Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 11): Naród- etniczność

1. Naród a grupa etniczna: podobieństwa i różnice narodów i grup etnicznych: kultura narodowa a etniczna; sposób definiowania swojej tożsamości; naród a państwo. wskazywania na pokrewieństwa między grupą etniczną a narodem (grupy etniczne uważa się za „zalążki narodów”); uznanie danej grupy etnicznej za naród ma daleko idące konsekwencje polityczne, gdyż to naród ma prawo do suwerenności politycznej; „technologia narodu” (jak tworzyć naród?) - od grupy etnicznej do narodu.

2. Znaczenia pojęcia „naród”: zainteresowanie narodem po 1990 r. (te same przyczyny, jak w wypadku wzrostu zainteresowań nad etnicznością); naród jako ważny przejaw etniczności o znaczeniu politycznym i moralnym: naród jako „organizacja uczuć” i związane z nim zobowiązania moralne (Max Weber – pojęcie „narodu” należy do sfery wartości). naród w dyskursie historycznym i jego mitologizacja (polityka pamięci): narody nowożytne są tworami współczesnymi, ale w swoich ideologiach narodowych jawią się jako wspólnoty o „starożytnym” pochodzeniu.   naród (państwo narodowe), pozostaje istotny społecznie i kulturowo mimo procesów globalizacji; różnice w traktowaniu i analizy zjawiska „narodu” w socjologii środkowoeuropejskiej i zachodniej.

3. Rozumienie terminu „naród” (1): termin „naród”, podobnie jak „grupa etniczna” odnosi nas do „pochodzenia” („rodu”) – dyskurs: pochodzenie, geneza, rodowód, przynależność do tego samego „ludu”; naród – tradycje ujmowania: „etniczna” (pochodzenie) - w narodzie jesteśmy „naturalnie”: M. Weber naród to „największa z grup przejawiających wiarę we wspólne pochodzenie”. „polityczna” („obywatelska”) – naród jest „budowany”, akcent pada na prawa i obowiązki prawne. naród jako „idea jednocząca” – przekracza granice klasowe, regionalne i nierówności społeczne; pytanie: jako powstał „naród” ? – kto (jaka grupa społeczna?) była najbardziej zainteresowana tworzeniem narodu?

4. Rozumienie terminu „naród” (2): dynamiczna wspólnota ponadstanowa (ponad warstwowa, ponadklasowa) o charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (np. terytorium, państwo, język) i przymioty subiektywne, wyrażające się w świadomości przynależności do wspólnoty, przy czym rola czynnika świadomościowego im bliżej współczesności, tym bardziej wzrasta (Tadeusz Łepkowski). naród to pojęcie „nieuchronne wieloznaczne”: na powstanie narodu składają się czynniki obiektywne i subiektywne – „los i wybór”; powszechności pojęcia „narodu” odpowiada jego różnorodność - „wielopostaciowość” zjawiska narodu w czasie i przestrzeni; doniosłości społecznej „narodu” odpowiada słabość „teoretyczna” ideologii narodowej (jej podstaw filozoficznych i teoretycznych).

5. Historyczne warianty powstawania „narodu”: Europa: Europa Zachodnia: model „naród – państwo”; Europa Wschodnia: model „naród – lud” („kultura”); świat pozaeuropejski: Azja: model „naród- kultura – religia”; Afryka: model „państwo – naród”. główne punkty dyskusji: naród „wschodni” i „zachodni”; rola państwa, gospodarki i miast; rola kultury ludowej i ideologii.

6. Dyskusja o nacjonalizmie: kryteria: „zachodni” „wschodni” Podział geograficzny: Europa Zachodnia (Wlk. Brytania, Holandia, Francja) i USA Europa Środkowa i Wschodnia i „reszta” świata Charakter socjologiczny: mieszczaństwo (klasa średnia) intelektualiści, poeci i uczeni Wpływ polityczny: konsolidacja i legitymizacja państwa dezintegracyjny Chronologia: najwcześniejszy (optymistyczny) imitacyjny, wtórny (rola resentymentu) 6. Dyskusja o nacjonalizmie:

7. Nacjonalizm „polityczny” i „kulturowy”: 7a. Nacjonalizm polityczny („politycznie zorientowany”) 7b. Nacjonalizm kulturowy („kulturowo zorientowany”) obywatelski; nakierowany na życie polityczne; naród jako „umowa społeczna”; przynależność zależna od jednostki (wybór); wspólnota równych obywateli; racjonalny; realistyczny; uniwersalistyczny. etniczny; nakierowany na edukację i wartości; naród jako „byt organiczny” i „naturalny”; przynależność „obiektywna” (urodzenie); naród „kolektywistyczny”; irracjonalny i mistyczny; idealistyczny i utopijny; partykularny.

8. Krytyka dychotomii – nacjonalizm „polityczny” / „kulturowy” („zachodni” / „wschodni”): żaden naród nie jest oparty tylko na zasadach politycznych, lecz cechuje się wspólnotą wartości, mitów i symboli; nacjonalizm „etniczny” ma miejsce także w Europie Zachodniej; jest to zbytnia idealizacja doświadczeń „zachodnich” (ten nacjonalizm nigdy nie był taki otwarty, jak mu się to przypisuje); nacjonalizm „wschodni” ewoluuje w kierunku liberalnym i otwartym; stosowanie „podwójnych” kryteriów w ocenie doświadczeń narodowych w różnych krajach (narodach) ; ignorowanie roli kultury (kultura – wymogi kulturowe „rzadkie” i „gęste”); kultura może służyć także wykluczaniu innych. częściej się obecnie mówi o nacjonalizmie zamkniętym i otwartym.

9. „Klasyczne” spory dotyczące „narodu”: naród „naturalny”, czy wytwór historii?; naród „stwarzany”, czy naród powstaje?: „skutek” nacjonalizmu czy składnik ewolucji społecznej (społeczeństwa)? naród tradycyjny i nowoczesny: tradycyjny– zamknięty i etnocentryczny (kwestia datowania-od kiedy?) nowoczesny – masowy, oparty na wspólnocie komunikowania. ethnos, czy demos – naród etniczny, czy polityczny: naród etniczny – na pierwszym planie pochodzenie i tradycja, wyznaczająca nie tylko ciągłość narodu, ale jego zewnętrzne granice; naród „polityczny” – podstawą jest relacja między państwem a „ludem” (czyli umiejętnościami do tworzenia państwa i narodu). definicje genetyczne i strukturalne; genetyczne – co zadecydowało o jego powstaniu?, strukturalne – wskazanie cech, które na „ogół” naród posiada.