Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Wiedza o społeczeństwie Temat: Społeczeństwo w państwie demokratycznym i niedemokratycznym

Prawa i obowiązki obywateli W Polsce katalog praw, wolności i obowiązków jest zamieszczony w rozdziale drugim Konstytucji. Prawa i wolności osobiste ochrona życia, zakaz stosowania tortur, kar cielesnych i okrutnego traktowania, nietykalność i wolność osobista, ograniczenie wolności tylko na mocy decyzji sądu, prawo do sprawiedliwego i jawnego procesu, prawo do prywatności, wolność komunikowania się i nienaruszalność mieszkania, swoboda poruszania się po terytorium kraju, prawo wyjazdu za granicę oraz wyboru miejsca zamieszkania, wolność słowa, sumienia i religii.

Prawa i obowiązki obywateli Prawa i wolności polityczne wolność zrzeszania się, dostęp do służby publicznej, prawo do informacji o działalności organów państwowych i samorządowych, prawo wyborcze i prawo udziału w referendum, prawo do składania petycji i skarg. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne prawo do własności i dziedziczenia, prawo wyboru zawodu i miejsca pracy, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, która do 18 – go roku życia jest obowiązkowa, a w szkołach publicznych bezpłatna, wolność twórczości artystycznej i korzystania z dóbr kultury.

Prawa i obowiązki obywateli wierność Rzeczypospolitej i troska o dobro wspólne, przestrzeganie prawa, obrona kraju i służba wojskowa, ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym płacenie podatków, dbałość o środowisko naturalne i ponoszenie odpowiedzialności za spowodowane przez siebie szkody. François-Marie Arouet „ Nie zgadzam się z tobą, ale zawsze bronił będę twego prawa do posiadania własnego zdania”. Voltaire

Cnoty obywatelskie Cnoty obywatelskie to wartości, które przyczyniają się do tworzenia dobra wspólnego i w związku z tym powinny kształtować postępowanie obywatela. Cnoty tworzą wzór obywatela i są wyznacznikiem jego działalności. Najczęściej wymieniane cnoty obywatelskie: Dyscyplina wewnętrzna to umiejętność narzucania sobie określonych planów działania i konsekwencja w ich realizacji. Tolerancja przejawia się poszanowaniem i uznaniem potrzeb, poglądów i zachowań innych ludzi. Tolerancja nie oznacza jednak akceptacji czy popierania postaw i poglądów, które uważa się za błędne. Odpowiedzialność za słowa to świadomość, że wystąpienia na forum publicznym mogą naruszać interesy innych ludzi. Odpowiedzialność za słowa oznacza także gotowość do ponoszenia konsekwencji swoich wypowiedzi.

Cnoty obywatelskie Uspołecznienie polega na zainteresowaniu i zaangażowaniu w sprawy społeczne. Społeczeństwo demokratyczne i obywatelskie stwarza możliwości do działania, takich jak: akcje charytatywne, wybory, referenda, itp. Czynnikami, które mają wpływ na poziom aktywności obywateli, są: wychowanie w rodzinie, normy społeczne, wychowanie w szkole, sytuacja ekonomiczna, postawa patriotyczna, Krytycyzm to postawa charakteryzująca się umiejętnością właściwej oceny zjawisk, poglądów oraz przyjmowaniem tylko tych informacji i poglądów, które są dobrze uzasadnione. Postawa krytyczna dotyczy także własnych poglądów i wyraża się gotowością ich zmiany w wypadku pojawienia się przemawiających za tym argumentów.

Kultura osobista Kultura polityczna to całokształt politycznych postaw i poglądów jednostek oraz całego społeczeństwa, charakterystycznych dla danego okresu i ukształtowanych pod wpływem tradycji historycznych. Można wyróżnić trzy typy kultury politycznej: zaściankowy, poddańczy, uczestniczący. Elementami kultury politycznej są: opinie na temat instytucji życia publicznego, partii, polityków, organów państwa, wiedza na temat polityki, zasad życia publicznego (zasad prawa wyborczego, funkcjonowania i struktury organów państwowych), zainteresowanie sprawami publicznymi i poziom aktywności.

Typy kultury politycznej Żniwiarze wracający z pola, litografia XIX w., ze zbiorów Muzeum Pałacu w Wilanowie Typ poddańczy typ poddańczy charakteryzuje się tym, że jednostki i grupy społeczne są zainteresowane życiem publicznym, społeczeństwo ustępuje rządzącym, podporządkowuje się decyzjom politycznym ośrodków władzy, jest to typ charakterystyczny dla państw autorytarnych oraz państw młodej demokracji.

Typy kultury politycznej Typ zaściankowy ten typ kultury politycznej charakteryzuje się niska świadomość polityczna społeczeństwa, zainteresowanie jednostek sprawami publicznymi ogranicza się wyłącznie do spraw własnych – związanych z własną rodziną, miejscowością – ogólnie pojmowanym „zaściankiem”, model zaściankowy jest charakterystyczny dla społeczności znajdujących się na niskim szczeblu rozwoju cywilizacyjnego (np. plemiona afrykańskie), społeczeństwo przyjmuje jednolite postawy polityczne. Model życia jest traktowany jako niezmienny, a w społeczeństwie funkcjonują określone role polityczne (np. rola wodza).

Typy kultury politycznej Uczestniczący typ uczestniczący charakteryzuje zainteresowanie i zaangażowanie jednostek w życie publiczne, obywatele wyrażają gotowość nie tylko do angażowania się w politykę, oceniania, współdecydowania, ale także do sprawowania władzy. obywatele wykazują się wiedzą na temat życia politycznego i znajomością zasad uczestnictwa w nim, to typ charakterystyczny dla społeczeństw demokratycznych.

Obywatele w państwach autorytarnych Systemy autorytarne ograniczają prawa i wolności obywateli. Prawa i wolności osobiste Władze często stosują wobec przeciwników represje w formie więzienia bez wyroku sądu czy stosowania tortur. Prawa i wolności polityczne Systemy autorytarne zazwyczaj dopuszczają działanie partii i organizacji opozycyjnych, jednak ograniczają możliwość ich działania i pozbawiają je wpływu na bieg spraw państwowych. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne Państwa autorytarne ograniczają te prawa w mniejszym stopniu. Najczęściej panuje wolność gospodarcza, a władza raczej nie ingeruje w naukę i kulturę.

Obywatele w systemach totalitarnych Systemy totalitarne łamią większość praw, które gwarantują obywatelom systemy demokratyczne. Prawa i wolności osobiste Na masową skalę system totalitarny stosuje wobec obywateli terror. Państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia społecznego. Rozbudowany jest system inwigilacji. Ograniczona jest możliwość poruszania się po kraju i wyjazdów zagranicznych. Prawa i wolności polityczne Władza totalitarna nie toleruje żadnych form sprzeciwu ani opozycji. Nie istnieją opozycyjne partie polityczne. Wszystkie organizacje społeczne są kontrolowane przez państwo. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne Państwa totalitarne, zwłaszcza komunistyczne, ograniczają wolności gospodarcze – gospodarka ma charakter centralnie planowany. Swoboda twórcza i wolność badań naukowych są znacznie ograniczone.

Społeczeństwo w państwie demokratycznym Społeczeństwo obywatelskie to samoorganizująca się zbiorowość ukształtowana dzięki działalności różnych instytucji życia publicznego, takich jak media, organizacje, wybory, umożliwiających obywatelom świadome uczestnictwo w życiu publicznym. Cechą charakterystyczną społeczeństwa obywatelskiego jest niezależność od władz publicznych. Do filarów społeczeństwa obywatelskiego zalicza się: wolne, demokratyczne wybory, własność prywatną i gospodarkę rynkową, samoorganizujących się obywateli. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 27 sierpnia 1770 w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831 w Berlinie) Prawdopodobnie terminu tego jako pierwszy użył Arystoteles, później posługiwali się nim tacy filozofowie jak John Locke, Jean-Jacques Rousseau czy Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Społeczeństwo w państwie demokratycznym Elementy społeczeństwa demokratycznego: obywatele, aktywność obywatelska, mass media, opinia publiczna, organizacje społeczne i polityczne, przedsiębiorstwa i podmioty gospodarcze, prawo obywatelskiego nieposłuszeństwa. John Locke (ur. 29 sierpnia 1632 w Wrington, zm. 28 października 1704 w Oates) Przykładowymi przejawami społeczeństwa obywatelskiego są: aktywność społeczna, organizacje pozarządowe, samorządność, wolontariat, współpraca dla dobra wspólnoty, trwały i zrównoważony rozwój.

Stowarzyszenia Stowarzyszenia to dobrowolne i trwałe zrzeszenia o celach niezarobkowych, które samodzielnie określają swoje cele, programy i struktury, a ich działalność opiera się na pracy społecznej. Zasady działalności stowarzyszeń w Polsce prawo do zakładania stowarzyszeń mają obywatele posiadający pełnię praw publicznych, członkowie będący założycielami stowarzyszenia uchwalają jego statut, który określa nazwę, obszar działalności, siedzibę, cele, zasady członkowstwa oraz struktury, stowarzyszenie musi mieć zarząd i organy kontroli wewnętrznej, a władzą najwyższą jest walne zgromadzenie członków, stowarzyszenie nabywa osobowość prawną po wpisaniu do rejestru stowarzyszeń.

Stowarzyszenia Stowarzyszenia dzielą się na: rejestrowe – utworzone przez co najmniej 15 osób, mają osobowość prawną oraz prawo do prowadzenia działalności gospodarczej, przyjmowania darowizn i spadków, zwykłe – utworzone przez co najmniej 3 osoby, nie mają osobowości prawnej, nie mogą prowadzić działalności gospodarczej, a ich majątek może pochodzić tylko ze składek. Funkcje stowarzyszeń funkcja mediacyjna – stowarzyszenia odgrywają rolę pośrednika między małymi grupami społecznymi a państwem, działają na rzecz interesów swoich członków, promocja wartości – popularyzacja poglądów swoich członków, udział w zarządzaniu – wpływa na decyzje podejmowane przez władze lokalne i centralne, inicjowanie zmian społecznych – skierowanie uwagi społeczeństwa i władzy na ważne problemy społeczne, funkcja integracyjna – w społeczeństwach zróżnicowanych pod względem etnicznym czy religijnym pomaga mniejszościom zintegrować się z ogółem.

Znane stowarzyszenia Monar – jest jedną z największych na świecie organizacji pomagających bezdomnym, uzależnionym od narkotyków i nosicielom wirusa HIV. Jej twórcą był tragicznie zmarły w 2002 roku Marek Kotański. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” to organizacja, której celem jest umacnianie więzi Polaków mieszkających poza krajem z Ojczyzną. Stowarzyszenie wspiera polską oświatę i kulturę poza granicami kraju, udziela pomocy organizacjom polonijnym. Stowarzyszenie Pisarzy Polskich – polskie stowarzyszenie zrzeszające pisarzy. Nawiązuje w swojej intencji do tradycji Związku Zawodowego Literatów Polskich, powstałego w 1920 z inicjatywy Stefana Żeromskiego, a także do działań środowisk literackich w kraju i za granicą, podejmowanych w obronie godności i suwerenności literatury narodowej, praw ludzkich i swobody tworzenia.

Fundacje Fundacje to organizacje ustanowione przez założycieli (fundatorów) dla realizacji określonych celów, np. rozwoju nauki, oświaty, ochrony zdrowia. Zasady działalności fundacji w Polsce fundację może założyć zarówno osoba fizyczna, jak i prawna. Konieczne jest do tego oświadczenie woli fundatora w formie aktu notarialnego lub testamentu, w którym są określone cele fundacji i środki na ich realizację, fundacja musi mieć statut, w którym zostają podane: nazwa, obszar działalności, siedziba, cele, zasady członkowstwa oraz struktury, pracami fundacji kieruje zarząd, fundacja ma osobowość prawną, którą nabywa w chwili wpisania jej do rejestru fundacji, do realizacji celów fundacji służą środki zebrane przez fundatora. aby pomnażać swój majątek, fundacja może prowadzić działalność gospodarczą.

Znane fundacje Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy (WOŚP) to fundacja założona w 1993 roku m.in. przez Jerzego Owsiaka. Jej celem jest działalność w zakresie ochrony zdrowia, ratowania życia chorych, w szczególności dzieci. Karetka z logo WOŚP Polska Akcja Humanitarna niesie pomoc ludziom na całym świecie. Pomaga m.in. ofiarom wojen i klęsk żywiołowych. Pomaga również osobom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej. Jedną z bardziej znanych akcji PAH jest program Pajacyk, czyli akcja dożywiania dzieci w szkołach. Fundacja Przeciwko Handlowi Kobietami La Strada zajmuje się walką z nasilającym się w Europie Środkowo – Wschodniej zjawiskiem handlu kobietami i zmuszaniem ich do prostytucji. W tym celu prowadzi działalność informacyjną i edukacyjną oraz niesie pomoc ofiarom tego procederu.

Związki zawodowe Związki zawodowe to dobrowolne oraz samorządne organizacje powołane do obrony i reprezentowania pracowników najemnych, strzegące ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Zasady działalności związków zawodowych w Polsce prawo działalności w związku zawodowym posiada każdy pracownik. Aby założyć taki związek, jest potrzebna uchwała co najmniej dziesięciu osób, osoby, które podjęły uchwałę, powinny uchwalić statut określający m.in. cele związku, zasady członkowstwa, strukturę organizacyjną i źródła finansowania, a także wybrać komitet założycielski, związek ma osobowość prawną, którą nabywa w chwili zarejestrowania w sądzie. Związki zawodowe są uprawnione do: opiniowania projektów ustaw dotyczących spraw objętych zadaniami związków, prowadzenia rokowań zbiorowych i zawierania układów zbiorowych, nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, strajku, jeśli rokowania i mediacje z pracodawcą nie przynoszą spodziewanych efektów.

Najważniejsze współczesne ruchy społeczne Ruch ekologiczny działa na rzecz ochrony środowiska. Narodził się w latach 70 – tych XX wieku. Wśród postulatów ruchu znajdują się m.in. ochrona ginących gatunków roślin i zwierząt, racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi, ograniczanie emisji zanieczyszczeń, itp. Jedną z najbardziej znanych organizacji ekologicznych jest Greenpeace, która walczy o ochronę czystości mórz oraz morskiej fauny i flory. Ruch pacyfistyczny odwołuje się do ideologii pacyfizmu (zob. lek. 46). Jego celem jest dążenie do likwidacji wojen, ograniczenia zbrojeń i zapewnienia ludziom trwałego pokoju. Współcześnie pacyfizm jest kojarzony z ruchem hippisowskim, który zaktywizował się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w USA, głównie pod wpływem przeprowadzonych przez Stany Zjednoczone interwencji zbrojnych w krajach Dalekiego Wschodu. Nieodłącznym symbolem pacyfistów stała się pacyfka. Pacyfa, symbol pacyfizmu

Mass media Mass media (środki masowego przekazu), tak zwana „czwarta władza” to instytucje, których podstawowym zadaniem jest przekazywanie informacji odbiorcy. Zalicza się do nich telewizję, radio, prasę, Internet, płyty, kasety. Funkcje mediów: informacyjna – podstawowa i najstarsza funkcja mediów, polegająca na dostarczaniu informacji, opiniotwórcza – media mają ogromny wpływ na kształtowanie poglądów społeczeństwa poprzez sposób przekazywania informacji, ich dobór oraz komentarze, kontrolna – media są jedną z instytucji kontroli społecznej, przekazując informacje o życiu jednostek zajmujących ważne stanowiska w państwie, pozwalając społeczeństwu je oceniać, rekreacyjna i edukacyjna, kulturotwórcza – media nie tylko upowszechniają kulturę, ale także ją tworzą, np. kształtując język.

Prawo obywatelskiego nieposłuszeństwa W społeczeństwie obywatele mają prawo wyrażać swoje niezadowolenie z decyzji podejmowanych przez władze. Konstytucja gwarantuje m.in. prawo do demonstracji i manifestacji. Szczególnym rodzajem wyrażenia niezadowolenia jest obywatelskie nieposłuszeństwo. Jest to celowe i świadome niestosowanie się do określonych przepisów prawa, które według obywatela w rażący sposób naruszają normy sprawiedliwości, ograniczają wolność i równość obywateli lub są uznane za absurdalne. Aby takie postępowanie mogło zostać uznane za uzasadnione, muszą być spełnione określone warunki. Obywatelskie nieposłuszeństwo: musi być podejmowane w imię wyższych wartości (np. praw człowieka), nie może dotyczyć interesów osobistych, nie może być podejmowane z użyciem przemocy, musi zakładać gotowość do poniesienia kary za swoje postępowanie.

Lekcje 1- 49 zostały opracowane w oparciu o: P. Leszczyński, T. Snarski: Wiedza o społeczeństwie. Vademecum maturalne 2008. OPERON, Gdynia 2008, Strona internetowa: www. wikipedia.org.pl, L. Maryksiewicz, M. Pacholska: Wiedza o społeczeństwie. Nowa Era, Poznań 2002, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku.