Tomasz Hobbes przez komunitarian czytany… mgr Krzysztof Koźmiński Katedra Historii Doktryn Politycznych i Prawnych

I. Popularność w dwudziestowiecznej filozofii politycznej Ferdinand Tönnies Carl Schmitt Leo Strauss Eric Voegelin Hannah Arendt Isaiah Berlin Michael Oakeshott John Gray Michel Foucault Pierre Manent Richard Weaver Quentin Skinner (…)

Inspiracje

Hobbes w polskiej literaturze Dominujące do niedawna stanowisko: „…najważniejsze jest, aby było to państwo wystarczająco silne, by było władzą absolutną” L. Dubel „…wszechwładza państwa jest paralelna do wszechwładzy boskiej…” R. Tokarczyk Tendencje: „…Hobbesowi liberałem nie było dane zostać, choć jego atomistyczna koncepcja społeczeństwa i celu państwa jest z gruntu liberalna…” A. Szahaj „…początków indywidualizmu jako koncepcji politycznej należy szukać w myśli politycznej Hobbesa…” M. Środa „Antyrepublikańscy autorzy, tacy jak Hobbes czy Filmer, przysłużyli się zatem sprawie ewolucji protoliberalizmu ku liberalizmowi właściwemu… Prawnonaturalna teoria liberalna mogła zostać wykoncypowana dopiero dzięki skrzyżowanym efektom dekonstrukcji absolutyzmu…” N. Gładziuk

Teoria państwa Hobbesa… ? - tło historyczne i problemy interpretacyjne już w XVII w. spór nierozstrzygalny (najciekawsza antynomia siedemnastowiecznej myśli politycznej?) - teoria krytyczna (świadoma i w pełni zamierzona polemika z arystotelizmem; racjonalizm, indywidualizm; materializm; utylitarystyczna i proceduralistyczna wizja państwa; antyfeudalizm; antyscholastycyzm; „auctoritas non veritas fact legem”…) „…podejrzany i obcy wszystkim współczesnym sobie kierunkom politycznym…” K. Grzybowski „Hobbes pozostawia dzieło… wielowarstwowe, złożone i czasami wewnętrznie sprzeczne” D. Baumgold

II. Communitarianism KONTROWERSJE: „komunitarianie”/ „komunitaryści”/ „neorepublikanie” /„komunitaryzm”/ „komuniatrianizm” A. Etzioni, M. Walzer, M. Sandel, C. Taylor, A. MacIntyre, R. Bellah, P. Selznick, R. Putnam, A. Guttman… Q. Skinner, C. Lasch, H.Arendt (?) republikanie, liberalni republikanie, konserwatyści, neoarystotelicy, faszyści, totalitaryści, komuniści… liberałowie?

Poza lewicą i prawicą… trzecia droga? INSPIRACJE, czyli „…moda na spodnie w kant...”: Arystoteles, Cyceron, Tomasz z Akwinu, Machiavelli, Monteskiusz, Jan J. Rousseau, Ojcowie Założyciele, Edmund Burke, Hegel, Alexis de Tocqueville, Karol Marks… - POSTMODERNIZM i EKLEKTYZM ! „Ideologiczna wojna naszej współczesnej polityki dotyczy tego, czy najefektywniejszy pod tym względem jest rynek, czy też państwo. W tej materii wyobrażamy sobie radykalną opozycję pomiędzy konserwatystami a liberałami, pomiędzy Republikanami a Demokratami… oponenci zgadzają się co do istoty problemu. Oba rozwiązania są indywidualistyczne... Obie propozycje ze swej istoty są technokratyczne. Nie implikują niczego ponad to, co dotyczyłoby wolności i sposobności, a odnosiłoby się do faktycznych wartości. Ten ideologiczny świat jest światem bez rodzin. Jest także światem bez sąsiedztw, wspólnot etnicznych, kościołów, miast i miasteczek czy nawet narodów…” R. Bellah

„permanentnie powracająca korekta” liberalizmu i „szaliczek, czapeczka i rękawiczki” dla liberałów, czy chwilowa moda? „Liberalizm jest doktryną samoobalającą się i z tego powodu w istocie potrzebuje okresowej komunitariańskiej korekty. Nie są oni jednak w stanie zatriumfować nad liberalizmem, mogą jedynie wzmocnić jego wewnętrzny asocjacyjny potencjał… To dlatego krytyki komunitariańskie skazane są – i nie jest to chyba straszny los – na wieczny powrót.” M. Walzer „…komunitaryzm powtarza historię „konserwatyzmu liberalnego”, który zawsze ostatecznie rozpływał się w liberalnym mainstreamie…” J. Bartyzel PERSPEKTYWY

III. Hobbes, a komunitarianie…? siedemnastowieczny myśliciel angielski tworzący w okresie wojny domowej, a amerykańsko-kanadyjskie tendencje filozofii politycznej 2 poł. XX w. …? „…zerwanie nici tradycji…” (H. Arendt) „Zauważyłem, że ulubionymi autorami komunitariańskich krytyków są Hobbes i Sartre. Czy możliwe jest, że istotę liberalizmu najlepiej odsłania tych dwóch pisarzy, którzy, w zwykłym sensie tego słowa, w ogóle nie byli liberałami?” M. Walzer „…[komunitaryzm] sprzeciwia się indywidualizmowi liberalnych teorii politycznych zakorzenionemu już w koncepcjach Hobbesa i Locke’a” W. H. Swatos, P. Kivisto „…kluczową kontrowersją jest to, czy życie społeczne ma charakter wspólnotowy, czy – jak myślał Hobbes – jest produktem stowarzyszonych zaledwie jednostek” Paul Gilbert

Komunitariańska krytyka Hobbesa indywidualizm i „ja” (self) niezakorzenione umowa społeczna tradycja hobbesowsko-kantowska (J. Rawls) wolność negatywna i przerost praw podmiotowych amoralizm/proceduralizm/neutralność władzy publicznej/ pozytywistyczne ujęcie prawa etatyzm i jurydyzacja

Indywidualizm KRYTYKA: atomizm „narcystyczny”, „ekspresywistyczny”, „egoistyczny” liberalizm „aspołeczny indywidualizm” „Liberalizm może wyraźnie uwydatniać znaczenie czysto kontraktowych więzi, ale jest oczywistym fałszem sugerowanie, jak wydawał się niekiedy czynić Hobbes, że wszystkie nasze związki to przyjaźnie czysto „rynkowe”, związki o charakterze woluntarystycznym i egocentrycznym, które nie mogą trwać dłużej niż płynące z nich korzyści” Michael Walzer „Dobrzy żołnierze nie mogą być liberałami” Alasdair MacIntyre

„Używając pojęcia ‘atomizm’ [atomism] mam na myśli doktryny umowy społecznej wyrosłe w siedemnastym wieku i również ich kolejne wcielenia, nawet te nie odwołujące się do umowy społecznej, które jednak zakładają potrzebę istnienie społeczeństwa głównie dla realizacji indywidualnych interesów jednostek… u ich podstaw leżą pojęcia ukute przez Hobbesa i Locke’a” „…autorzy ci, podobnie jak inni teoretycy umowy społecznej, przekonali nas do wizji legitymizacji, dla której najistotniejszym argumentem są jednostkowe prawa i interesy. Centralnym elementem doktryn tej tradycji intelektualnej jest, powiedzielibyśmy, pierwszeństwo praw…” Charles Taylor

Umowa społeczna ahistoryczna abstrakcja * social contract; veil of ignorance; original position… ahistoryczna abstrakcja „Dla MacIntyre’a jest jasne, że Rawls należy do grona nowożytnych myślicieli „umowy społecznej”, którzy muszą przyjmować fikcje stanów przedspołecznych, odrzucając tym samym rzeczywistość zakorzenienia ludzi we wspólnotach” M. Mendham racjonalizm bez pokrycia „…Dzieci nie stają się istotami moralnymi w ten sposób, e wychowawcy najpierw odwołują się do ich intelektu, a dopiero potem do uczuć…” D. Gauthier uniwersalistyczna utopia „Gdybyśmy żyli w dzisiejszych Chinach energicznie opowiadalibyśmy się za zwiększeniem zakresu jednostkowych praw; we współczesnej Ameryce kładziemy nacisk na indywidualne i zbiorowe obowiązki” Com.Platform próżnia moralna „Filozofowie liberalni postrzegają społeczeństwo jako oparte na umowie społecznej, która wyznacza procedury sprawiedliwości i pozwala jednostkom na realizację swoich własnych celów …społeczności i instytucje nigdy nie mogą być oparte jedynie na umowie… Muszą być także do pewnego stopnia wspólnotami dzielącymi wspólne wartości i cele.” R. Bellah

John Rawls, a… Hobbes public reason i modus vivendi * J. Rawls, „Wykłady z historii filozofii polityki” „Dobór autorów jest oczywiście nieprzypadkowy. Są to nie tylko główne postaci zachodniej tradycji filozofii politycznej, ale też najważniejsi autorzy analiz takich zagadnień, które dla Rawlsowskiej teorii sprawiedliwości jako bezstronności i jego liberalizmu politycznego mają zasadnicze znaczenie… Hobbes jest pierwszym z nich” public reason i modus vivendi „świecki moralizm” i „oświecony egoizm” abstrakcyjne zasady sprawiedliwości/ słuszności/ praw naturalnych kosztem uznanych wartości, tradycji i autorytetów neutralność/ bezstronność władzy publicznej

„Celem jest zobaczenie jak społeczeństwo polityczne z jego rządem mogłoby *(podkr.- J.R.) zostać stworzone i zaistnieć, zakładając stan natury taki, jaki opisał Hobbes… nie jak zostało stworzone, lecz jak mogłoby być” J. Rawls „Neutralność, gdy chodzi o tworzenie preferencji, jest jednak z natury ograniczona. Zakładamy, że ludzie są determinowani płytko, to znaczy, że mogą zmieniać swe pragnienia i cele. Nie możemy jednak zakładać, że proces socjalizacji jest neutralny. … Efektem procesu socjalizacji są określone osoby, a nie czyste możliwości, które mogą być ukonstytuowane na drodze jakiegoś nieokreślonego, i zapewne niewyobrażalnego, aktu autokreacji” D. Gauthier

Wolność negatywna * I. Berlin Hobbes klasycznym przedstawicielem „wolności negatywnej” krytyka Berlina (metodologii i konsekwencji filozofii politycznej: C. Taylor i Q. Skinner) - obawa przed wolnością pozytywną i gloryfikacja wolności negatywnej ma charakter antyrepublikański ! - zasadność Berlinowskiej krytyki wolności pozytywnej w kontekście totalitaryzmu, ale zupełna nieadekwatność w stosunku do „pozytywnych” realizacji wolności pozytywnej (samorząd; zaangażowanie publiczne na rzecz wspólnot) !

Proceduralizm * Lewiatan jako „mityczne połączenie boga, człowieka i maszyny” depolityzacja systemu politycznego technicyzacja polityki użyteczność władzy publicznej (władza publiczna bierze na siebie rozstrzyganie sporów i problemów w oparciu o neutralne aksjologicznie procedury, osłabiając więź emocjonalną członków społeczeństwa i lekceważąc tradycyjną moralność) „Istnieje zbiór teorii liberalnych, które są obecnie w anglojęzycznym świecie bardzo popularne – żeby nie powiedzieć, iż odgrywają dominującą rolę - a które będę nazywał „proceduralistycznymi”. Postrzegają one społeczeństwo jako stowarzyszenie jednostek, z których każda ma jakąś koncepcję dobra i korespondujące z nią plany życiowe… Tak więc głosi się, że liberalne społeczeństwo nie powinno być oparte na żadnej konkretnej koncepcji dobrego życia. Etyką odgrywającą w liberalnym społeczeństwie zasadniczą rolę nie powinna być etyka dobra, lecz etyka sprawiedliwości… oznacza to etykę, której podstawowe zasady dotyczą tego, jak społeczeństwo powinno odnosić się do konkurujących ze sobą roszczeń jednostek i rozsądzać między nimi” C. Taylor

Etatyzm kontrowersje wśród komunitarystów co do zakresu funkcji państwa (np.: „pasy bezpieczeństwa”; obowiązek szkolny; refundację służby zdrowia; system podatkowy…) „Samotna gra w kręgle” R. Putnama… (upadek sfery publicznej? słaba partycypacja obywatelska? „nowy despotyzm” A. de Tocqueville?) postulat „wspólnoty responsywnej”