Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 11): Mniejszość narodowa – diaspora – ludność tubylcza

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 1. Pojęcie „mniejszości narodowej” mniejszość, grupa mniejszościowa, sytuacja mniejszościowa itp.; popularność tych pojęć- dlaczego? tradycje stosowania tego pojęcia w socjologii: Georg Simmel – socjologia formalna „geometria życia społecznego”: analizował typy relacji i sposoby wyodrębniania mniejszości w sieci stosunków społecznej (mniejszość jako część całości); Robert Ezra Park (badanie imigrantów USA): badał mniejszości – grupy etniczne o rodowodzie imigracyjnym; fazy przystosowania do społeczeństwa większościowego: rywalizacja i konflikt, amalgamacja, akomodacja i asymilacja. obecne rozszerzenie znaczenia pojęcia, wyjście poza znaczenia „etniczne” (mniejszość kulturowa, obyczajowa, społeczna).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 2. Kryteria wyodrębnienia mniejszości: liczebność (rola względna); odrębność (obiektywna) fizyczna i kulturowa od otoczenia; świadomość własnej odrębności; asymetryczne relacje z otoczeniem (nie dominująca pozycja, niepełna własnowolność, poczucie dyskryminacji); aktywność członków grupy (wola podtrzymania własnej odrębności). pytanie – do jakiej całości odnosimy to pojęcie (państwo narodowe, większość itp.).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 3. Socjologiczna definicja „mniejszości” Louis Wirth (1947): „Mniejszość to zbiorowość ludzi, którzy ze względu na ich cechy fizyczne lub kulturowe odróżniani są od innych żyjących w danym społeczeństwie po to, aby ich odmiennie traktować, i którzy z tego powodu uważają się za przedmiot zbiorowej dyskryminacji ... Status mniejszości wiąże się z wyłączeniem z pełnego uczestnictwa w życiu społecznym”.  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 4. Definicje prawne: F. Capotorti – mniejszość to „grupa mniej liczna od reszty ludności danego państwa, której członkowie – będąc obywatelami tego państwa – posiadają cechy etniczne, religijne bądź językowe różne od cech reszty ludności i wykazują, choćby tylko implicite, poczucie solidarności w dążeniu do zachowania własnej kultury, tradycji, religii czy języka”. Jules Deschenes – mniejszość to „grupa obywateli państwa, stanowiąca liczebna mniejszość i nie zajmująca pozycji dominującej, która posiada cechy etniczne, religijne bądź językowe inne od cech większości populacji oraz poczucie solidarności grupowej motywowanej, choćby tylko implicite, zbiorowa wola przetrwania, której celem jest zapewnienie sobie pozycji równej statusowi większości, tak faktycznemu, jak i prawnemu”.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 5. Typologie mniejszości narodowych: ze względu na stopień rozwinięcia świadomości narodowej: narodowa, etniczna, grupa etnograficzna. o pełnej strukturze społecznej lub nie; allochtoniczna i autochtoniczna; państwowa i „bez-państwowa”; posiadająca „naród macierzysty” i nie posiadająca takiego narodu; zwarte i rozproszone; pogranicza i oddalone od narodu macierzystego (kraju); historyczne i „nowe” (nie-historyczne); uznane i nie uznane; chronione i pozbawione ochrony.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 6. Znaczenie ujawnienia się „kwestii mniejszości”: geneza mniejszości: migracje, historyczne (tworzenie narodów), polityczne (aneksje i zmiany granic). rola systemu demokratycznego i opinii publicznej; pragnienie ochrony prawnej (prawa indywidualne i zbiorowe); spojrzenie z perspektywy państwa (kwestia lojalności politycznej); dlaczego kryterium narodowe jest ważne?; mniejszość to nie tylko kwestia statystyczna, ale etyczna (model społeczeństwa dla wszystkich).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 7. Mniejszość narodowa a społeczność imigracyjna - ta ostatnia: mniejszy stopień zasiedzenia na danym terytorium (państwa); nie ma charakteru tradycyjnego; charakteryzuje się bardziej zróżnicowanym stopniem skoncentrowania przestrzennego; mniejszy stopień kompletności i autonomiczności kultury; duża mobilność przestrzenna; otwarta na asymilację / integrację do społeczeństwa przyjmującego; brak uznania za mniejszość narodową i mniejszy stopień ochrony prawnej.  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 8. Diaspora: diaspora - rozproszenie członków danego narodu wśród innych narodów lub wyznawców danej religii wśród wyznawców innej; cechy wspólne: przenoszenie się z „pierwotnej” ojczyzny na nowe obszary; wspólna pamięć ojczyzny wśród członków diaspory; pielęgnowanie tożsamości etnicznej; poczucie solidarności z członkami diaspory; napięcie w relacjach z ludnością przyjmującą R. Brubaker: rozproszenie, „zorientowanie się na ojczyznę”, „wstrzemięźliwość” wobec całkowitej integracji/akceptacji państwa przyjmującego.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 9. Typologie diaspory: trwałe czy płynne; diaspory – ofiary (Ormianie, Afromaerykanie0; diaspora – pracy (Hindusi); diaspora handlowa (Chińczycy); diaspora imperialna (Anglicy, Hiszpanie); diaspora kulturalna; diaspora religijna; diaspora polityczna.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 10. Ludność tubylcza: nazwa: rdzenna, pierwsza, autochtoniczna, tubylcza, plemienna, Aborygeni itp; cechy definicyjne: pierwsi historyczni mieszkańcy; tradycyjny (samowystarczalny) charakter gospodarki; dominacja instytucji wspólnotowych: klanowość i lokalność tych grup; silna zależność od środowiska przyrodniczego; silny związek z zamieszkiwanym terytorium; szczególna wrażliwość (podatność) na wpływy państwa i otoczenia społecznego; samo-zaliczanie do tej grupy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 11 11. Mniejszość narodowa a ludność tubylcza - różnice: w zakresie historyczno – terytorialnym: inny związek z terytorium i inna geneza historyczna. mniejszość jest bardziej zintegrowana ze społeczeństwem; różnice w ochronie prawnej – dla ludności tubylczej większa i łatwiejsza do przeprowadzenia; do ludności tubylczej mogą być stosowane prawa grupowe.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 12. Tożsamość narodowa: tożsamość narodowa a procesy kategoryzacji; problemem jest nie tylko to jak ludzie kategoryzują rzeczywistość, ale jak są kategoryzowane kategorie; koncepcje tożsamości nie biorą pod uwagę „habituacji” narodowych kategorii (czyli ich zakorzenienia w życiu codziennym); ważne pytanie Billiga - dlaczego ludzie nie zapominają o swojej tożsamości narodowej? odpowiedź – ponieważ „rzeczywistość” jest stale flagowana narodowo (duże znaczenie „flagowania nie-odświętnego”; flagowanie odbywa się w sposób dyskursywny poprzez banalne zwroty i nawyki językowe, które służą jako narodowe „przypominacze”.  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 13. Banalny nacjonalizm: dzięki codziennym i rutynowym „flagowaniom” narodowe sacrum staje się częścią codziennego życia, zamiast ograniczyć się do specjalnych miejsc kultu lub świąt; narodowe emocje i pojęcia (lojalność, ksenofobia) opierają się na wspólnych sądach, przekonaniach, wyobrażeniach o „nas „ i o „ich” i są wyrażane w obrębie wzorców dyskursu; trywialność nacjonalizmu sprawia, że „mistycyzm narodowy” staje się elementem naszej codzienności, staje się czymś bliskim, swojskim i gotowym; narodowe tożsamości są głęboko zakorzenione w banalnych praktykach życia codziennego; integracja europejska nie osłabi retoryki narodowej, gdyż politycy posługują się wyłącznie retoryką narodową.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 14. Retoryka nacjonalizmu: język polityków: politycy zwracają się do nas („rodacy”, „nasi” itp.); przywołują tożsamość narodowa (obrona narodowych interesów); używają określeń ”my”, „ten”, „tutaj” itp. kultura – prasa codzienna: przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”: informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu); informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata); informacje sport owe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych” triumfów) .

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 15. Krytyka Billiga: jego studium jest ograniczone – brak np. uwzględnienia roli „flagowania” w innych , ważnych sferach życia społecznego (np. w kulturze popularnej); autor nie uwzględnia relacji banalnego nacjonalizmu z banalnym kosmopolityzmem, regionalizm w życiu codziennym; nie bada, jak są odbierane rzeczywiście „banalne” zwroty narodowe w codziennych interakcjach; redukcjonizm – autor skupiał się na analizie retoryki bez uwzględnienia szerszych uwarunkowań społecznych i politycznych; Banalny nacjonalizm nie mówi o ideologii nacjonalistycznej, lecz o naszej świadomości (mentalności,) która nie potrafi wyobrazić sobie życia poza państwem narodowym i nigdy nie zapomina o tym, że jesteśmy członkami konkretnego narodu.