Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13)

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) Przykłady: „Społeczne kryteria polskości 1988-1998-2008” (OBOP, Warszawa, październik 2008): stałość i zmiana kryteriów polskości w okresie 1988 - 2008: poczucie, że się jest Polakiem; znajomość języka polskiego; posiadanie obywatelstwa polskiego; posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej; znajomość kultury i historii Polski; mieszkanie na stałe w Polsce; przestrzeganie polskich obyczajów; urodzenie się w Polsce; szczególne zasługi dla Polski wiara katolicka; warunki konieczne do uznania kogoś za Polaka.

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 2. Pojęcia „etniczności” i „narodu” w socjologii: ważne pojęcia związane z „etnicznością” i „narodem”: społeczeństwo narodowe, państwo narodowe, ojczyzna, patriotyzm, nacjonalizm, tożsamość narodowa, mniejszość narodowa, konflikty etniczne, stereotypy etniczne itp.; różnice w podejściu do zjawisk etnicznych (narodu) w socjologii polskiej i zachodniej (światowej); problemy używania pojęcia „narodu”- naród a grupa etniczna, społeczeństwo, państwo i kultura; „ożywienie etniczne” w latach 90-tych XX wieku i eksplozja badań nad etnicznością - przyczyny: konflikty etniczne i zmiany geopolityczne; prawa człowieka; migracje i „nowe mniejszości”.

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 3. Etniczność - grupa (zbiorowość) etniczna: etniczność to świadomość podziału „my” i „oni” oraz poczucie tożsamości grupowej (przekonanie o własnej odrębności); elementy grupy etnicznej (etniczności): nazwa grupy (etnonim); przekonanie (mit) o wspólnym pochodzeniu (wspólna genealogia); wspólna pamięć historyczna (świadomość historyczna wspólnych dziejów); własna, odrębna kultura (język, religia, obyczaje itp.); związek z określonym terytorium (ojczyzna ideologiczna i prywatna); poczucie solidarności i tożsamości.

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 4. Rodzaje grup etnicznych (duże zróżnicowanie): grupy etniczne (etno-regionalne); mniejszości narodowe i etniczne; migracyjne: „nowe” mniejszości; diaspory; miejskie mniejszości etniczne. ludy tubylcze (autochtoniczne); proto-narody („narody bez państwa”).

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 5. Naród a grupa etniczna: grupy etniczne a uznane narody-podobieństwo z narodami pod względem: rozwoju i charakteru swojej kultury etnicznej (kultura narodowa): naród to rozwinięta i jednolita własna kultura (wyższa), język narodowy i potrzeba posiadania własnego państwa (organizacji politycznej), naród może być uznany za „ideologiczną” emanację etniczności; definiowanie swojej tożsamości: w etniczności patrzy się na to, co odróżnia nas od innych (kim nie jesteśmy?), a w narodowości na kontynuację (kim jesteśmy?), ale w etniczności liczy się ostatecznie nie to, co jest obiektywne, lecz przekonanie ludzi o tym, że są grupą i ich wola wytrwania. naród a państwo: grupy etniczne jako „zalążki narodów”, a uznanie danej grupy etnicznej za naród niesie ze sobą skutki polityczne (prawo do suwerenności); przykłady współczesnego wybijania się na „naród”: Baskowie, Kurdowie, Palestyńczycy oraz (w Polsce) Łemkowie, Ślązacy i Kaszubi.

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 6. Trudności w definiowaniu „narodu”: kryteria: obiektywne, niezależne od woli jednostki (pochodzenie, język, miejsce urodzenia, trwałe więzi etniczne itp.); subiektywne, wynikające z decyzji jednostki (identyfikacja z grupą, wola przynależności do niej, poczucie solidarności, wspieranie “swoich” itp.); naród jako „organizacja uczuć” i związane z nim zobowiązania moralne (Max Weber – pojęcie „narodu” należy do sfery wartości); naród a polityka: naród a państwo; problemy zróżnicowania narodowego; polityka wielokulturowości.

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 7. Paradoksy idei (ideologii) narodu: istnienie narodów jest skutkiem podziału świata społecznego na „swoich” i „obcych” (podział ten zawsze istniał, a narody są jedną z form tego podziału); myślenie kategoriami narodu jest jednocześnie efektem uniwersalizacji procesu historycznego, jak i świadczy o jego „różnorodności”; narody nowożytne są tworami współczesnymi, ale w swoich ideologiach jawią się one jako wspólnoty o „starożytnym” pochodzeniu; uniwersalności „narodu” odpowiada różnorodność jego społecznych (kulturowych) manifestacji na świecie; doniosłości społecznej idei narodu odpowiada słabość jego podstaw filozoficznych i teoretycznych; relacja narodu z państwem jest nadal bardzo ważna (idea „państwa narodowego”, suwerenność polityczna).   

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 8. Pochodzenie terminu „naród”:  - czasy greckie: polis i ethnos oraz czasy rzymskie: (natio i civitas); - z czasem natio zaczęło oznaczać tożsamość opartą na miejscu urodzenia (nascere – rodzić się); - średniowiecze – użycie słowa „naród”: korporacje studentów oparte na zasadzie pochodzenia; zbiorowości połączone wspólnymi poglądami na kwestie teologiczne; stanowe rozumienie natio (szlachta polska – „natio polonica”).  Rewolucja Francuska (1789) - łączy pojęcie „ludu” z „narodem”: idea braterstwa i równości ludzi; demokratyzacja i upowszechnienie słowa „naród”; powiązanie idei narodowych (nacjonalizmu) z ideą suwerenności ludu: różnice między Francją (republika demokratyczna i mobilizacja równości) oraz Niemcami (odwołanie się do wspólnoty zakorzenionej w historii).

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 9. Rozumienie terminu „naród”: Tadeusz Łepkowski: „naród to dynamiczna wspólnota ponadstanowa, ponadwarstwowa i ponadklasowa o charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (takie jak, terytorium, państwo, język itp.) oraz cechy subiektywne ,,wyrażające się w świadomości przynależności do wspólnoty”; Max Weber: naród to grupa ludzi połączona przekonaniem o wspólnocie swojego pochodzenia, dążąca do uzyskania lub utrzymania swego niezależnego państwa; (żartobliwe!!!) naród to grupa ludzi połączona wspólnym błędnym przekonaniem co do swoich przodków i wspólną niechęcią do swych sąsiadów;

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 10. Modele kształtowania się narodów: model europejski: model „państwo - naród” (zachodnio-europejski, rola szlachty i mieszczaństwa); model „kultura - naród” (wschodnio-europejski, duża rola inteligencji i chłopstwa; dodaje się tutaj także model „południowo-europejski”); przykład Polski.  model afro-azjatycki: model „naród – kultura – religia” (Chiny, Indie i Japonia); model „państwo – naród” (imitacja klasycznego modelu europejskiego i trudności w „budowie narodu”).

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 11. Naród a nowoczesność (naród nowożytny/ naród współczesny): zniesienie podziałów stanowych i zrównanie wobec prawa (obywatelstwo i prawa obywatelskie); modernizacja a upowszechnienie idei narodowych przez oświatę i kulturę masową (rozwój języka narodowego i tworzenie narodu jako „wspólnoty wyobrażonej”); industrializacja i urbanizacja (potrzeba zakorzenienia jednostki we wspólnocie kulturowej/narodowej); laicyzacja społeczeństwa (nacjonalizm jako namiastka religii, kult religijny a kult narodowy); tożsamość społeczna (naród nadaje jednostkom / nam podstawową tożsamość).

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 12. Typy narodów: naród „etniczny” (oparty na pochodzeniu jednostki); „naród kulturowy” (oparty na ciągłości kultury); naród „obywatelski” (oparty na przynależności politycznej/ obywatelskiej – civic); „tradycyjny” (zamknięty i etnocentryczny) i „nowoczesny” (masowy i oparty na wspólnocie komunikowania); ethnos i demos (naród etniczny i „polityczny”).

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 13.  Współczesne spory w naukach społecznych o „naród”: naród jest „naturalny”, czy jest wytworem historii?: kwestia datowania genezy narodu; „pry(i)mordialiści” a zwolennicy interpretacji historycznej. genetyczne (co zadecydowało o jego powstaniu? co składa się na powstanie „narodu”?; jakie czynniki?): „konstruktywiści” („instrumentaliści”, którzy uważają, że narody są „tworzone”) a zwolennicy podejścia społeczno-ewolucyjnego (narody „powstają”); Ernest Gellner: naród jest tworzony przez nacjonalizm. strukturalne (co charakteryzuje „grupę” określaną „narodem”?; jakie elementy świadomości narodowej?): naród jako „wspólnota organiczna” czy „stowarzyszenie”; naród jako ważna instytucja społeczna (obywatelstwo).

Etniczność i naród w socjologii (WDS 2008/2009 nr 13) 14. Współczesna socjologia narodu: rezygnacja z pytania „co to jest naród” (jako zbiorowości „realnej”) na rzecz pytań o „zjawiska związane z narodem” (antropologia narodu); kultura popularna a naród (społeczne podtrzymywanie narodu): Michael Billig („nacjonalizm banalny”), w jaki sposób kultura popularna i banalna codzienność utrzymują poczucie narodowej przynależności (edukacja i sztuka, prognoza pogody, sport, ikoniczne krajobrazy „narodowe”, kuchnia); funkcjonowaniu „idei narodu” w praktyce społecznej -badanie: instytucji narodu (państwa narodowego), idei (ideologii narodowej) i postaw/„tożsamości” (narodowej); naród (nacjonalizm) wobec: wyzwań imigracji i wielokulturowości; integracji europejskiej (tworzenie nad-narodu?) i decentralizacji unitarnych państw (zwiększona rola regionów); globalizacji gospodarczej i kulturowej.