Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 8): Naród- etniczność

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 1. Przemiany współczesnych socjologicznych zainteresowań nad narodem - czy możliwa jest socjologia narodu? rezygnacja z pytania „co to jest naród” (jako zbiorowości realnej) na rzecz pytań o zjawiska z nim związane; skupienie uwagi na funkcjonowaniu idei narodu w praktyce społecznej, czyli na badaniu: instytucji - narodu jako państwa narodowego; idei - nacjonalizmu (ideologii narodowej); postaw - „tożsamości” (narodowej).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 2. Znaczenie pojęcia „naród”: naród jako ważny przejaw etniczności o znaczeniu politycznym i moralnym; naród w dyskursie historycznym i jego mitologizacja (polityka pamięci); zainteresowanie narodem po 1990 r. (te same przyczyny jak w etniczności); naród pozostaje istotny socjologicznie mimo procesów globalizacji; różnice w traktowaniu narodu w socjologii środkowoeuropejskiej i zachodniej.  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 3. Paradoksy badań nad „narodem”: narody nowożytne są tworami współczesnymi, ale w swoich ideologiach narodowych jawią się one jako wspólnoty o „starożytnym” pochodzeniu; uniwersalizacji pojęcia „narodu” odpowiada różnorodność jego manifestacji; doniosłości idei narodu odpowiada słabość jego podstaw filozoficznych i teoretycznych. naród to pojęcie nieuchronne wieloznaczne - na powstanie narodu/grupy etnicznej składają się czynniki, jak los i wybór: los - z jednej strony są to wspólny język, przodkowie, terytorium itp. To są elementy wyprzedzają i obejmują każdego indywidualnego członka narodu, elementy które określają osobę jako należącą do danego narodu; wybór - z drugiej strony, naród jest złożony z ludzi, którzy wybrali wspólnotę narodową z chęci uczestnictwa jej wartości oraz instytucji aż do jej obrony.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 4. Pochodzenie terminu „naród”: czasy greckie: polis i ethnos; rzymskie: natio – świat poza miastem Rzym (civitas); natio zaczęło oznaczać określenie tożsamości oparte na miejscu urodzenia (nascere – rodzić się); średniowiecze – użycie słowa „naród”: korporacje studentów oparte na zasadzie pochodzenia; zbiorowości połączone wspólnymi poglądami na kwestie teologiczne; stanowe rozumienie natio: szlachta polska – „natio polonica”.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 5. Rewolucja Francuska (1789) a nowoczesne rozumienie narodu: łącząc pojęcie „ludu” z pojęciem „narodu” rewolucja zdemokratyzowała i rozpowszechniła znaczenie słowa „naród”; rozwiązała problem rozciągłości praw politycznych; postawiła nowe rozumienie pojęcia „narodu” – jest to zbiorowość wszystkich mieszkańców danego państwa; demokratyzując i egalitaryzując społeczeństwo Rewolucja postawiła nowy problem – stosunki pomiędzy jednostką polityczna (państwem) a społeczeństwem narodowym. czy nacjonalizm nowoczesny to kontynuacja i powtórzenie doświadczenia Rewolucji, czy też jest reakcję na nią?

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 6. Rozumienie terminu „naród”: dynamiczna wspólnota ponadstanowa (ponad warstwowa, ponadklasowa) o charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (np. terytorium, państwo, język) i przymioty subiektywne, wyrażające się w świadomości przynależności do wspólnoty, przy czym rola czynnika świadomościowego im bliżej współczesności, tym bardziej wzrasta (Tadeusz Łepkowski). niezależnie od przyjętej definicji narodu przedmiotem dyskusji pozostaje liczba czynników przy jego definiowaniu, ich wyjątkowość oraz związki pomiędzy nimi. dodatkowo dochodzi do tego „wielopostaciowość” zjawiska narodu w czasie i przestrzeni. czynniki narodowotwórcze: 1) fizyczne (terytorium i ludzie); 2) organizacja polityczna i układ gospodarczy; 3) ideologia, kultura symboliczna.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 7. Historyczne warianty powstawania narodu: Europa: Europa Zachodnia: model „naród – państwo”; Europa Wschodnia: model „naród – lud”; świat pozaeuropejski: Azja: model „naród- kultura – religia”; Afryka: model „państwo – naród”. główne punkty dyskusji: naród „wschodni” i „zachodni”; rola państwa, gospodarki i miasta; rola kultury ludowej i ideologii.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 8. Klasyczne spory dotyczące „narodu” (I): definicje genetyczne i strukturalne; genetyczne – co zadecydowało o jego powstaniu?, wskazanie czynników, które składają się na jego powstanie: skąd pochodzi?, co się złożyło na to?, co zadecydowało o jego powstaniu?; strukturalne – wskazanie cech, które na „ogół” naród posiada – jak np. elementy narodu, świadomość narodowa. Definicje „narodu”: Ernesta Renan – wspólnota uczucia i woli; Florian Znaniecki – społeczeństwo kultury narodowej; Stanisław Ossowski – naród musi posiadać ojczyznę wspólną dla swych członków.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 9. Klasyczne spory dotyczące „narodu” (II):  naród „naturalny” czy wytwór historii?; naród stwarzany, czy naród powstaje? czy jest on tworem nacjonalizmu (tworem wyobraźni społecznej), czy też obiektywnym istotnym składnikiem ewolucji społecznej? naród tradycyjny i nowoczesny: tradycyjny– zamknięty i etnocentryczny (kwestia datowania-od kiedy?) nowoczesny – masowy, oparty na wspólnocie komunikowania. ethnos, czy demos – naród etniczny , czy polityczny: naród etniczny – na pierwszym planie mamy tradycję, wyznaczającą nie tylko ciągłość narodu, ale jego zewnętrzne granice. naród „polityczny” – podstawą jest relacja między państwem a ludem (czyli umiejętnościami do tworzenia państwa i narodu).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 10. Podejścia teoretyczne do badań nad narodem (style badań nad zjawiskami narodowymi) (I):  prymordialistyczne - pierwotność narodu i grup etnicznych, z których powstały narody (C. Geertz); „obiektywistyczne” - wyliczanie konkretnych atrybutów narodu (A. D. Smith); subiektywistyczne – kładzie nacisku na tożsamość oraz sposób, w jaki dana grupa tą tożsamość określa (W. Connor); „komunikacyjne” - naród jako wytwór procesów komunikacyjnych właściwych danej społeczności (B. Anderson); „instrumentalistyczne” - naród jest konstruktem ideologicznym stworzonym przez nacjonalizm i dla niego jest on kluczowy (E. Gellner, E. Hobsbawm, L. Greenfeld);

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 11. Podejścia teoretyczne do badań nad narodem (style badań nad zjawiskami narodowymi) (II): „instytucjonalne” - naród jako ważna instytucja społeczna i polityczna, zwłaszcza relacje państwo-naród i obywatelstwo (A. Giddens, R. Brubaker); „konstruktywistyczne” - naród należy traktować jako skutek tworzenia przez ludzi w ich własnej świadomości granic między różnymi całościami społecznymi, ważnymi dla hierarchii tożsamości zbiorowych (F. Barth); łącznie różnych podejść – najmniej liczne są stanowiska obiektywistyczne, przeważają zaś , które na różny sposób odwołują się do świadomości lub tożsamości. Przeważają próby łączenia różnych koncepcji.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8  12. Obecne główne kierunki badawcze nad narodem i nacjonalizmem (I): naród w refleksji filozofii politycznej – nacjonalizm wobec ideologii liberalizmu, komunitaryzmu, marksizmu (Yael Tamir, Liberal Nationalism); zróżnicowanie ważności postrzegania narodu w różnych krajach: Liah Greenfeld (Anglia, Francja, Niemcy, Rosja i USA); Europa Środkowa, Jugosławia, Europa Zachodnia.  „naród banalny” (Michael Billig – „nacjonalizm banalny”);  obywatelstwo a imigracja (przynależność) – obywatelstwo narodowe (Rogers Brubaker); obywatelstwo wielokulturowe (Will Kymlicka).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 13. Obecne główne kierunki badawcze nad narodem i nacjonalizmem (II): naród a mniejszości narodowe: naród a mniejszości narodowe; ludy tubylcze; „małe narody” - Quebec, Walia, Szkocja. naród (nacjonalizm) a język (polityka językowa i tworzenie „narodu”); naród/nacjonalizm wobec integracji i globalizacji: wobec integracji europejskiej (tworzenie nad-narodu?); decentralizacja dotychczas unitarnych państwa(Francja, Hiszpania, Polska); globalizacja.