Przemoc rówieśnicza wobec dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi - co działa, gdy chcemy przeciwdziałać? Jacek Pyżalski Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Instytut Medycyny Pracy w Łodzi

1. Rozumienie zjawiska Jaka często jest? Jaka powinna być? Traktowanie zjawiska przemocy rówieśniczej jako jednorodnego problemu Rozróżnianie poszczególnych sposobów realizacji i cech formalnych (bullying)

rówieśnicza Przemoc Fizyczna Werbalna Relacyjna Cyber

Silne powiązane z tradycyjnymi przyczynami – Gimnazjaliści 2010 Bullying Cyber Niezaangażowany Sprawca Ofiara Sprawco-ofiara 829 68 26 12 % 88,66% 7,27% 2,78% 1,28% 287 239 14 31 50,26% 41,86% 2,45% 5,43% 156 22 51 17 63,41% 8,94% 20,73% 6,91% 159 86 65 44,04% 23,82% 14,13% 18,01%

Nie każda agresja to nękanie Intencjonalność Powtarzalność Bullying Nierównowaga sił

2. Rozpowszechnienie Jaka często jest? Jaka powinna być? Przesadzone przekonania nt. skali, zarówno na poziomie makro, jak i mikro (skrajne od powszechności po brak problemu) Działania w oparciu o rzeczywiste dane zarówno na poziomie populacji generalnej, jak i konkretnych środowisk

3.Różne grupy Jaka często jest? Jaka powinna być? Traktowanie przemocy rówieśniczej jako funkcjonującej tak samo w różnych grupach Znajomość jakościowych i ilościowych różnic (płeć, etapy rozwojowe, specjalne potrzeby edukacyjne)

Wywiady z pracownikami poradni psych-ped Plichta, Olempska-Wysocka, 2014 „Nic nie mówiła ani w szkole, ani w domu. Nie szukała sama pomocy. Pozostali uczniowie byli przyzwalającymi świadkami dręczenie” Czasami, chcąc uniknąć kontaktu z trudnymi sytuacjami, chłopiec chowa się w bibliotece i przebywa tam całe przerwy (…) gabinet miał być dla niego azylem. Niestety skutek był taki, że uczeń w ogóle się nie socjalizował i większość czasu spędzał w lub pod gabinetem pedagożki

Typy sytuacji sprawca „typowo rozwijający się” – ofiara ze SPE zarówno sprawca jak i ofiara – ze SPE sprawca ze SPE – ofiara „typowo rozwijająca się”

Stanowiska wobec ryzyka zaangażowana w agresję rówieśniczą SPE/Niepełnosprawność a agresja rówieśnicza: zwiększone ryzyko stania się ofiarą zwiększone ryzyko zarówno stania się ofiarą jak i sprawcą trudno powiedzieć, to zależy od innych czynników niż specjalne potrzeby/niepełnosprawność

Tytułem wprowadzenia Integracja/Włączanie/Inkluzja Złożona kwestia Jakoś to będzie? Niezaprzeczalne pozytywy – Poważne zagrożenia Wiktymizacja/Sprawstwo Wiele powodów by się tym tematem zająć Nierównowaga sił Paradoks żyletki? (L. Witkowski) Bullying – nie tylko w inkluzji

Jakoś to będzie? Ponad 75% nauczycieli nie chciałoby mieć w swojej klasie dziecka niepełnosprawnego – czy to jest zaskakujące? 47% nauczycieli ze szkół integracyjnych nie wykazuje gotowości do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym Większość n-li negatywnie ocenia swoje kompetencje w zakresie pracy z uczniami ze SPE

Co m.in. czyni sprawę złożoną? Osoby, o których będziemy mówić nie stanowią jednorodnej grupy (osoby ze SPE, niepełnosprawne) Mało badań (szczególnie w Polsce) dotyczących wiktymizacji osób niepełnosprawnych Te które są, w większości pokazują, że osoby ze SPE podlegają większemu ryzyku wiktymizacji Np. dzieci z niepełnosprawnością intelektualną (włączając tu dzieci z problemami w uczeniu się jak i trudnościami komunikacyjnymi) są dwa do trzech razy bardziej narażone na ryzyko wykorzystania (w tym o charakterze seksualnym)

Kilka wyników 75% matek dzieci z zespołem Aspergera przyznało, że ich dziecko zostało uderzone przez rówieśników lub rodzeństwo i było dręczone emocjonalnie (Little 2002) Smith i in. (1994) – 100% niesłyszących było ofiarą a 50% sprawcami bullyingu 30% rodziców dzieci podaje konflikty z rówieśnikami jako ważny powód (Grzyb, 2013) Ci rekwalifikowani stają się często prześladowcami – „To doświadczenie, kiedy to on bił, a nie był poniewierany, coś w nim uruchomiło”.

Ze strony: Jak często dziecko było obiektem drwin, niemiłych uwag, złośliwych komentarzy? nigdy rzadko Czasami często Bardzo często Kolegów/ koleżanek z klasy 39,6 28,8 17,5 8,1 5,2 koleżanek z innych klas 42,1 27,9 18,8 6,5 4,1 Źródło: Mikołajczyk-Lerman G. (2011). Uczeń niepełnosprawny – warunki życia i nauki w opinii rodziców dzieci niepełnosprawnych [w: ] W. Warzywoda-Kruszyńska, G. Mikołajczyk-Lerman (red. ), Uczeń i student niepełnosprawny – warunki życia i nauki, Łódź, Wydawnictwo Biblioteka

Badanie n-li wspomagających Niemal każdy nauczyciel wspomagający zna przykłady agresji rówieśniczej wobec dzieci z orzeczeniami 20% badanych zna przykłady agresji elektronicznej (w większości związane były z publikacją wizerunku) Około połowa nauczycieli potwierdza występowanie zjawiska bullyingu wobec niepełnosprawnych uczniów Podejmowane przez szkoły działania zaradcze należy ocenić jako typowe, często reaktywne

Badanie pracowników poradni Większość pracowników poradni zna przypadki agresji rówieśniczej, w tym bullyingu Znają, ale niekoniecznie ze zgłoszeń do poradni Dość pesymistyczna ocena działań (w tym opinie o odwrotnych skutkach) Prowokujący udział dzieci ze SPE

Konsekwencje ? Szczególnie trudna sytuacja nie posiadających adekwatnych kompetencji społecznych – jak unikać lub radzić sobie w sytuacji krzywdzenia

Ogólne czynniki ryzyka stania się ofiarą agresji rówieśniczej Brak siły fizycznej, izolacja społeczna oraz zaburzone relacje z innymi Skłonność do zachowań lękowych, uległość Brak przyjaciół Hodges i Perry (1999) zakładają, że właśnie brak przyjaciół i odtrącenie przez rówieśników to czynniki o zasadniczym znaczeniu Dzieci ze SPE rzadziej są ofiarami otwartej agresji – raczej bullyingu pośredniego, relacyjnego polegającego m.in. na wykluczaniu, izolowaniu „Bezpieczna ofiara” + „Niewiarygodny świadek”

Przyjmowane role Szczególne ryzyko ofiaro-sprawcy „To doświadczenie, kiedy to on bił, a nie był poniewierany, coś w nim uruchomiło” (Plichta, Olempska-Wysocka, 2013, 2014).

4. Aktorzy Jaka często jest? Jaka powinna być? Koncentracja na diadzie : sprawca-ofiara Szersze rozumienie ekologii przemocy rówieśniczej: zainteresowanie wszystkimi członkami grupy, przede wszystkim świadkami

5. Podejście do sprawcy Jaka często jest? Jaka powinna być? Potępienie, rozliczenie Wsparcie, praca wychowawcza a czasami terapeutyczna ze sprawcą

6. Moment działania Jaka często jest? Jaka powinna być? Koncentracja na działaniach naprawczych, interweniowanie, gdy agresja rówieśnicza wystąpiła Koncentracja na działaniach zapobiegawczych, tj. budowanie zespołu klasowego, norm grupowych

Bullying jako proces Wpisanie w rolę Pojedyncze konfrontacje Grupa, stygmatyzacja, utrwalenie działań Wpisanie w rolę

7. Typ działań Jaka często jest? Jaka powinna być? Działania prawne/kontrolne/monitorujące Działania wychowawcze, profilaktyczne (szczególna rola pozytywnej profilaktyki)

8. Rola nauczyciela Jaka często jest? Jaka powinna być? Nauczyciel kontroler, „policjant” Nauczyciel wychowawca dysponujący profesjonalną wiedzą jak radzić sobie z problemem przemocy rówieśniczej (także wtedy, gdy nie wystąpiła)

9. Wykonawcy działań Jaka często jest? Jaka powinna być? Nauczyciele, wychowawcy Szersze działania środowiskowe: zaangażowanie rodziców/opiekunów i samych młodych ludzi. Korzystanie ze wsparcia innych profesjonalistów

10. Charakter działań Jaka często jest? Jaka powinna być? Działania akcyjne: kampanie, konkursy, eventy Codzienna praca wychowawcza

11. Przemoc rówieśnicza a inne zjawiska Jaka często jest? Jaka powinna być? Traktowanie przemocy rówieśniczej jako wyizolowanego zjawiska Przemoc rówieśnicza rozumiana w kontekście innych szerszych zjawisk, tj. klimat szkoły, zarządzanie klasą, itd.

www.jacekpyzalski.pl