Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 10): Naród – nacjonalizm - przykłady prac

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 1. Historia badań nad nacjonalizmem (Krzysztof Jaskułowski, Nacjonalizm bez narodów): nacjonalizm jako polityczna ideologia narodu; rozwój narodowej historiografii; rozwój teorii nacjonalizmu: industrializacja i nacjonalizm; naród jako wspólnota wyobrażona; polityczna teoria nacjonalizmu. nacjonalizm bez narodów: naród jako zinstytucjonalizowana praktyka; retoryka nacjonalizmu. antropologia nacjonalizmu: flaga narodowa (jako metonimia narodu), mityczny wymiar (pamięć początków), kultura popularna.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 2. Dwa kierunki myślenia o narodzie: naród jako „pojęcie operacyjne”: powstaje w wyniku różnych okoliczności historycznych; Weber naród to „największa z grup przejawiających wiarę we wspólne pochodzenie”; doświadczenia europejskie i potrzeba uzasadnienia państwa narodowego; naród się staje, przez większość swojej historii ludzie mogli „obyć się bez narodów”. naród jako „uwieńczenie logiki dziejów”: długie tradycje, przeznaczenie i los narodu; podział społeczeństw na narody jako „starożytny” i naturalny sposób klasyfikacji społeczeństw.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 3. „Przełom” w badaniach nad narodem - 3 prace w 1983 r.: kształtowanie się narodu jako krystalizacja” jego elementów (krytyka); Ernst Gellner, „Narody i nacjonalizmy”: nacjonalizm jest ideologia jednocząca sfragmentaryzowane społeczeństwo industrialne; nacjonalizm poprzez istnienie narodu, stwarza go; realnie istnieje nacjonalizm, który „czasami” przekształca zastane kultury w narody. Benedict Anderson, „Wspólnoty wyobrażone”: w jaki sposób przekonać członków populacji do odczuwania bliskości i wspólnoty z „innymi” i symbolami? nacjonalizm to rodzaj dyskursu (narracji), który przedstawia wspólnotę polityczną jako skończoną, suwerenną i obejmującą wszystkie klasy społeczne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 4. Erick Hobswam i Terence Ranger, „Wynalezienie tradycji”: analiza XIX –wiecznego nacjonalizmu romantycznego; utwierdzenie nowych tradycji narodowych jako „odwiecznych”; społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe jako wspólnotowe i „starożytne”; znaczenie tej pracy: „wynalezienie” obejmuje nie tylko tradycje, ale również tożsamości, etniczność itp.. naród jako kulturowe „logo” : wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła muzyczne, dzieła literackie itp.); kontrolowanie pamięci społecznej oraz wykluczanie „niuansów” narodowo-etnicznych.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 5. Codzienność tworzenia poczucia narodowego: wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w kategoriach narodowych; bezrefleksyjne „hartowanie” poczucia tożsamości narodowej: „narodowe” krajobrazy; „święte miejsca”; sport (zawody sportowe); kanon kuchni narodowej. pytanie: w jaki sposób – wyobrażony czy tez wynaleziony naród staje się czymś realnym, mającym na nas przemożny wpływ?

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 6. Benedict Anderson (1936 -), Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997 (1983/1991); praca klasyczna, nowatorska, często cytowana, ale słabo znana (!); wykazywał w niej nie tyle iluzoryczność, ile symboliczną naturę narodów; naród jest zjawiskiem ze sfery kultury: nacjonalizm jest traktowany nie jako ideologia polityczna państwa narodowego, lecz jako system kulturowy. definicja „narodu”: „jest to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora: narody są realnymi grupami wymagającymi od swoich członków poświęcenia, które wykształciły się w wyniku wielowiekowego rozwoju i są ważnym elementem nowoczesności.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 7. Krytyka definiowania narodu jako „wspólnoty wyobrażonej”: używanie pojęcia „wspólnoty” - pomija istniejące podziały i konflikty; czy tylko braterstwo (problem płci)?; przecenianie siły i „czaru” tożsamości narodowych: zbyt jednostronna (pozytywna) ocena nacjonalizmu: wspólnota braterstwa oparta na braterstwie, w imię której ludzie są gotowi się poświęcać. niedocenianie roli wojen i konfliktów towarzyszących powstawaniu narodów; odrzucanie związków nacjonalizmu z rasizmem, czy antysemityzmem.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 8. Anderson - przyczyny rozprzestrzeniania nacjonalizmu: naród a język (podstawowym spoiwem narodowym jest język „narodowy”); rola „kapitalizmu drukowanego” (społeczne znaczenie druku i stopniowej likwidacji analfabetyzmu); literatura piękna – powieści (losy bohaterów, wtopienie ich historii w dzieje społeczności, tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego świata społecznego”); gazety („jednodniowy bestseller”) i konsekwencje czytania gazet: jest to masowa i regularna ceremonia; później (1991) podkreślał rolę spisów ludności, map i muzeów.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 9. Zalety i krytyka tej pracy: narody są zjawiskiem towarzyszącym powstawaniu nowoczesnych społeczeństwa; ich wyobrażeniowy charakter wskazuje nie tyle na nierealność, ile na symboliczne zapośredniczenie; ale pytania: jedna wspólnota, czy wiele wspólnot wyobrażonych?; stosunek „wspólnoty” do wspólnot innego typu (klasowych, religijnych itp.); brak uwzględnienia wpływu innych mediów.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 10. Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008 (oryg. 1995) podejście psychologiczne: podejście dyskursywne a podejście poznawcze. ludzi należy badać w ich naturalnym środowisku (ich sferze życia codziennego i zrozumienia sytuacji społecznych, w jakich się znajdują); decydująca rola języka w konstruowaniu jaźni i rzeczywistości badanie ma dotyczyć nie tyle prawdziwości (fałszywości) danego dyskursu, ile jego ideologicznych skutków (podtrzymania relacji władzy); dyskurs trzeba rozpatrywać jako zjawisko społeczne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 11. Nacjonalizm: krytyka dotychczasowych ujęć nacjonalizmu: brak namysłu nad nacjonalizmem rutynowym, codziennym; stąd ważniejsze jest badanie nacjonalizmu, które jest zakorzenione w codziennym życiu rozwiniętych państw narodowych; krytyka „metodologicznego nacjonalizmu”: „społeczeństwa zintegrowanego w ramy państwa narodowego”; pojęcia „narodu” jako uniwersalnego zamiennika „społeczeństwa”. nacjonalizm to wzorce potocznego dyskursu, które sprawiają, że świat jawi się nam trwale podzielony na państwa narodowe; przenika codzienne życie społeczne w stopniu większym, niż zdajemy sobie z tego sprawę; jest tak powszechny, że niedostrzegany - bo stał się normą.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 12. Tożsamość narodowa: tożsamość narodowa a procesy kategoryzacji; problemem jest nie tylko to jak ludzie kategoryzują rzeczywistość, ale jak są kategoryzowane kategorie; koncepcje tożsamości nie biorą pod uwagę „habituacji” narodowych kategorii (czyli ich zakorzenienia w życiu codziennym); ważne pytanie Billiga - dlaczego ludzie nie zapominają o swojej tożsamości narodowej? odpowiedź – ponieważ „rzeczywistość” jest stale flagowana narodowo (duże znaczenie „flagowania nie-odświętnego”; flagowanie odbywa się w sposób dyskursywny poprzez banalne zwroty i nawyki językowe, które służą jako narodowe „przypominacze”.  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 13. Banalny nacjonalizm: dzięki codziennym i rutynowym „flagowaniom” narodowe sacrum staje się częścią codziennego życia, zamiast ograniczyć się do specjalnych miejsc kultu lub świąt; narodowe emocje i pojęcia (lojalność, ksenofobia) opierają się na wspólnych sądach, przekonaniach, wyobrażeniach o „nas „ i o „ich” i są wyrażane w obrębie wzorców dyskursu; trywialność nacjonalizmu sprawia, że „mistycyzm narodowy” staje się elementem naszej codzienności, staje się czymś bliskim, swojskim i gotowym; narodowe tożsamości są głęboko zakorzenione w banalnych praktykach życia codziennego; integracja europejska nie osłabi retoryki narodowej, gdyż politycy posługują się wyłącznie retoryką narodową.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 14. Retoryka nacjonalizmu: język polityków: politycy zwracają się do nas („rodacy”, „nasi” itp.); przywołują tożsamość narodowa (obrona narodowych interesów); używają określeń ”my”, „ten”, „tutaj” itp. kultura – prasa codzienna: przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”: informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu); informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata); informacje sport owe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych” triumfów) .

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 10 15. Krytyka Billiga: jego studium jest ograniczone – brak np. uwzględnienia roli „flagowania” w innych , ważnych sferach życia społecznego (np. w kulturze popularnej); autor nie uwzględnia relacji banalnego nacjonalizmu z banalnym kosmopolityzmem, regionalizm w życiu codziennym; nie bada, jak są odbierane rzeczywiście „banalne” zwroty narodowe w codziennych interakcjach; redukcjonizm – autor skupiał się na analizie retoryki bez uwzględnienia szerszych uwarunkowań społecznych i politycznych; Banalny nacjonalizm nie mówi o ideologii nacjonalistycznej, lecz o naszej świadomości (mentalności,) która nie potrafi wyobrazić sobie życia poza państwem narodowym i nigdy nie zapomina o tym, że jesteśmy członkami konkretnego narodu.