SOCJALIZM „UTOPIJNY” I „NAUKOWY” ZAJĘCIA IX – dr I. Barwicka-Tylek SOCJALIZM „UTOPIJNY” I „NAUKOWY” Pierwsze koncepcje socjalistyczne. Karol Marks (1818-1883). Włodzimierz Lenin (1870-1924).

SOCJALIZM – ogólne założenia rewolucja przemysłowa – pozytywne skutki ekonomiczne, ale kontrowersyjne efekty społeczne (nędza robotników); liberalizm stwarza iluzję, że najważniejszy dla jednostki jest posiadany kapitał; podczas gdy faktycznie liczą się konkretne DOBRA wytwarzane w procesie PRACY a potrzebuje ich każdy – nie wystarcza formalna równość szans, ale należy rozszerzyć tę zasadę na faktyczną równość społeczną. najważniejszy w społeczeństwie proces organizacji produkcji i DYSTRYBUCJI dóbr (prymat sfery ekonomicznej) – postulat SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ źródłem zła jest przede wszystkim PRYWATNA WŁASNOŚĆ ŚRODKÓW PRODUKCJI, usankcjonowana w prawie liberalnego państwa (wniosek: sam instytucja państwa jest co najmniej podejrzana, jeśli nie wroga wobec zdecydowanej większości społeczeństwa);

SOCJALIZM – ogólne założenia c.d. konfliktowy obraz nowoczesnego społeczeństwa: KLASY – grupy o odmiennej pozycji społecznej – mimo formalnej równości wobec prawa – i innych interesach ekonomicznych (por. definicję „stanu” społecznego); recepta: ograniczenie prawa własności prywatnej (środków produkcji!) – do jego zniesienia włącznie SPOŁECZEŃSTWO SOCJALISTYCZNE – łac. sociare = łączyć, jednoczyć wspólnota organiczna; kolektywizm – przeciwieństwo liberalnego indywidualizmu; harmonia społeczna, etos pracy; najczęściej punktem dojścia społeczeństwo bezpaństwowe (państwo utożsamiane z aparatem przymusu).

SOCJALIZM „UTOPIJNY” pogardliwy epitet nadany przez Marksa socjalistom I poł. XIX w. dla podkreślenia, że głoszone przez nich koncepcje stanowiły przypadkową kompilację wymyślonych projektów idealnego społeczeństwa; C.-H. de Saint-Simon – prekursor socjologii. Budowa społeczeństwa industrialnego na drodze pokojowych reform: władza w rękach wytwórców: przemysłowców, bankierów i uczonych, planujących proces produkcji i dystrybucji dóbr; podstawą moralną chrześcijańska miłość bliźniego; zachowanie prawa własności, ale zależnego od zdolności i pracowitości (zniesienie dziedziczenia).

SOCJALIZM „UTOPIJNY” R. Owen – poprawa warunków pracy, higieny, edukacja robotników prowadzi do wzrostu wydajności. Eksperyment: New Harmony (USA) – wspólnota bez własności prywatnej, religii i instytucji małżeństwa (po kilku latach upadła); Ch. Fourier – wykorzystanie różnic indywidualnych do budowy wspólnego dobra: falanster – samowystarczalna wspólnota rolniczo-przemysłowa, w której funkcja społeczna pełniona przez jednostkę zgadza się z jej talentami i upodobaniami (810 typów charakterów); zwolennik równouprawnienia kobiet (wg niektórych inicjator feminizmu), zniesienia instytucji rodziny i wprowadzenia całkowitej swobody seksualnej.

K. Marks – założenia ogólne dzieła: Kapitał t. I, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne; wspólnie z F. Engelsem: Manifest komunistyczny, Ideologia niemiecka; materializm historyczny: połączenie dialektyki G.W.F. Hegla (konieczny rozwój wolności, twórcza rola sprzeczności i konfliktów) i materializmu L. Feuerbacha (przywrócenie właściwej rangi człowieczeństwu przez zniesienie alienacji – m.in. likwidacja religii); wpływ pozytywizmu (dążenie do „naukowości” – poszukiwanie prostych praw wyjaśniających proces dziejowy) i darwinizmu.

K. Marks – opis społeczeństwa SPOŁECZEŃSTWO: BAZA MATERIALNA SIŁY WYTWÓRCZE (praca, surowce, środki produkcji – narzędzia, fabryki, technologie itp.) prywatna własność środków produkcji jedni posiadają, drudzy nie - dominują zawsze 2 KLASY – ich interesy w konflikcie – WALKA KLAS „motorem” dziejów STOSUNKI PRODUKCJI – relacje między ludźmi powstałe na bazie określonych sił wytwórczych NADBUDOWA PIERWSZE „PRAWO” ROZWOJU SPOŁECZNEGO: określone stosunki produkcji są wynikiem rozwoju sił wytwórczych państwo, religia, prawo, kultura – „utrzymywane” przez klasę posiadającą, co czyni z tych instytucji narzędzia przemocy; panowania nad klasą nieposiadającą DRUGIE „PRAWO” ROZWOJU SPOŁECZNEGO: nadbudowa jest wytworem bazy: „byt określa świadomość” rozwój sił wytwórczych pociąga za sobą (z opóźnieniem) zmianę stosunków społecznych oraz form organizacji państwowej – historia to następstwo jakościowo odmiennych FORMACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH

K. Marks – kapitalizm i socjalizm ewentualne „przyspieszenie” historii wymaga ostrożności – stadium przejściowe: DYKTATURA PROLETARIATU przejęcie instytucji państwa (aparatu przymusu) przez robotników; władza jednej klasy, której celem będzie likwidacja podziału klasowego, czyli „zniesienie siebie jako klasy” FORMACJE SPOŁECZNO-EKONOMICZNE (europejskie – odrębna formacja „azjatycka”) HISTORIA – POSTĘP WOLNOŚCI KONIEC HISTORII („królestwo wolności”) zniesienie własności prywatnej brak podziału klasowego brak instytucji państwa niewolnicza feudalizm kapitalizm SOCJALIZM ? historyczne sprzeczności rozwoju: - zysk nie rośnie w nieskończoność (wolna konkurencja – spadek cen); - wyzysk proletariatu - wzrost świadomości alienacji, integracja środowisk robotniczych wokół programu rewolucyjnego upadek kapitalizmu jest kwestią czasu, ale można go przyspieszyć – REWOLUCJA PROLETARIACKA – tam, gdzie ta formacja jest najbardziej rozwinięta: Anglia, Niemcy.

W. Lenin – „korekta” marksizmu KAPITALIZM SOCJALIZM „skok w bok”  - (1. „pomyłka” tow. Marksa) IMPERIALIZM: - ceny (i zyski) nie spadają (monopole, nowe rynki zbytu); - reformy społeczne – poprawa sytuacji robotników, co zniechęca ich do rewolucji. rewolucja niezbędna, bo nie jesteśmy w stanie przewidzieć, co stanie się dalej, ale: (2. „pomyłka” tow. Marksa) - nie można jej wywołać tam, gdzie imperializm rozwinięty, bo nie znamy dokładnie warunków działania TEORIA „NAJSŁABSZEGO OGNIWA”: rewolucja w Rosji (feudalizm/kapitalizm); nie może być proletariacka (bo nie ma proletariatu), więc: awangarda proletariatu (zawodowi rewolucjoniści); wyeksponowanie stadium przejściowego – dyktatura (reprezentantów) proletariatu (partii). powstanie pierwszego państwa socjalistycznego jako wstęp do ogólnoeuropejskiej rewolucji – INTERNACJONALIZM (na przeszkodzie Polska: bitwa warszawska 1920)

PYTANIA POD ROZWAGĘ  Marks dumnie uważał swą teorię za „naukową”, odwołując się do rozumienia naukowości przez pozytywizm (nakazujący mówienie tylko o tym, co dostępne empirycznie, czyli o „faktach”). Spójrz na marksowski opis socjalizmu – czy jest w nim coś charakterystycznego, co uprawniałoby tego myśliciela do tak mocnego odcięcia się od projektów „utopijnych”? Czy dostrzegasz jakieś istotne różnice między traktowaniem koncepcji politycznych jako części myśli filozoficznej, a postrzeganiem ich jako nauki, na wzór nauk przyrodniczych?