1 DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA OSTATNICH ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII,.

2 Bogusław Czarny EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE PROBLEMY Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : PLAN ZAJEC: I. CO TO JEST EKONOMIA ? 1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu. 2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu. a)Obserwacja. b) Indukcja. c) Dedukcja. d) Krytyka naukowa. II. KARL POPPER I IMRE LAKATOS 1. Karl Popper o metodologii nauki. 2. Imre Lakatos o metodologii nauki. III. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI 1. Rola doświadczenia. 2. Ogólnikowość i niepewność prognoz. 3. Badanie zmienia badany proces. 4. Ekonomia a interesy. IV. CO TO ZNACZY EKONOMIA POZYTYWNA? 1. Sądy opisowe i sądy wartościujące. 2. Prawdziwość sądów opisowych i sądów wartościujących. 3. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących. V. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE? 1. Metodologiczne sądy wartościujące. 2. Język ekonomisty a wartościowanie. 3. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące. 4. Inne argumenty. VI. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI. 1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu. 2. Human Development Index. 3. Happiness Index. VII. OSTATNIE ZAJĘCIA 1. Jeszcze o ekonomii szczęścia. 2. Sprawdzian. * Uwaga! Po zakończeniu zajęć odbędzie się krótki sprawdzian pisemny. Warszawa, 26 maja 2013 roku

3 Studium to zostało napisane przez dr. Bogusława Czarnego ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie PIENIĄDZE SZCZĘŚCIA NIE DAJĄ? (część 2) © 2012 by Bogusław Czarny Warszawa, maj 2012

Od prawie pół wieku na świecie rozwija się szybko tzw. economics of happi- ness, czyli ekonomia szczęścia. Praktykujący ją ekonomiści wykorzystują m. in. metody psychologów. Chodzi o porównawcze badania poziomu szczęścia w różnych czasach i w różnych krajach. Badania te polegają na ankietowa- niu setek tysięcy obywateli, którzy oceniają poziom własnego dobrobytu. Na przykład ludzie, odpowiadają na następujące pytania: Ogólnie rzecz bio- rąc, na ile jesteś zadowolona/zadowolony ze swojego życia? (ang. Generally speaking, how happy are you with your life), wskazując odpowiedź w formie liczby punktów na pewnej skali (np. na skali czteropunktowej lub siedmio- punktowej). Te oceny są następnie sumowane i uśredniane. [1] [1] Ekonomiści, którzy zajmują się economics of happiness, badają również przyczyny, które sprawiają, że ludziom jest dobrze (lub że ludziom jest źle). Wspomniane ankiety dostarczają szczegółowych informacji o waż- ności wielu różnych czynników, od których zależy zadowolenie ludzi z życia (m. in. poziom dochodu, róznice dochodów, zdrowie, zatrudnienie, małżeńst- wo, płeć, rasa, zanieczyszczenie środowiska, inflacja, bezrobocie, klimat). [2] [2] * Oto najważniejsze tezy economics of happiness. [3] [3] 1. Poziom szczęścia pojedynczych ludzi, owszem, zależy od poziomu docho- du, lecz istnieją także inne ważne czynniki, od których zależy szczęście. [4] [4] [1] [1] Pomiarowi szczęścia towarzyszą wątpliwości. Po pierwsze, zdaniem sceptyków aspiracje ankietowanych mogą pozostawać stłumione, np. z braku wykształcenia i dyskryminacji. W efekcie ludzie mogą odczuwać zadowolenie ze swego życia i nie zdawać sobie sprawy z możliwości prowadzenia życia bardziej twórczego i pełnego. Obrońcy odpowiadają, że zwykle ludzie sami najlepiej wiedzą, czego potrzebują do szczęścia, i że nie należy im narzucać własnych poglądów na to, co jest dla nich dobre. Po drugie, chodzi o wiarygodność gromadzonych danych (ekonomiści ufają raczej wynikom obser- wacji rzeczywistych zachowań, niż deklaracjom). Sceptycy wątpią: Czy można wierzyć ocenom dokonywanym przez ludzi, np. pod wpływem emocji (ang. emotions effect) lub zmiennych okoliczności (ang. framing effect)? Obrońcy odpowiadają: ewentualne zniekształcenia opinii wielu osób kompensują się, więc nie wpływają na przeciętny wynik pomiaru. W dodatku wskazania różnych mierników szczęścia są silnie skorelowane i pokrywają się z informacjami uzyskanymi od przyjaciół i członków rodziny osób ankietowanych, a także z danymi dotyczącymi tętna, ciśnienia krwi, aktywności przedniej części płata czołowego mózgu, depresji, braku apetytu, bezsenności, prawdziwych uśmiechów w sensie Duchenne (od nazwiska neurologa Gabriela Duchenne). Jest jeszcze (zdaniem wielu nierozwiązywalny) problem porównywalności wyników pomia- ru (np. dotyczących różnych osób lub różnych okresów). Czy równa 1 różnica poziomu szczęścia zarejestrowana w przy- padku jednej osoby na skali punktowej od 0 do 10 oznacza to samo co taka sama różnica dotycząca innej osoby? Czy w przypadku konkretnej osoby różnica poziomu szczęścia między 8 a 9, jest tak samo ważna jak różnica między 4 a 5? [2] [2] Szczegółowo obecny stan ekonomii szczęścia opisują np. Bruno Frey i in. w pracy pt. Happiness: a revolution in econo- mics, MIT Press, Cambridge Massachusetts, [3] [3] Wnioski ekonomistów zajmujących się economics of happiness są niekiedy zaskakujące. Na przykład, Ng przepowiada powstanie nieuzależniających narkotyków, a także technik elektrycznej stymulacji mózgu, zapewniających – inaczej niż np. jedzenie i seks – doznania, które nie podlegają prawu malejących przychodów (zob. Yew-Kwang Ng, Happiness Stu- dies: Ways to Improve Comparability and Some Public Policy Implications, w: The Economic Record, vol. 84, nr 265, czer- wiec 2008, s ). W tym studium pomijam te kwestie. [4] [4] W efekcie np. poziom szczęścia mieszkańców krajów skandynawskich jest o wiele wyższy, a poziom szczęścia mieszkań- ców postsocjalistycznych krajów Europy Wschodniej o wiele niższy niż wynika to z poziomu PKB per capita w tych kra- jach (zob. D. Akst, A talk with Betsey Stevenson and Justin Wolfers, w: The Boston Globe, 23 listopada 2008 r., wydanie internetowe: ) (artykuł dostępny w internecie 22 sierpnia 2009 r.).

5 2. Obok dochodu (i wielkości konsumpcji) bardzo ważnym czynnikiem, od którego zależy szczęście, jest np. udane małżeństwo. Ogólnie, bardzo istotne są relacje z ludźmi (np. z rodziną, sąsiadami, współpracownikami), zdrowie, jakość środowiska, w którym żyjemy. 3. Bardzo ważne są względne różnice dochodów. Ich zwiększanie się skutkuje spadkiem poziomu szczęścia w społeczeństwie. 4. Bezrobocie bardzo silnie (o wiele silniej niż np. inflacja i ubytek do- chodów) negatywnie wpływa na poziom szczęścia ludzi. 5. Ludzie popełniają błędy, oceniając swój poziom szczęścia w przyszłości. Zwykle nie doceniają własnej zdolności do przystosowania się do nowej sytu- acji. W rezultacie przeceniają wpływ zwiększenia się obecnej konsumpcji na przyszły długookresowy poziom swojego szczęścia. 6. Przeciętnie mieszkańcy krajów bogatych są szczęśliwsi niż mieszkańcy krajów biednych, lecz powyżej pewnej granicy dochodu poziom szczęścia niemal przestaje reagować na wzrost dochodu. To się nazywa paradoks Easterlina (od nazwiska Richarda Easterlina, ekonomisty, który jeszcze w latach siedemdziesiątych XX w. jako pierwszy zajął się economics of happi- ness). [1] Jednak krytycy podważają ustalenia Easterlina, np. argumentując w oparciu o nowsze i dotyczące większej liczby krajów dane, że owszem od pewnego poziomu dochodu przyrosty dochodu skutkują coraz wolniejszymi przyrostami szczęścia, lecz że nie istnieje poziom dochodu, po którego prze- kroczeniu związek dochodu i szczęścia zanika. [2] [1] [2] [1] [1] Zgodnie z popularnym wytłumaczeniem paradoksu Easterlina aspiracje rosną wraz z dochodami (Co z tego, że wreszcie kupiłem sobie punto, skoro teraz pragnę toyoty!) (ang. hedonic treadmill theory). Kiedy podstawowe potrzeby zostaną już zaspokojone, szczęście zaczyna zależeć raczej od względnego niż od bezwzględnego poziomu dochodów (Cieszy mnie moja nowa toyota, bo Nowaka nie stać na taką!). Inne wyjaśnienie paradoksu Easterlina oferują zwo- lennicy teorii stabilnego poziomu szczęścia (ang. happiness set point theory), którzy uważają, że każdy ma swój typowy po- ziom szczęścia, do jakiego z czasem powraca, nawet po ważnych zdarzenich takich jak wygrana na loterii lub rozwód. (Wniosek jest taki, że politycy gospodarczy nie są w stanie znacząco wpłynąć na poziom szczęścia w gospodarce). Jeszcze inne objaśnienie paradoksu Easterlina odwołuje się do prawa malejących przychodów (ang. law of diminishing returns): krańcowy pożytek z danego przyrostu dochodu maleje wraz ze wzrostem dochodu; np. kolejne dodatkowe tysiące dolarow miesięcznego dochodu z przyczyn technicznych coraz słabiej zwiększają długość życia i zdolność do korzystania z kultu- ry (zob. C. Graham, Economics of happiness, w: The New Palgrave Dictionary of Economics, red. S. N. Durlauf i L. E. Blu- me: Palgrave Macmillan, 2008). [2] [2] Zob. np. B. Stevenson, J. Wolfers, Economic Growth and Subjective Well-Being: Reassessing the Easterlin Paradox w: Brookings Papers on Economic Activity, Spring 2008; por. D. Leonhardt, Maybe Money Does Buy Happiness After All, w: The New York Times, 16 kwietnia 2008 r., wydanie internetowe: (artykuł zawiera m. in. komentarze R. Easterlina, B. Stevenson, J. Wolfersa, a także dane o poziomie szczęścia w różnych krajach, w tym w Polsce) (artykuł dostępny w internecie 22 sierpnia 2009 r.).

6 A teraz... ODPOWIEDZ NA NASTĘPUJĄCE PYTANIA (II): 1. a) Na czym polega problem stłumionych aspiracji (stłumio- nych np. za sprawą braku wykształcenia i dyskryminacji)? b) Jak poważny jest problem stłumionych aspiracji? Czy Twoim zdaniem sprawia on, że wyniki pomiaru szczęścia są po prostu nie- wiarygodne? 2. Na czym polegają następujące problemy: a) Problem międzyOSOBOWEJ porównywalności wyników pomiaru szczęścia? b) Problem międzyOKRESOWEJ porównywalności wyni- ków pomiaru szczęścia? 3. Wskaż podobieństwo sposobu obliczania poziomu szczęścia oraz zasady demokratycznego głosowania, zgodnie z którą jeden człowiek równa się jeden głos? 4. Wskaż podobieństwo sposobu obliczania poziomu szczęścia i głosowania większością głosów? 5. Czy podejmowanie decyzji za pomocą głosowania narażone jest na skutki: a) Efektu zmiennych emocji (ang. emotions effect)? b) Efektu zmiennych okoliczności (ang. framing effect)? 6. Przeanalizuj odpowiedzi na pytania 1-5. Czy zgadzasz się z opinią, że sposób pomiaru zagregowanego poziomu szczęścia zasługuje na akceptację w podobnym stopniu, jak zasady de- mokracji?

7