Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 5): Tożsamość etniczna i etnocentryzm (kontynuacja)

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 1. Tożsamość etniczna – powtórzenie i rozszerzenie (cdn.): rozwój zainteresowań nad tożsamością indywidualną i grupową ; tożsamość jako „słowo – klucz” współczesnej kultury (walka tożsamość, polityka tożsamości, dyskurs tożsamościowy itp.) tożsamość jako „nowe słowo” (?) na oznaczenie starego problemu określania „ja” i „my” (kim jestem?, kim jesteśmy?); tożsamość w psychologii, antropologii („wzory kultury”, „charakter społeczny/narodowy”), politologii itp.; tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.): tożsamość przysługuje zarówno jednostkom, jak i grupom: potrzeba grupy - jednostki odnajdują i zmieniają swoją tożsamość w grupach; większa zmienność (wybór) tożsamości przez jednostki niż grupy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 2. Tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.): tożsamość jest w przeważającej mierze „konstruktem”: tożsamość to wyobrażenie siebie – jesteśmy tym, czym myślimy, że jesteśmy, i tym, czym chcemy być; jednostki mają względną swobodę określania swojej tożsamości, chociaż nie zawsze są w stanie wcielić tej tożsamości w życie; dziedziczymy tożsamości (niektóre), ale możemy je określać od nowa lub je odrzucać, ich znaczenie zmienia się także z czasem. jednostki oraz (w mniejszym stopniu) grupy posiadają wiele tożsamości: mogą być one przypisane, terytorialne, kulturowe, narodowe itp. ; ich znaczenie zmienia się z czasem lub zależnie od sytuacji; zmianom ulega także stopień, w jakim tożsamości te wzajemnie się uzupełniają lub są ze sobą sprzeczne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 3. Tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.): tożsamość sa określane przez nas samych, ale sa one także wynikiem interakcji między nami a „innymi”: to jak inni postrzegają jednostkę lub grupę wpływa na jej samookreślenie; rola zewnętrznych źródeł tożsamości oraz ich (jej) akceptacji. znaczenie różnych tożsamości dla jednostki i grupy zależy od sytuacji w niektórych sytuacjach kładziemy nacisk na to nas łączy z ludźmi, w innych na to, co nas różni; tożsamość może mieć wąski lub szeroki charakter; zakres najważniejszego rodzaju tożsamości zmienia się wraz z sytuacją.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 Tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.): źródła tożsamości: przypisane (askryptywne) – wiek, przodkowie, płeć itp; kulturowe – styl życia, język, narodowość; terytorialne – sąsiedztwo, wieś, region, kontynent itp.; polityczne – przywódca, partia, państwo itp.; ekonomiczne – zawód, sektor gospodarki, klasa itp.; społeczne – znajomi, pozycja, klub itp. tożsamości mogą się różnić natężeniem (jest ono często odwrotnie proporcjonalne do zakresu tożsamości); węższe i szersze tożsamości mogą w obrębie jednej hierarchii wzajemnie się wzmacniać lub pozostawać w konflikcie.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 Dylematy (wyzwania) związane z tożsamością (cdn.): samowiedza czy „sposób życia” ? - kto i na jakiej podstawie ma orzekać, że tożsamość jednostki lub zbiorowości jest taka, a nie inna?; subiektywny i obiektywny wymiar tożsamości: kryteria (wymiar) obiektywny: kultura („charakterystyczne fragmenty”, po których widać kto jest kim; kryteria (wymiar) subiektywny: znaczenie postrzegania i odczuwania kryteriów tożsamości . nauki społeczne potrafią przedstawić „sposób życia” (kulturę) grupy z jednej strony, a z drugiej strony wyobrażenia na swój temat rozpowszechnione wśród członków grupy – ale nie potrafią orzec, które z tych wyobrażeń są prawdziwe?

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 6. Dylematy (wyzwania) związane z tożsamością (cdn.): tożsamość zbiorowa czy społeczna tożsamość jednostek? : „dusza zbiorowa” („substancja”) czy to, z czym się identyfikują członkowie grupy? : znaczenie społecznych (kulturowych) warunków dla określania (samo-określania) tożsamości indywidualnej jednostki – społeczne zakorzenienie, wpływ wzorów praktyk , instytucji itp.; odwoływanie do jednostkowych identyfikacji nie likwiduje zależności od konkretnych cech zbiorowości, a te stanowią część badanej rzeczywistości; naiwny „grupizm” i naiwny (aspołeczny) indywidualizm.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 7. Dylematy (wyzwania) związane z tożsamością (cdn.): los czy wybór? (esencjalizm i konstruktywizm): podział między badaczy , którzy badają to co trwałe, biologicznie i kulturowo zdeterminowane oraz tych, których interesuje rola przypadku i swoboda wyboru; z jednej strony zwraca się na ciągłość tożsamości (podstawowa tożsamość etniczna i „wtórne” tożsamości). Z drugiej strony mówi się, że tożsamość jest ze swej istoty zmienna, płynna, nie daje się zamknąć w żadnej definitywnej formule; ale - różne tożsamości są w niejednakowym stopniu „dane” lub „konstruowane” oraz znaczna większość członków „trwałych” zbiorowości zachowuje się tak, jakby swoje tożsamości odziedziczyła; pytanie najważniejsze: jak w konkretnych wypadkach i sytuacjach kształtuje się relacja czynników predestynacji i wolnego wyboru.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 8. Dylematy (wyzwania) związane z tożsamością (cdn.): tożsamość : zbiór czy system? „Struktura” czy „wiązka”? Problem wielości tożsamości oraz ich zmienności: wśród wielu tożsamości jedne są bardziej, a inne mniej ważne; tożsamości różnią się stopniem trwałości i przypisania; niektóre tożsamości jednostki mogą się uzupełniać, a inne zaś wzajemnie się wykluczać; niektóre tożsamości tworzą strukturę, a inne zaś tylko „luźną wiązkę”; występowanie w pewnych sytuacjach tożsamości naczelnej („master-identity”), która przytłumia inne tożsamości.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 9. Etnocentryzm: William Graham Sumner w 1906 r. - syndrom postaw etnocentrycznych oznacza postawy i poglądy, zgodnie z którymi wartość własnej grupy przyjmuje się jako centralne i stanowiące punkt odniesienia w opisach i ocenach innych grup. Obejmuje on: przekonanie o wyższości własnej grupy, a traktowanie grup o kulturze odmiennej jako niższych, niemoralnych lub godnych pogardy; traktowanie własnych standardów jako uniwersalnych i jedynie słusznych oraz skłonność do potępiania obcych; postrzeganie swojej grupy jako silnej, a obcych jako słabych, wobec których uzasadnione są postawy nienawiści lub niechęci i zachowanie dystansu społecznego; postulowanie współpracy w obrębie własnej i braku kooperacji z obcymi;

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 cdn. cech „etnocentryzmu” (p. 9): domaganie się surowych sankcji za przestępstwa popełniane wobec członków własnej grupy i dopuszczanie braku sankcji za przestępstwa wobec członków grupy obcej; żądanie posłuszeństwa wobec własnych autorytetów i nieposłuszeństwa wobec autorytetów cudzych; identyfikacja ze swoją grupą i pragnienie pozostawania jej członkiem oraz niechęć wobec tych, którzy ją opuszczają i przyłączają się do obcych; gotowość do walki i poświęcenia życia za własną grupę i odmawianie walki za obcych; nieufność i strach przed obcymi, obciążanie ich winą za własne kłopoty, posługiwanie się nimi jako „złymi” przykładami.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 10. Badania nad etnocentryzmem: Sumner rozwijał to pojęcie jako element konfliktu społecznego (darwinizm społeczny) . Jego zdaniem etnocentryzm przyczyniał się do formowania i różnicowania grup społecznych, ich walce z innymi oraz integracji. pojęcie to stało się początkiem serii wielu badań: prace zespołu T. W. Adorna: etnocentryzm oparty jest na wszechogarniającym i sztywnym rozróżnianiu grupy własnej i obcej; obejmuje stereotypowe negatywne wyobrażenia obcych i wrogie postawy wobec nich, stereotypowe pozytywne wyobrażenia o swoich i postawy podporządkowania się im; przyjmuje hierarchiczny, autorytarny pogląd, który podkreśla, że sprawiedliwa jest dominacja grupy własnej i podporządkowanie jej obcych. Etnocentryzm jako składnik osobowości autorytarnej.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 Badania nad etnocentryzmem (cdn. p. 10): psychodynamiczne koncepcje etnocentryzmu: odwołanie się do psychoanalizy – zaburzeń równowagi i dynamiki osobowości w wyniku represyjnego wychowania, surowego i oschłego, wzbudzającego lęk i poczucie zagrożenia; teorie poznawcze (Rokeach): wiązały postawy niechęci i wrogości wobec obcych z niezdolnością do ich rozumienia; z niedostatkiem wiedzy i wykształcenia, z ograniczonością horyzontów i perspektyw poznawczych, co łączy się z dogmatyzmem i „zamkniętym” umysłem.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 5 11. Badania nad etnocentryzmem (cdn.): teoria tożsamości społecznej (Tajfel): etnocentryzm jest efektem dążenia do pozytywnej oceny tożsamości własnej grupy, z która się jednostka identyfikuje; ocena oparta jest na procesie kategoryzacji społecznej i wiąże się z niedocenianiem różnic wewnątrzgrupowych i przecenianiem różnic międzygrupowych.  teoria antropologiczna: etnocentryzm jako element towarzyszący procesowi autoidentyfikacji (kulturowego samookreślenia), który wpływa pozytywnie na integrację naszej grupy i kultury; etnocentryzm w badaniach konfliktów etnicznych: występuje w konfliktach, natężenie niechęci i wrogości wobec grupy zagrażającej z jednej strony, a wzrost identyfikacji i solidarności wewnątrz grupy, z drugiej; etnocentryzm konsumpcyjny.