Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 4): Tożsamość etniczna i etnocentryzm

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 Tożsamość etniczna – wprowadzenie: podstawą wspólnotowego charakteru grupy jest więź psychiczna i społeczna jej członków oraz poczucie tożsamości, wynikające z indywidualnego przekonania o przynależności do grupy i podzielania wspólnych cech, wartości i celów itp.; jeżeli więc istnieje grupa etniczna, to zakładamy także, że w świadomości jej członków istnieje tożsamość etniczna (autoidentyfikacja); etniczność jest sprawą świadomości indywidualnej i zbiorowej, własnego poczucia przynależności do określonej grupy etnicznej lub przypisywania do takiej grupy przez innych; tożsamość etniczna oznacza wprowadzenie: mechanizmu dychotomizacji – etnicznej klasyfikacji świata (my i oni); problemu postrzegania i definiowania „różnic” – kto jest bliższy, a kto dalszy? (czyli społecznego dystansu w tworzeniu tożsamości).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 2. Tożsamość etniczna – podstawowe kwestie: podstawowe pytania stawiane w związku z tożsamością: kim jestem? (samoidentyfikacja, poczucie subiektywne itp.); z kim się identyfikuję (z jaka grupą?, z jakimi jej elementami? itp. – poziom grupowy); w jaki sposób to przejawiam? (postawy i zachowania etniczne itp). tożsamość zawsze oznacza dwie sprawy: bycie takim samym jak inni „swoi”; bycie kimś innym dla otoczenia. co tożsamość „daje” jednostce?: trwałość i stabilność „poczucia bycia” w życiu (samookreślenie); ciągłość i integrację jednostki w społeczeństwie („umiejscawia w społeczeństwie”); chroni ją przed wyobcowaniem społecznym i przyczynia się do utrzymywania tożsamości grupy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 3. „Treści” tożsamości etnicznej: samoidentyfikacja (subiektywna koncepcja siebie); postawa etniczna (połączenie samoidentyfikacji z innymi cechami postaw i zachowań etnicznych); zachowania etniczne (behawioralne, wyrażające się w postaci wzorów postaw i zachowań); więź etniczna ze zbiorowością. tożsamość (indentity) a identyfikacja (identification) – tożsamość jest czymś bardziej trwałym, a identyfikacja jest czymś zmiennym, dynamicznym, jest ona aspektem tożsamości; tożsamość a afiliacje grupowe (przynależność): zakres ujednolicenia sposobów postrzegania własnej kultury oraz stopień jej standaryzacji, co pozwala mówić o “słabej” lub “silnej” (wyraźnej) tożsamości etnicznej (narodowej) oraz o jej kryzysach, wycofaniach, bądź załamaniach.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 Problemy z definiowaniem tożsamości: tożsamość definiowana przez samą grupę (wewnętrzna, samopotwierdzona – assertion) i otoczenie społeczne (zewnętrzna, przypisana - assignment); kryteria przypisywane przez innych mogą się także przyczyniać do tworzenia tożsamości. Ludzie mogą przymusowo wybierać daną tożsamość etniczna, nawet jeśli jej nie preferują; tożsamość etniczna na pograniczu – pojawia się kłopot z grupami na pograniczu, których subiektywna tożsamość nie jest zawsze zgodna ze zdaniem otoczenia - pojawia się problem ścisłego określenia swojej tożsamości etnicznej, co może być psychologicznie trudne (zjawisko złożonych i krzyżujących się tożsamości).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 5. Tożsamość etniczna „tradycyjna” i „nowoczesna”: tradycyjna ( stała, bezpieczna): nie była ona przedmiotem refleksji, zazwyczaj była narzucona przez grupę; nowoczesna (publiczna, symboliczna, „negocjowana, „wynajdywana”, „epizodyczna”, „wieloraka”, „złożona”, „sytuacyjna”): rezygnacja z jej wyjaśniania jako dziedzictwa przeszłości i traktowanie jej bardziej jako „emocjonalnego niż racjonalnego składnika życia społecznego”. diaspory i tożsamości hybrydowe (wielorakie tożsamości).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 6. Kryteria tożsamości etnicznej: subiektywne i obiektywne (formalne i behawioralne);  subiektywne („spojrzenie od wewnątrz”): autoidentyfikacja (związek z innymi, poczucie przynależności); poczucie identyczności z „innymi” członkami grupy; świadomość odmienności wobec innych (postrzeganie tych różnic przez innych, wtedy staja się one „faktami społecznymi”); poczucie emocjonalnej więzi z daną zbiorowością, „małą ojczyzną” itp.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 (cdn. 6). kryteria tożsamości etnicznej:  obiektywne („spojrzenie z zewnątrz”): formalna (natalna): miejsce urodzenia własne, rodziców, dziadków itp.; pochodzenie przodków; „typowość” nazwiska itp. miejsce i okres zamieszkiwania w „danym miejscu”.  behawioralna (kulturowa, manifestowana w zachowaniach jednostek): używanie języka - etnolektu; udział w kulturze etnicznej; członkostwo w organizacjach etnicznych itp.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 7. Poziomy jednostkowy i grupowy tożsamości etnicznej: tożsamość jest zjawiskiem grupowym w tym sensie, że jest zawsze potwierdzanym przez jednostki, które są zwykle świadome faktu, że: ich indywidualna postawa jest podzielana przez innych członków; jest odbiciem wspólnych cech i systemu wartości kultury danej grupy; tożsamość grupowa jest o tyle ważna, gdyż jednostka sama nie zbuduje „etnosu”; cechą konieczną jest także tradycja, czyli możliwość odwołania się do przeszłości. generalnie posiadać tożsamość etniczną z perspektywy jednostki to tyle, co dostrzegać i wartościować swoje członkostwo w grupie etnicznej.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 8. Tożsamość etniczna - poziom jednostkowy:  posiadanie tożsamości etnicznej to tyle, co dostrzeganie i wartościowanie swojego członkostwa w grupie etnicznej. ma ona zawsze wymiar grupowy (oznacza relację jednostka – grupa), mimo faktu, że tożsamość etniczna jednostki rozumie się jako zjawisko zmienne w czasie i coraz częściej podlegające wyborowi indywidualnemu; tożsamość etniczna grupy składa się z określonego zespołu dóbr i identyfikacji, które jednostka dzieli z innymi; tożsamość etniczna, choć zawsze przejawia się w postaci jednostkowej ma zawsze jakiś charakter grupowy (oznacza relację jednostka – grupa); tożsamość jest tym, czego jednostka mogłaby chcieć się pozbyć, ale tożsamość jest tym, czego nikt nie może zabrać.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 9. Główne perspektywy badawcze w zakresie tożsamości etnicznej: badanie podobieństw i odrębność (odróżnianie się): podobieństwo – kanon kultury, utrzymywanie i tworzenie „wspólnoty” – w jaki sposób?; szukanie odrębności wobec innych – w jaki sposób? badanie kto i w jaki sposób tworzy tożsamość etniczną: dyskurs intelektualny (książki, TV, mitologie etniczne itp.; instytucje (wojsko, szkoła itp.); folklor i życie codzienne (kuchnia, ubiór, muzyka itp.); badanie ciągłości (tradycji) i ewolucji (różnicowanie się): podtrzymywanie ciągłości; tworzenia na nowo podstaw „odmienności”.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 10. Podsumowanie dotychczasowych rozważań temat tożsamości etnicznej: tożsamość etniczna podkreśla fakt zróżnicowania kulturowego w świecie (tożsamość stanowi dialektykę podobieństw i zróżnicowań); tożsamość jest zawsze „kulturowa” – opiera się na podzielanych wartościach, przekonaniach i jest „odtwarzana” w ramach społecznych interakcji; tożsamość jest (do pewnego stopnia) zmienna, tzn. nigdy nie jest do końca stała lub niezmienna; Tożsamość etniczna jako tożsamość społeczna jest zarówno grupowa i indywidualna, zarówno eksternalizowana i internalizowana.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 11. Przykład badania tożsamości etnicznej - Milton Yinger (Ethnicity. Source of Strenght? Source of Conflict?, 1994): trzy kryteria tożsamości etnicznej: akceptacja tożsamości przez innych na podstawie języka, religii itp.; samoświadomość jednostki, uznanie własnej odmienności etnicznej; uczestnictwo w aktywności grupowej , związanej ze wspólnym pochodzeniem i wspólną kulturą. kombinacja tych trzech kryteriów daje typy tożsamości etnicznej: pełna (1+2+3) , nie uznawana przez siebie (1+3), prywatna (2+3), ukryta (3), symboliczna (1+2), stereotypowa (1), wyobrażeniowa (2).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 12. Przykład: Richard Jenkins (Rethinking Ethnicity, 1997): rozróżnienie na tożsamości: „nominalne” (oficjalne, z zewnątrz) oraz „wirtualne„ („subiektywne”, odczuwane); tożsamości nominalne dotyczą nazwy i klasyfikacji społecznej, a tożsamości wirtualne stanowią konsekwencje tych nazw i określonego etykietowania; zadaniem badacza jest analiza relacji między tymi dwoma „ścieżkami” tożsamości – ustalenia: tożsamości etniczne obu typów mają charakter hierarchiczny (sekwencyjny) i przebiegają na różnych poziomach; tożsamości etniczne pochodzą z tożsamości niższego rzędu (środowiskowej, regionalnej, lokalnej) ; tożsamości etniczne przybierają różną postać w zależności od kontekstu.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 13. Etnocentryzm: William Graham Sumner w 1906 r. - syndrom postaw etnocentrycznych oznacza postawy i poglądy, zgodnie z którymi wartość własnej grupy przyjmuje się jako centralne i stanowiące punkt odniesienia w opisach i ocenach innych grup. Obejmuje on: przekonanie o wyższości własnej grupy, a traktowanie grup o kulturze odmiennej jako niższych, niemoralnych lub godnych pogardy; traktowanie własnych standardów jako uniwersalnych i jedynie słusznych oraz skłonność do potępiania obcych; postrzeganie swojej grupy jako silnej, a obcych jako słabych, wobec których uzasadnione są postawy nienawiści lub niechęci i zachowanie dystansu społecznego; postulowanie współpracy w obrębie własnej i braku kooperacji z obcymi;

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 cdn. cech „etnocentryzmu” (p. 13): domaganie się surowych sankcji za przestępstwa popełniane wobec członków własnej grupy i dopuszczanie braku sankcji za przestępstwa wobec członków grupy obcej; żądanie posłuszeństwa wobec własnych autorytetów i nieposłuszeństwa wobec autorytetów cudzych; identyfikację ze swoja grupą i pragnienie pozostawania jej członkiem oraz niechęć wobec tych, którzy ją opuszczają i przyłączają się do obcych; gotowość do walki i poświęcenia życia za własną grupę i odmawianie walki za obcych; nieufność i strach przed obcymi, obciążanie ich winą za własne kłopoty, posługiwanie się nimi jako „złymi” przykładami.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 14. Badania nad etnocentryzmem: Sumner rozwijał to pojęcie jako element konfliktu społecznego (darwinizm społeczny) . Jego zdaniem etnocentryzm przyczyniał się do formowania i różnicowania grup społecznych, ich walce z innymi oraz integracji. pojęcie to stało się początkiem serii wielu badań: prace zespołu T. W. Adorna: etnocentryzm oparty jest na wszechogarniającym i sztywnym rozróżnianiu grupy własnej i obcej; obejmuje stereotypowe negatywne wyobrażenia obcych i wrogie postawy wobec nich, stereotypowe pozytywne wyobrażenia o swoich i postawy podporządkowania się im; przyjmuje hierarchiczny, autorytarny pogląd, który podkreśla, że sprawiedliwa jest dominacja grupy własnej i podporządkowanie jej obcych. Etnocentryzm jako składnik osobowości autorytarnej.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 Badania nad etnocentryzmem (cdn. p. 14): psychodynamiczne koncepcje etnocentryzmu: odwołanie się do psychoanalizy – zaburzeń równowagi i dynamiki osobowości w wyniku represyjnego wychowania, surowego i oschłego, wzbudzającego lęk i poczucie zagrożenia; teorie poznawcze (Rokeach): wiązały postawy niechęci i wrogości wobec obcych z niezdolnością do ich rozumienia; z niedostatkiem wiedzy i wykształcenia, z ograniczonością horyzontów i perspektyw poznawczych, co łączy się z dogmatyzmem i „zamkniętym” umysłem.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 4 15. Badania nad etnocentryzmem (cdn.): teoria tożsamości społecznej (Tajfel): etnocentryzm jest efektem dążenia do pozytywnej oceny tożsamości własnej grupy, z która się jednostka identyfikuje; ocena oparta jest na procesie kategoryzacji społecznej i wiąże się z niedocenianiem różnic wewnątrzgrupowych i przecenianiem różnic międzygrupowych.  teoria antropologiczna: etnocentryzm jako element towarzyszący procesowi autoidentyfikacji (kulturowego samookreślenia), który wpływa pozytywnie na integrację naszej grupy i kultury. etnocentryzm w badaniach konfliktów etnicznych: występuje w konfliktach, natężenie niechęci i wrogości wobec grupy zagrażającej z jednej strony, a wzrost identyfikacji i solidarności wewnątrz grupy, z drugiej. etnocentryzm konsumpcyjny.