadzenie się ryb w różnych miejscach zbiornika wodnego/jeziora/stawu, podpływanie ku brzegom i pod dopływ wody, wykonywanie gwałtownych ruchów przez ryby, ocieranie się ryb o roślinność wodną, stąd liczne, wyraźne zadrapania, pociemnienie skóry, utrata apetytu, obrzęk skrzeli, zwiększona ilość śluzu w skrzelach,

Ichtioftririoza c.d. powierzchnia skóry i skrzeli pokryta dużą ilością pasożytów, widocznych jako drobne, biało-szare gruzełki, o średnicy ok. 1-1,2 mm, zwiększona ilość śluzu na skórze, postrzępienie płetw, dziobkowanie ryb, zmniejszona reakcja na bodźce zewnętrzne, brak reakcji na bodźce zewnętrzne, śnięcie ryb o dużym natężeniu, w zeskrobinie ze skóry i skrzeli widoczne pod mikroskopem bardzo liczne pasożyty.

Daktylogyroza Czynnik etiologiczny: Dactylogyrus sp. Występuje na całym świecie, również w Polsce Atakuje skrzela wielu gatunków ryb, najczęściej karpia w pierwszych 6-8 tygodniach życia Czas trwania śnięć: 7-15 dni Wysokość strat: do 100% obsady Objawy: zaniepokojenie ryb, podpływanie ryb pod dopływ wody, osłabienie ryb, bladość lub nierównomierne zabarwienie skrzeli, zwiększona ilość śluzu w skrzelach, dziobkowanie ryb, śnięcie ryb o różnym natężeniu, często mające charakter masowy, w zeskrobinie ze skrzeli widoczne bardzo liczne pasożyty rodzaju Dactylogyrus.

Warunki dobrej współpracy hodowcy z lekarzem weterynarii Możliwie wczesne zgłaszanie zaburzeń w hodowli ryb. Precyzyjne i rzetelne udzielanie przez hodowcę odpowiedzi na pytania wywiadu lekarskiego Terminowe i dokładne wykonywanie zaleceń lekarza weterynarii – specjalisty chorób ryb. Terminowe i ścisłe wykonywanie poleceń, zakazów i nakazów powiatowego lekarza weterynarii podczas zwalczania chorób z mocy prawa. Czynne uczestnictwo hodowcy we wdrażaniu programów zwalczania szczególnie groźnych chorób ryb.

Warunki postawienia prawidłowej diagnozy chorób ryb Odpowiedni dobór rodzaju i metod badań. Kompetencja (wiedza) lekarza weterynarii. Właściwa interpretacja uzyskanych wyników badań. Dobrze przeprowadzony wywiad lekarski. Umiejętność postawienia właściwej diagnozy, uwzględniającej fakt, że nie zawsze przyczyną zaburzeń jest tylko jedna choroba.  

Wywiad lekarski Podstawowe dane wywiadu lekarskiego składają się z uzyskania informacji na temat: sposobu pobrania i przechowywania próby ryb, opisu warunków technicznych zbiornika wodnego z dokładnym jego oznaczeniem, opisu zaobserwowanych zaburzeń w hodowli ryb oraz żywienia, dotychczasowego leczenia i przeznaczenia obsady ryb.

Sposób pobrania i przechowywania próby ryb data odłowu ryb z danego zbiornika wodnego, miejsce ewentualnego przetrzymywania próby do czasu jej dostarczenia, miejsce pobrania próby ryb w stawie (karmisko, dopływ, odpływ, przy brzegu), rodzaj i liczba ryb w przesyłanej próbie, sposób oznaczenia ryb (w przypadku przesyłania kilku prób razem).

Opis warunków technicznego zbiornika wodnego nazwa gospodarstwa, nazwa stawu (zbiornika wodnego),  powierzchnia zalewu stawu (zbiornika),  wielkość i rodzaj obsady ryb w danym stawie (zbiorniku),  data zarybienia,  rodzaj wody zasilającej stawy (opadowa, rzeczna, źródlana, mieszana),  ciągłość dopływu i przepływu wody w stawie,  system nawadniania stawu (paciorkowy, indywidualny),  przeciętna głębokość wody w stawie,  temperatura wody w stawie,

Opis warunków technicznego zbiornika wodnego c.d. obecność ewentualnych zanieczyszczeń w wodzie dopływającej do danego stawu (mleczarnia, gorzelnia, cukrownia, przetwórnie owocowo-warzywne, ścieki komunalne, obory, chlewnie itd.),  obecność zakwitów w stawie (dotyczy sezonu hodowlanego), rodzaj dna stawu (zbiornika wodnego), jaka część stawu zarośnięta jest roślinnością twardą, kiedy i na jakiej części stawu ostatnio koszono roślinność twardą, czy usunięto skoszoną roślinność twardą ze stawu, data i rodzaj stosowanego nawożenia organicznego i nieorganicznego, przygotowanie stawu do produkcji lub zimowania (okres osuszenia stawu, dezynfekcja, uprawa dna, renowacja rowów i łowisk itp.).

Opis zaobserwowanych zaburzeń w hodowli ryb oraz żywienie, odpadki rzeźniane, ryby małowartościowe dla pstrąga: rzadko Niebezpieczeństwa nadzór i atesty dla pasz zagrożenia ze strony pasz aflatolesyny, itp. substancje niepożądane z mączki rybnej (Hg, As itp.) stymulatory wzrostu –b. rzadko astaksautyna u łososia norweskiego

Zanieczyszczenie środowiska wodnego zanieczyszczenia przemysłowe małych cieków- b. rzadko zanieczyszczenia z przemysłu rolnego: mleczarnie gorzelnie rzeźnia masarnie cukrownie zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego zanieczyszczenia komunalne dzikie wylewiska zła praca oczyszczalni ścieków patologiczna „oszczędność” w pracy oczyszczalni

Zanieczyszczenie środowiska wodnego cd. skutki zanieczyszczeń - najczęściej przyducha - pozostałości niskie u K, wyższe u P, np. PCB u K 0,092mg/kg tłuszczu, a u P 1,74mg/kg, okonia 1,58mg/kg, sandacza 1,39mg/kg - spadek tych wartości w ostatnich 15-20 latach - promieniotwórczość ryb- w latach 1986-1995 od 2,7 do 6,3 Bq/kg-1 –przy dopuszczalnej 600 Bq/kg-1

Zanieczyszczenie środowiska wodnego cd. skażenia bakteriami (p.p. , powłoki zewnętrzne), takie jak: Salmonella paratyphi A Salmonella paratyphi B S. suipestifer S. enteritidis Gärtneri Escherichia coli Clostridium botulinum typ E Clostridium tytani Staphylococcus sp. (głównie zakażenia ryb spowodowane przez ludzi nosicieli zarazka) Erysipelothrix rhusiopathiae Edwardsiella tarda Serratia liquefaciens Shigella sonnei Shigella dysynteriae Citrobacter freundi Mycobacterium sp. (różne, nierozstrzygnięte ostatecznie są opinie na ten temat)

Istotne czynniki dobrostanu mające wpływ na jakość ryb jako produktu żywnościowego właściwy dobór materiału matecznego zapewnienie dobrych warunków żywieniowych delikatne obchodzenie się z rybami podczas ich odłowu ze stawu (jeziora), ich załadunku i rozładunku oraz transportu niedopuszczenie do deficytów tlenu fizycznie rozpuszczonego w wodzie podczas chowu i hodowli, odłowów i transportu ryb stosowanie odpijania ryb w płuczce po ich odłowie, przed i po transporcie zapewnienie właściwej, specjalistycznej opieki weterynaryjnej sposób uśmiercania ryb

Kontakt z człowiekiem możliwość skażenia drobnoustrojami ryb przez człowieka podczas procesu przetwórstwa regulacje prawne dopuszczające pracownika do pracy wymagania weterynaryjne w przetwórniach nadzór inspekcji weterynaryjnej nadzór inspekcji sanitarnej

Możliwość przenoszenia pasożytów niebezpiecznych dla człowieka Opistorchis felineus (ryba jest żywicielem pośrednim, człowiek i świnia ostatecznym), występuje w Polsce, ale bardzo rzadko, Opistorchis sinensis ( ryba jest żywicielem pośrednim, człowiek ostatecznym), Echinochasmus perfoliatus (ryba jest żywicielem pośrednim, a pies, kot, świnia i rzadko człowiek ostatecznym), Euparyphium melis ( ryba jest żywicielem pośrednim, a ssaki, gryzonie lub rzadko człowiek ostatecznym), Metagonimus yokogawai (ryby karpiowate i łososiowate są żywicielem pośrednim, a człowiek , świnia i zwierzęta mięsożerne ostatecznym), Pseudamphistomum truncatum (ryby karpiowate są żywicielem pośrednim, a człowiek i ssaki mięsożerne ostatecznym), Rossicotrema donicom (różne gatunki ryb są żywicielami pośrednimi, a ptaki i rzadko człowiek ostatecznym), Nanophyetus salmincola (ryby łososiowate są żywicielem pośrednim, a ssaki mięsożerne lub człowiek ostatecznym),

Możliwość przenoszenia pasożytów niebezpiecznych dla człowieka Diphyllobothrium latum (ryby drapieżne są żywicielem pośrednim, a człowiek, pies, kot, lis lub świnia ostatecznym), występuje w Polsce, głównie w jeziorach Mazur i Kujaw, al. Bardzo rzadko, Diphyllobothrium minus (ryby drapieżne są żywicielem pośrednim, ptaki ostatecznym, a człowiek przypadkowym), Diphyllobothrium norvegicum (ryby łososiowate są żywicielem pośrednim, ptaki i gryzonie ostatecznym, a człowiek przypadkowym), Diphyllobothrium cordatum (ryby są żywicielem pośrednim,a psy i rzadko człowiek ostatecznym), Diplogonoporus sp. (człowiek może być przypadkowym żywicielem), Gnathostoma hispidum (żywicielem paratenicznym są między innymi ryby, a człowiek może być żywicielem przypadkowym), Dictophyma renale (żywicielami paratenicznymi są ryby, głównie sumowate, a ssaki mięsożerne i rzadko człowiek ostatecznym). w Polsce występują jedynie……. pozostałe głównie na Dalekim Wschodzie (panga, węgorz itp.)

Podsumowanie zagrożenie ze strony ryb hodowlanych w Polsce niewielkie-nieistotne zabezpieczenie nadzór weterynaryjny odpowiednia obróbka termiczna konieczność - pomimo tego – prowadzenia i dokumentowania badań: stanu zdrowia ryb stanu środowiska wodnego jakości paszy dobrostanu ryb innych warunków hodowli

Podsumowanie należy mieć nadzieję na dobrą współpracę pomiędzy rybactwem a weterynarią i odwrotnie, dla: utrzymania dobrej jakości ryb jako produktu żywnościowego i surowca do przetwórstwa właściwie pojętej ochrony zdrowia ryb właściwie pojętej ochrony zdrowia publicznego spełnienia wymagań weterynaryjnych UE wchodzenia na rynek państw członkowskich UE i innych krajów bez obaw i zahamowań.

Dziękuję za uwagę