Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (I) – socjalizacja, kontrola i role społeczne (WDS 2013/2014 nr 2)
Socjalizacja w socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to proces uczenia się, dzięki któremu stajemy się członkami danego społeczeństwa i kultury; aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę – jak ona staje się „społeczna”?; z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania: w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym” społeczeństwie i kulturze?: jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?: jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na nas?
Stadia procesu socjalizacji socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci jednostki (poszczególne etapy życia to także określone problemy): dzieciństwo; młodość (w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie zawsze istniała jako odrębna faza życia, celem młodości jest przede wszystkim zbudowanie stabilnej identyfikacji siebie); wczesna dojrzałość („pokonywanie problemu miłości i pracy”, rozpoczęcie pracy i założenie rodziny); wiek średni („okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na pracy i rodzinie, kryzys wieku średniego); starość (kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia „starości”, znaczenie przejścia na emeryturę); śmierć (umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i odpersonifikowane).
Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (1) „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”): mechanizmy uczenia się: · wzmacnianie – mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii nawyków); · naśladowanie – reakcje otoczenia społecznego (fazy: „naśladujące zachowanie”, zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”, motywacja do jego realizacji); · przekaz symboliczny. „psychoanalityczna” (model „tłumionych potrzeb”): Zygmunt Freud (1856-1939): model konfliktowy (antyspołeczne popędy a zinternalizowana przez nas tradycja społeczna i kulturowa); rozwój osobowości (społecznej) to kontrola nie akceptowanych popędów; części osobowości: id, ego i superego.
Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (2) „rozwoju poznawczego” (Jean Piaget, 1896-1980): rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój myślenia jako podstawa socjalizacji) - etapy: ”sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”); „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i egocentryzmu); „operacji konkretnych” (ok. 7–12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych); „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne, o „myślach”). „socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931): rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy: etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny); „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie); „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako odrębny podmiot – kształtowanie się naszego „ja”); „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej samooceny).
„Socjalizacja” w rozumieniu M „Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello (Kulturowe źródła ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999) „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach intencjonalności / przyczynowości: rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na które możemy wpływać. „rewolucja dziewiątego miesiąca” - stajemy się „ludzcy” w okolicach 9-12 miesiąca naszego życia; socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na określone rzeczy i każe je odpowiednio rozumieć; mechanizmy socjalizacji: instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”. decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się zawsze w konkretnym miejscu.
„Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris (Geny czy wychowanie, Warszawa 2000 / 1998) w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy jest jednak wpływ „grupy rówieśniczej”; krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”; najważniejszy dla socjalizacji (ukształtowania osobowości dziecka) jest okres między 6 a 15 rokiem życia, gdyż: dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i podlega obowiązkowi szkolnemu; dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z klasy szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania odpowiednio do grupy rówieśniczej.
Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji wczesna socjalizacja jest najważniejsza (socjalizacja „pierwotna” i „wtórna”); osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcami osobowymi; najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”; największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”; typy socjalizacji: resocjalizacja, kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna), socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca), socjalizacja odwrotna; socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.; akulturacja (adaptacja do innej kultury); socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak: „wychowanie”, „internalizacja” i enkulturacja – nauka kultury; . socjalizacja a stabilność porządku społecznego: funkcje socjalizacji - transmisja kultury i stabilizacja ładu społecznego; problem - odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska towarzyskiego (społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?
Główne spory związane z socjalizacją biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy kultura?; długość procesu socjalizacji - czy socjalizacja jest procesem permanentnym, trwającym przez całe nasze życie? „nieudane” skutki socjalizacji: przyczyny (wielość kręgów socjalizujących i skutki „równoczesnego uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności środowisk kontr-kulturowych, spadek skuteczności tradycyjnych środowisk socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie kontroli społecznej); czy potrzeba zawsze resocjalizacji? socjalizacja a indywidualność jednostki: sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki. socjalizacja a wolność człowieka: problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.
Kontrola społeczna a konformizm społeczny (dostosowanie się do innych) dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do zachowania i myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa); dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego zachowujemy się tak jak inni?)?: naśladowanie (imitowanie) innych; obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności); opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” - dlaczego?: gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej; a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi” (argument socjo-biologiczny).
Pozycja (status społeczny) i rola społeczna pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości (to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być: przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie) i „drugorzędne”. rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji może być ona traktowana jako: zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z daną pozycją (normatywny aspekt roli); schemat zachowań („scenariusz postępowania”) związanych z daną pozycją (interakcyjny aspekt roli). elementy roli: nakazane i zakazane, „margines swobody”; inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną: „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”, „konflikt ról”, „napięcie roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.
Role społeczne a kontrola społeczna - czy jesteśmy „wolni” w społeczeństwie? jest to „termin pierwotny” w socjologii (stosuje się go do wyjaśniania zjawisk społecznych, ale się go nie definiuje) – ogólnie to mechanizmy wymuszające współdziałanie, utrzymujące i stabilizujące porządek społeczny; jest to jedno z najstarszych pojęć w socjologii (stosował je już A. Comte); ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”: przed II wojną światową – społeczeństwo dominuje nad jednostką, kontrola społeczna ma charakter zamierzony (intencjonalny), normy społeczne stanowią „szkielet” społeczeństwa, a celem kontroli jest harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, a nie przywracanie ładu społecznego; po II wojnie światowej – rola jednostki, większy nacisk na mechanizmy, które przywracają ład społeczny niż go kreują, kontrola społeczna jako reakcja na zachowania odbiegające od norm, przeciwdziałanie dewiacjom (akcent pada na „kontrolującą” / opresywną rolę instytucji).
Interpretacje „roli społecznej” ujęcie funkcjonalno-strukturalne role (R. K. Merton, 1910-2003): są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują rzeczywistość; perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa, struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje” („organizuje”) społeczeństwo; ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982): główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?; powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy „roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff); zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli; perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.
Literatura (zalecana, warta przeczytania Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat socjalizacji, kontroli i ról społecznych Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VI. Socjalizacja i roz. VII. Kontrola społeczna); Marek M. Kamiński, Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego więzienia, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 60-85 (Rozdział 3. Inicjacja). Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN Warszawa 1982, s. 413-427; Erving Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW Warszawa 1981 (rozdział I. Występy).