Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24)

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 1. Przykład I– badanie zachowań wyborczych (J. Raciborski, Zachowanie wyborcze Polaków 1989 – 2006, w: Wymiary życia społecznego.., 2007): główne paradygmaty badań zachowań wyborczych: strukturalny (głosowanie ma charakter zbiorowy, ludzie głosują tak ja inni członkowie grup, do których należą; problemy - znaczenie „liderów opinii” i przynależności klasowej); „uspołecznionej jednostki” (o głosowaniu decydują względnie trwałe postawy polityczne, nabywane w życiu - socjalizacja; problem – trwałość przywiązania do danej partii); racjonalnego wyboru (istnieje rynek partii politycznych, a jednostka wybiera starannie, na kogo będzie głosowała; problem – głosowanie strategiczne i tematyczne); historyczne (badanie przebiegu kampanii wyborczej, przekazów i wydarzeń medialnych itp.; problem – sondaże wyborcze). przyczyny absencji wyborczej w Polsce (pasywność związana z miejscem w społecznej strukturze, niski poziom identyfikacji partyjnych i czynnik kulturowo – regionalny).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 2. Przykład II: społeczne nazwy „starego” i „nowego” ustroju w Polsce, czyli sprzed i po 1989 r. (Z czym kojarzy się PRL, a z czym RP?, OBOP, 2007); w bitwach o pamięć liczy się język i nazwy, czyli sposób „za-etykietyzowania” spornych okresów i wydarzeń w najnowszej historii Polski; w bitwie o tę pamięć wygrywa „nowy ustrój”; ale mamy trudności w nazwaniu (określeniu) „nowego ustroju” („demokracja” i „kapitalizm”). schemat polskiego państwa podziemnego (1939-1945); zadania państwa – jakie sprawy są ważne, a jakie mniej ważne dla działania państwa? ocena efektywności państwa.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 3.  Państwo w refleksji socjologicznej (tradycja rozważań nad państwem i oceną/zasadnością różnych ustrojów politycznych): współwystępowanie wątków eksplanacyjnych i normatywnych (co to znaczy „dobre państwo”?); współczesna dyskusja dotyczy rozmiaru i siły państwa („słabe państwa”), roli sektora publicznego oraz bezpieczeństwa publicznego. - państwo i próby jego definicji socjologicznych: socjologiczne - państwo jako szczególnego rodzaju duża grupa celowa i organizacja społeczna (formalna, biurokratyczna); klasyczne (Max Weber) państwo to organizacja racjonalna, funkcjonującą dzięki biurokracji, posiadająca monopol na stosowanie przymusu wobec ludności na danym terytorium; istota państwowości – czy jest nią „egzekwowanie władzy siłą”? i możliwość legalnego stosowania przymusu. Czy stąd państwo może być traktowane jako najwyższa forma instytucjonalizacji władzy (władza „odpersonalizowana”)?

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 4. Współczesna refleksja nad państwem - podkreśla się związek państwa z: nowoczesnym narodem (jego tożsamością kulturową i symbolami); zasadą równości obywateli (polityka anty-dyskryminacji i inkluzji); demokratyczną i suwerenną władzą (sprawowanie władzy nad danym terytorium i uczestnictwo polityczne). ustrój terytorialny państwa - system podziału państwa oraz sposób skupienia władzy: państwa scentralizowane i zdecentralizowane; złożone, o schemacie zróżnicowanym (federacje, konfederacje itp.). prawo międzynarodowe - państwo jest taką jednostką podziału politycznego świata, której przysługuje pełna suwerenność, tj. nie podlega ono żadnej innej jednostce politycznej (problem: relacje państw z organizacjami międzynarodowymi lub silniejszymi państwami); problem „nowych państw” - uznanie ich za państwa na arenie międzynarodowej, czyli akceptacja jako podmiotu prawa międzynarodowego i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych (przykład: Timoru Wschodniego i Kosowa).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 5. Teorie państwa i jego genezy: długotrwałość sporu o przyczyny pochodzenia (genezę) państwa; państwo wywodzi się z cech natury ludzkiej: polis – uczestnictwo polityczne jako „najwyższa godność człowieka”; ułomności natury ludzkiej (T. Hobbes – państwo jako „remedium” na gwałt i oszustwa). wynika ono z szczególnych cech zbiorowości (np. teorie podboju, podporządkowanie grupy słabszej przez najeźdźców – zbiorowości „wyższej”); rola wojen (doświadczenia europejskie – rola armii, siły militarnej itp.); zmiany w środkach produkcji i w strukturze klasowej (K. Marks); spojrzenie systemowe - państwo jest wynikiem racjonalizacji działania społecznego i wymogów funkcjonalnych; państwo stanowi konsekwencję procesu specjalizacji i profesjonalizacji (Nicolas Luhman – decydujące jest oddzielenie państwa od systemu religijnego i gospodarczego).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 6. Ewolucja charakteru nowożytnego państwa europejskiego: monarchia stanowa (hierarchiczne państwo stanowe); państwo absolutne (monarchia absolutna, centralistycznie zorganizowana); monarchia konstytucyjna (konstytucjonalizm - zasada podziału władz oraz wzajemnej ich kontroli); państwo demokracji liberalnej (rola partii politycznych i głosowania obywateli); szczególne przypadki -„polskie państwo podziemne” i państwo totalitarne. współczesne modele państw demokracji liberalnej (duże zróżnicowanie) - koncepcje: „państwa ograniczonego” (państwo minimalne); państwa aktywnego (państwo socjalne, opiekuńcze); państwo pomocniczego (subsydiarność,współuczestnictwo polityczne). Francis Fukuyama (zagubiony wymiar państwowości, 2004) – „słabe” i „mocne” państwa.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 7. Państwo opiekuńcze (welfare state, dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego): państwo ma zapewnić obywatelom bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i pomoc społeczną, szczególnie osobom chorym, niepełnosprawnym, ubogim i bezrobotnym. Dlatego jest powszechny dostęp do państwowego szkolnictwa i systemu zdrowia, duża rola osłon socjalnych, zasiłków itp., ale to wszystko związane z wysokimi podatkami; dużą role odgrywa tutaj interwencjonizm państwowy (stąd przeciwieństwo liberalizmu ekonomicznego); dlaczego istnieje opieka społeczna? - modele: socjaldemokratyczna (pomoc powszechna) - kraje skandynawskie; konserwatywny korporacjonizm (pomoc zależy od pozycji społecznej)- cel to „pokój społeczny” (Francja i Niemcy); liberalna, pomoc „utowarowiona” (USA). spór o demontaż „państwa dobrobytu”- ważne kwestie: świadczenia powszechne, czy warunkowe?; kwestie podatków (jakie obciążenia?).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 8. Legitymizacja państwa: legitymizacja państwa tradycyjnie była widziana w kategoriach nawyku posłuszeństwa obywateli wobec władzy państwowej; legitymizacja – opiera się na czynnikach tradycyjnych, emocjonalno-efektywnych oraz wartościująco-racjonalnych; współczesne powiązanie legitymizacji państwa ze stanowieniem prawa – „państwo prawa”; rola demokratycznej legitymizacji państwa – państwo widzi źródła swojej władzy w społeczeństwie; symbole państwowe (flaga państwowa, godło i hymn, dewiza państwa, inne symbole). państwo (polityka) a wyzwania etyczne: chrześcijaństwo – decyzje państwa powinny odzwierciedlać zasady moralne i pozostawać pod nadzorem sumienia; skuteczność polityki - Max Weber „etyka intencji” i „etyka odpowiedzialności”.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 9. Państwo a naród – nowoczesne państwo narodowe: „unarodowienie państwa” – połączenie politycznej suwerenności z kulturową (narodową) tożsamością (E. Gellner) – problemy: suwerenność i tożsamość: cuius regio, eius religio; absolutyzm (scentralizowane państwo); myśl oświeceniowa i liberalna; Rewolucja Francuska - suweren zbiorowy o wspólnej tożsamości (jakiej zbiorowości, o jakich granicach?). jaka wspólnota? - demos i etnos; rewolucja przemysłowa i narodowa: nacjonalizm i nowoczesny naród (konstruowanie/tworzenie narodu); państwo narodowe a nowoczesność.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 10. Współczesne wyzwania (ograniczenia) wobec państwa narodowego: od jednopodmiotowej do pluralistycznej suwerenności (podział między władze lokalne, regionalne, narodowe i ponadnarodowe) – zjawisko „dewolucji” władzy; globalizacja, „nowa ekonomia” (e-gospodarka) oraz „bunt bogatych”; społeczne rozwarstwienia i wykluczenie a solidarność społeczna; „nowy nacjonalizm” oraz migracje; unifikacja kulturowa (zanik odrębności kulturowej narodów); przykład: zmiana charakteru i funkcji instytucji obywatelstwa narodowego.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 11. Społeczne problemy analizy instytucji „obywatelstwa” (posiadania statusu obywatela): obywatelstwo jako więź prawna łącząca jednostkę z danym państwem; teoretycznie jest ono niezależne od tożsamości etnicznej (narodowej) jednostki, ale pojawiają się problemy: apatrydów (bezpaństwowców); wielorakiego obywatelstwa; skutków polityki etnicznej państwa; zasady nabywanie obywatelstwa: zasada pochodzenia – „prawo krwi” (ius sanguinis); zasada terytorialna – „prawo ziemi” (ius soli); naturalizacji z perspektywy imigrantów (nabywanie pochodne obywatelstwa).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) (cdn. 11). socjologiczne modele „obywatelstwa narodowego: „praw” (uprawnień obywatela) – Thomas H. Marshall); „obowiązków” (odpowiedzialności i lojalności obywatelskiej); „uczestnictwa” (aktywności obywatelskiej); „tożsamości” (identyfikacji z kulturą danego państwa). - wyzwania wobec instytucji obywatelstwa, które wynikają z: globalizacji migracji i pojawienia się „nowych mniejszości”; wzrostu roli międzynarodowego systemu praw człowieka (ograniczenie suwerenności państwa); integracji europejskiej (instytucja „obywatelstwa europejskiego”). pytania: czy znaczenie obywatelstwa z perspektywy członkostwa w społeczeństwie maleje, czy wzrasta?; jak utrzymać tożsamość państwowo-narodową społeczeństwa przyjmującego z perspektywy imigracji?

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 12. Zmiany modelu „obywatelstwa narodowego”: - „praw” (dominuje jednostka chroniona przez prawa człowieka - HR); - „obowiązków” (wielorakie obywatelstwo); - „uczestnictwa” (nowe poziomy uczestnictwa); - „tożsamość” (wielokulturowość). nowe modele obywatelstwa: „wielokulturowe”; „uczestnictwa w społeczeństwie”; „postnarodowe”. obywatelstwo pozostaje nadal decydującą zasadą włączania jednostki w ramy państwa, a mechanizmy jego nabywania, czy to przez „prawo krwi”, czy „zasadę terytorialną”, mimo modyfikacji ze względu na imigrację, zachowują swoją ważność; stosunek do zasad nabywania obywatelstwa jako linia wyznaczająca „realne” podziały polityczne w Europie (lewica i prawica).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 13. Przyszłość państwa narodowego:  ”re-definicja” modelu państwa narodowego; nadal ważna rola demokratycznego paradygmatu „suwerenności ludu”; kulturowe znaczenie więzi narodowej („poczucie wspólnotowego my”) w globalnym świecie: na ile daje ono poczucie przynależności?; na ile ono pozostaje elastyczne i otwarte na „innych”? kwestia bezpieczeństwa i zagrożenia terroryzmem (po 11.09.2001 r.) – na ile państwo: chroni swoich obywateli?; dostarcza odpowiedniej argumentacji historycznej i podstaw więzi między ludźmi, tworząc „spoiste” społeczeństwo?