Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytet Warszawski Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Grazyna Demenko Zaklad Fonetyki Instytut Językoznawstwa, UAM Poznań, September 2006 Semantyka intonacji

Analiza Modelowanie Aplikacje Wprowadzenie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Podstawowe zagadnienia  Problemy badan prozodycznych  Analiza intonacji Funkcje intonacji Struktury akcentowe Interpretacja semantyczna Formalizacja opisu  Modele intonacji Sposoby modelowania Modelowanie intonacji polskiej  Aplikacje  Kierunki rozwojow e

Analiza ISC Model Definicje, teoria i praktyka Problemy badań prozodycznych Istnieje duża rozbieżność w metodologii badan prozodycznych. Problem przetwarzania prozodii ujmowany jest w charakterystyczny sposób dla określonej dziedziny: (a) przez informatykę jako sposób kodowania informacji słownych, (b) przez fonetykę i akustykę jako element sygnału przenoszącego określone cechy fizyczne i fonetyczne (c) przez lingwistykę jako element modelowania struktur gramatycznych, dyskursu, (d) przez psychologię w odniesieniu do pozajęzykowych aspektów mowy (e) przez audiologię i foniatrię jako element procesu komunikatywny i jego zaburzen. 1. «ogół brzmieniowych właściwości języka charakteryzujących sylaby lub ich ciągi w toku wypowiedzi» 2. «dział językoznawstwa zajmujący się brzmieniowymi właściwościami języka» 3. «nauka o budowie wiersza zajmująca się zagadnieniami akcentu, iloczasu i intonacji» Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC Model Definicje, teoria i praktyka Semantyka intonacji Problemy badań prozodycznych „ Znaczenie semantyczne” a „znaczenie pragmatyczne” Wyrażenia języka naturalnego posiadają znaczenie dosłowne („znaczenie semantyczne”, rozważane z punktu widzenia semantyki). Jednak wytwarzając wyrażenia, uzupełniamy ich „znaczenie semantyczne”, korzystając z naszej wiedzy o kontekście wypowiedzi i uczestnikach rozmowy (dodajemy „znaczenie pragmatyczne” ). Wynik wnioskowania pragmatycznego, w którym odbiorca komunikatu przypisuje nadawcy pewne znaczenie (znaczenie dla mówcy), wychodzące poza to, co jest powiedziane w zdaniu (znaczenie zdania). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC Model Definicje, teoria i praktyka Semantyka intonacji Problemy badań prozodycznych -informacje paralingwistyczne jako dodane do treści językowych dla celowej modyfikacji znaczenia wypowiedzi (np. poprzez zmiany jakości głosu, sposobu fonacji nadawanie zabarwienia emocjonalnego) - nielingwistyczne, jak te, które nie mogą być stosowane celowo, takie jak np. wiek, płeć, stan zdrowia, odruchy bezwarunkowe odgłosy produkowane przez mowce często związane ze środowiskiem fizycznym oraz niekontrolowane reakcje na stan emocjonalny, stres.. Cechy nielingwistyczne występujące w sygnale mowy związane sa z dwoma podstawowymi uwarunkowaniami: a)fizjologicznymi i anatomicznymi oraz b)niekontrolowanymi psychologicznymi i neuropsychologicznymi Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Prozodia w mowie i tekscie Semantyka intonacji Problemy badań prozodycznych „ Planowanie wiadomości Planowanie wypowiedzi Neuro motoryczne sterowanie Artykulacja Para lingwistyczna Styl intencje Nie lingwistyczna Fizyczne cechy emocje Językowa Leksykalna Syntaktyczna Semantyczna Pragmatyczna Reguły gramatyki Reguły prozodii fizjologiczne Fizyczne uwarunkowania mowa Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Analiza ISC Model Funkcje intonacji Semantyka intonacji Analiza intonacji Indeksowa (wskazująca cechy indywidualne lub identyfikujące przynależność społeczną, regionalną). Sposób oraz zakres zmian wysokości tonu, średnie położenie głosu stanowią podstawę dla oceny wieku, płci, specyficznych cech wymowy, osobowości mówcy. Leksykalna i syntaktyczna. Funkcja ta związana jest z segmentacją prozodyczną wypowiedzi na jednostki znaczące. Granice fraz intonacyjnych częściowo określone są przez strukturę syntaktyczną, częściowo przez inne uwarunkowania związane z czynnikami pozalingwistycznymi. Segmentacja, dzielenie wypowiedzi na podstawie takich jednostek jest zazwyczaj pierwszym krokiem przy przetwarzaniu ciągłego akustycznego sygnału. Syntaktyczne i intonacyjne frazowanie są bardzo podobne, ale nie muszą sobie dokładnie odpowiadać. Położenie sylaby akcentowanej może sygnalizować granicę wyrazu. Semantyczna. Słowa są akustycznie podkreślane poprzez uwydatnianie prozodyczne sylab będących potencjalnymi nośnikami akcentu. Wiele języków zachodnioeuropejskich ma więcej niż jeden typ akcentu. Jest zatem konieczne, aby rozpoznać nie tylko, który element wypowiedzi jest akcentowany, ale także, jaki to jest typ akcentu. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC ModelFunkcje intonacji Semantyka intonacji Analiza intonacji Semantyczna. Odnosi się głównie do tematycznego umiejscowienia akcentu, podkreślenia nowej informacji, uwydatnienia najważniejszego elementu wypowiedzi. Przykładowo: tematyczne umiejscowienie akcentu w wypowiedzi Ania jedzie nad morze może wygenerować trzy możliwości: (a) Ania jedzie nad morze (odpowiedź na pytanie Dokąd jedzie Ania?), (b) Ania jedzie nad morze (odpowiedź na pytanie Kto jedzie nad morze?), (c) Ania jedzie nad morze (odpowiedź na pytanie Czy Ania jedzie nad morze?). Pragmatyczna Pytanie, komenda, stwierdzenie lub prośba narzucają określony typ konturu intonacyjnego (o znaczeniu wypowiedzi: Przeczytasz ten rozdział? Przeczytasz ten rozdział! Przeczytasz ten rozdział zadecydują głównie zmiany wysokości tonu w obrębie całej wypowiedzi). Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Funkcje intonacji Semantyka intonacji Analiza intonacji Dyskursowa. Funkcja ta związana jest bezpośrednio z sytuacją komunikacyjną i aktami dialogowymi. Między innymi ma na celu podtrzymanie uwagi rozmówcy, kontynuację bądź zakończenie rozmowy, nawiązanie kontaktu. Spełnia również ważną funkcję w podziale i interpretacji i rodzaju jednostek dyskursowych. Sygnalizuje również, czy mówca skończył swoją wypowiedź, i czy inna osoba może mówić (reguluje kolejność wypowiedzi). Dostarcza informacji o tym, co przekazuje mówca, np. czy jest to wątpliwość, doradzanie, zachęcanie, dezaprobata. Psychologiczna. Bardzo często zrozumienie treści wypowiedzi związane jest z właściwą segmentacją wypowiedzi. Psychologiczna funkcja intonacji umożliwia wyodrębnienie z mowy jednostek, które są łatwe do zapamiętania. Przykładowo wypowiedź: Możesz pomalować na niebiesko zielono czerwono czarno lub ↘ żółto jest trudniejsza do zrozumienia i zapamiętania niż wypowiedź podzielona intonacyjnie: Możesz pomalować na ↗ niebiesko ↗ zielono ↗ czerwono ↗ czarno lub ↘ żółto. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Funkcje intonacji Semantyka intonacji Analiza intonacji Afektywna. Funkcja afektywna związana jest głównie ze stanami emocjonalnymi (odzwierciedlającymi się w wypowiedziach wyrażających np. złość, radość, gniew, strach), również jednak z nastawieniem do rozmówcy, do tego, co on mówi (np. wątpienie, niedowierzanie), do własnych wypowiedzi, przekazujących słuchaczowi ironię, sarkazm, akceptację. Neurologiczna i neurolingwistyczna. Funkcja ta wyraża zaburzenia w prozodycznej ekspresji: hiperprozodia – przesadne wykorzystywanie zakresu głosu, intensywności, iloczasu, hipoprozodia –zredukowana ekspresja prozodyczna i dysprozodia – niewłaściwe użycie struktury prozodycznej. Funkcja ta objawia się w analizie różnych długoterminowych zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego, jak również krótkoterminowych zaburzeń. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Struktury akcentowe Semantyka intonacji Analiza intonacji JO LA WY PI ŁA SOK Prozodia ma strukture hierarchiczną Prozodyczne elementy: Akcent potencjalny, akcent realny,akcent rdzenny Prozodyczne struktury: Stopa rytmiczna, stopa akcentowa, fraza intonacyjna akcent potencjalny Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Analiza ISC Model Semantyka intonacji Analiza intonacji JO LA WY PI ŁA SOK akcent realny Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Struktury akcentowe

Analiza ISC Model Semantyka intonacji Analiza intonacji JO LA WY PI ŁA SOK akcent rdzenny Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Struktury akcentowe

Semantyka intonacji Analiza intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Przebieg częstotliwości podstawowej w wypowiedzi ja jem. Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

nawóz

pora dnia poradnia Akustyczne wyznaczniki akcentu

Analiza ISC Model Interpretacja semantyczna Semantyka intonacji Analiza intonacji „ Co jest powiedziane Jak jest powiedziane TY powiedziales to do niej? Ty powiedziales to do niej? Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Interpretacja semantyczna Semantyka intonacji Analiza intonacji Jerzy nie pije bo jest nieszczęśliwy (Jerzy pije ale powodem jego picia nie jest fakt ze jest nieszczesliwy Jerzy nie pije I bo jest nieszczęsliwy (nie pije z tego powodu ze jest nieszczesliwy Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Interpretacja semantyczna Semantyka intonacji Analiza intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Interpretacja semantyczna

Semantyka intonacji Analiza intonacji z telewizyjnego kina nocnego // wciąż z sympatią wspominam // człowieka który się zmniejszał /// film z gatunku fikcji naukowej /// a więc raczej fantastyczny // i raczej nie naukowy /// ale za to pobudzający wyobraźnię /// była to opowieść o panu /// który// zaczął się zmniejszać /// oczywiście / poza tym panem // wszyscy to bagatelizowali /// żona powtarzała mu // że jest wcale duży jak na małego /// bo dużo zarabiał /// a lekarz kazał mu// dobrze się odżywiać // nic się nie przejmować // i na zakrętach hamować /// bo/ każdy dobrze życzy małemu /// który dobrze zarabia /// życie pana który malał // stawało się więc coraz trudniejsze /// Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

ZnacznikGranicaPrawdopodobieństwoKomentarz paragr af [1]obligatoryjnabardzo silna ….?!?...[1]obligatoryjnabardzo silna.!?[2]obligatoryjnasilna ;:„ ”*[2]obligatoryjnamniej silna /-,[2]obligatoryjnamniej silna ( ){}[]<>//otw. [2]obligatoryjnamniej silna spójnik[3] – [5]opcjonalnazróżnicowana fraza przyimkowa[3] – [5]opcjonalnazróżnicowana granica pomiędzy grupą podmiotu i orzeczenia [3] – [5]opcjonalnazróżnicowana imiesłów[3] – [5]opcjonalnazróżnicowana elementy dyskursowe[3]opcjonalnazróżnicowana złożoność struktury leksykalnej [3]opcjonalnazróżnicowana

Interpretacja semantyczna Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytet Warszawski , Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza intonacji REALSPEAK Jego prace napisane w ostatnich latach - za granicą nie znalazły uznania. Jego prace napisane w ostatnich latach za granicą - nie znalazły uznania. Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Figure 3: a) I keep trying to get through…. (F min =121Hz), b) I’ve reported it so many times already… - clearly audible irritation (F min =173 Hz) c) … so I don’t know anything anymore… - the answer after being asked by a police officer to calm down (F min =115 Hz).

Formalizacja opisu Semantyka intonacji Analiza intonacji  Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Mama myje rano lalę małej Joli. Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Formalizacja opisu Semantyka intonacji Analiza intonacji  Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Sposoby modelowania Semantyka intonacji Modele intonacji Modele oparte są na różnych typach danych: akustycznych, percepcyjnych Różny materiał- typy dyskursu Różne typy analiz fizycznych wykładników cech prozodycznych Istnieje wiele modeli intonacji Jest ogólna zgoda w zakresie wystepowania prozodycznej prominencji i prozodycznego frazowania. Kontrowersje tyczą typow prominenci i typów frazowania Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Semantyka intonacji Modele intonacji Wysokie (H) i niskie (L) tony są skojarzone z prozodycznymi zdarzeniami. Przerwania (break indices) opisują stopień rozdzielenia między wyrazami ToBI (Tones and Break Indices) H* L* L+H* L*+H H+!H* Phrase Accents describing the pitch movement from the last Boundary Tones describing the pitch movement immediately before the boundary L-L% L-H%H-H%H-L%!H-L% Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Sposoby modelowania

Semantyka intonacji Modele intonacji Fujisaki model Phrase Control Mechanism Accent Control Mechanism Phrase Component Accent Component log e F b log e F 0 (t) Ap Aa T 01 T 02 T 03 t t t T 11 T 21 T 12 T 22 T 13 T 23 T 14 T 24 Phrase Command Accent Command Ga(t) Gp(t) Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Sposoby modelowania

Semantyka intonacji Modele intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Sposoby modelowania

Semantyka intonacji Modele intonacji Model IPO. charakteryzującym się cechami sekwencyjności oraz superpozycją jest model ’t Harta. Model zakłada, że słuchacz wrażliwy jest tylko na te zmiany częstotliwości podstawowej, które były zamierzone przez mówcę. Najmniejszą jednostką percepcyjnej analizy jest zmiana parametru F 0 (tzw. pitch movement), opisana następującymi percepcyjnie istotnymi cechami: kierunek (wzrost, spadek), synchronizacja (wczesna, późna, bardzo późna), prędkość zmiany (szybka, wolna), wielkość (pełna, częściowa). Model KIM. Intonacyjny model KIM (Kieler Intonationsmodell) bazujący na brytyjskich tradycjach (tonach Hallidaya) est to funkcjonalny model oparty na badaniach fonologicznych, fonetycznych i percepcyjnych. integruje również syntaktyczne, semantyczne, pragmatyczne i ekspresywne funkcje intonacji. Intonację określają połączenia między maksimami i minimami przebiegu parametru F 0 zsynchronizowane z ekstremami na samogłoskach akcentowanych (synchronizacja: wczesna, środkowa, późna), granice prozodyczne, tempo mowy, nieciągłości oraz pauzy. W modelu uwzględniono 3 położenia ekstremów: wczesne, środkowe i późne oraz nadano im funkcje semantyczne (wczesne oznacza fakt ustalony, środkowe świadczy o pojawieniu się nowej informacji, zaś późne związane jest z emfazą). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Sposoby modelowania

Semantyka intonacji Modele intonacji Model Tilt. Fonetyczny i sekwencyjny model Tilt reprezentuje intonację jako sekwencję ciągłych sparametryzowanych zmian częstotliwości podstawowej (Taylor, 1994). Elementarną jednostką jest intonacyjne zdarzenie (zmiana). Istnieją dwa rodzaje zdarzeń: akcenty i tony brzegowe, każde z nich ma wzrost i spadek, który może być różnej wielkości. Parametry modelu Tilt, które w pełni opisują kształt zmiany tonu, posiadają również językowo użyteczne interpretacje. Zarówno akcenty, jak i tony graniczne, charakteryzowane są poprzez ten sam zestaw parametrów: amplitudę, czas trwania, tilt, pozycję ekstremum oraz czasową synchronizację.Taylor, 1994 Tilt jest obliczany na podstawie względnej wielkości wzrostu i spadku parametru F 0. Wartość 1 oznacza wyłącznie wzrost, -1 wskazuje, że jest całkowity spadek. Dowolna wartość pomiędzy 1 i 0 wskazuje na występowanie zarówno wzrostu, jak i spadku. System Prosogram. Prosogram jest półautomatyczną metodą transkrypcji prozodii opartą na modelu tonalnej percepcji. (Mertens, 1995). Głównym założeniem Prosogramu jest stwierdzenie, iż podstawowymi jednostkami dla percepcji intonacji są wokaliczne ośrodki sylaby. Stylizacja przebiegu wysokości tonu intonacji w Prosogramie uwzględnia percepcyjne progi dla postrzegania zmian w obrębie sylaby.Mertens, 1995 Dla spostrzegania różnic w zmianie częstotliwości podstawowej (tzn. glissando) określony próg (G w semitonach na sekundę) wyraża się jako G = 0,16/T2 (ST/s), gdzie T jest czasem trwania zmiany. System Prosogram odnosi się tylko do jednego poziomu analizy intonacji, tj. do percepcyjnego, nie uwzględnia poziomu fonologicznego oraz fonetycznego, co stanowi dość poważne ograniczenie. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Sposoby modelowania

Semantyka intonacji Modele intonacji Model INTSINT (INTernational Transcription System for INTonation). Głównym założeniem tej metody jest stwierdzenie, że forma i funkcja intonacji powinny być reprezentowane oddzielnie. Formy intonacji można opisywać i analizować na różnych poziomach reprezentacji: na fonologicznej, fonetycznej i fizycznej. Segmenty definiowane globalnie odniesione są do indywidualnego zakresu zmian parametru F 0 : linii górnej − Top (T), linii środkowej − Mid (M), linii dolnej − Bottom (B). Segmenty definiowane lokalnie uwzględniają poprzedzające zmiany parametru F 0 na poprzednich sylabach: wyższą − Higher (H), niższą − Lower (L), taką samą − Same (S), rosnącą w górę − Upstepped (U), opadającą na dół − Downstepped (D). PENTA. Model PENTA opiera się na dwóch podstawowych założeniach. Po pierwsze melodia mowy wytwarzana jest przez artykulacyjny system, którego właściwości fizyczne i neurologiczne nakładają różne ograniczenia na generowane formy akustyczne – w szczególności inercja narządów artykulacyjnych ogranicza maksymalną prędkość zmian parametru F 0, a koordynacja różnych artykulatorów ogranicza stopnie swobody (Xu, 2004). Po drugie, mnogość funkcji komunikacyjnych przekazywanych równocześnie wymaga, aby każda funkcja była unikalnie zakodowana. Te funkcje kontrolują zmiany parametru F 0 przez charakterystyczne schematy kodowania, które obejmują lokalną wartość docelową, zakres zmiany i wysiłek artykulacyjny. Zmiana częstotliwości podstawowej może mieć charakter statyczny (może być niska, wysoka) lub dynamiczny (rosnąca, opadająca). W przypadku statycznej zmiany ważna jest relatywna wartość docelowa, przy dynamicznej zmianie zarówno prędkość zmiany, jak i wartość docelowa mają znaczenie.Xu, 2004 Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Sposoby modelowania

Modelowanie intonacji polskiej Semantyka intonacji Modele intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Fraza pojedyncza (jednostkowa) –obejmuje jeden akcent rdzenny FS Fraza intonacyjna składowa złozona – może obejmować kilka fraz pojedynczych. W ortografii frazy te często są skorelowane ze znakami interpunkcyjnymi : -, ; ( ) „ ” Informacja syntaktyczna. Za fraze składową uznamy fragment mowy który uważamy za niezupelnie zakończony ( spodziewamy się dalszego ciągu do interpretacji syntaktycznej lub pragmatycznej). Może być określony struktura składniową, lub tez związany z pragmatycznym grupowaniem wyrazów Moze tworzyć wypowiedz kompletną. Frazy składowe nie muszą tworzyć wypowiedzi kompletnej. W tym przypadku struktura frazy sygnalizuje fragment niezupełnie zakończony, mówca go jednak nie konczy poprawnie gramatycznie, restartuje, poprawia, wtrąca nowy element,. U - Wypowiedz kompletna (najczęściej związana ze znakami interpunkcyjnymi typu:. … ! ?) może obejmować jedną lub kilka fraz składowych, które tworzą wypowiedź często definiowaną gramatycznie jako zdanie. Za wypowiedz kompletną uznamy fragment mowy który uwazamy za zakończony ( nie spodziewamy się dalszego ciągu do interpretacji wypowiedzi). Może być określona struktura składniową, lub tez związana z trescią ekspresywną Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Modelowanie intonacji polskiej Semantyka intonacji Modele intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Modelowanie intonacji polskiej Semantyka intonacji Modele intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Dla polskiego wyr ó żnimy następujące typu struktur akcentowych: 1) zmiana wysokości tonu na początku sylaby akcentowanej: tony dynamiczne rosnące: LH, LL_, LH_ tony dynamiczne opadające: HL,HH_,HL_ 2) zmiana wysokości tonu po sylabie akcentowanej: tony statyczne rosnące: L_H, L_L, L_H_ tony statyczne opadające: H_L_,H_H 3) ton r ó wny: F 4) H* i L* 5) H*L i L*H Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Intonacja rosnąca

Rises

FALLS

Falls

RF

Modelowanie intonacji polskiej Semantyka intonacji Modele intonacji Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Przebiegi opadającePrzebiegi rosnacePrzebiegi złożonePrzebiegi równe H_H : 879 H_H! : 231 H_L : 17 H_L! : 9 H_L_ : 611 HH_ : 94 HL : 81 HL! : 133 HL& : 1 HL_ : 673 H* 606 L!H : 150 L!H! : 53 L!H_ : 104 L!L_ : 45 L* : 235 L_H : 177 L_H! : 13 L_H_ : 304 L_L : 31 L_L! : 180 LH : 259 LH! : 74 LH& : 3 LH&H : 4 LH&H!: 5 LH&H_: 1 LH&L_: 4 LH_ : 295 LL_ : 79 F: 1200 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Lingwistyka Semantyka intonacji Aplikacje Badania lingwistyczne: semantyka prozodyczna Na pograniczu składni i semantyki, polegające na tym, że pewne wyrażenia wykazują tendencję do występowania w kontekstach pewnego typu – opisujących zjawiska negatywne i pozytywne. Badania porównawcze systemów fonologii intonacyjnej w różnych językach Segmentacja tekstu i mowy: akcentuacja, fraza syntaktyczna i prozodyczna Klasyfikacja aktów dialogowych, dyskursu Rozpoznawanie dialektu, identyfikacja języka Badania psycholingwistyczne: klasyfikacja emocji, stresu, charakterystyka osobowości Nauka języka Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Foniatria, Audiologia, Neuorologia Semantyka intonacji Aplikacje Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Rozpoznawanie i klasyfikacja patologii głosu i mowy Ocena sprawności i rehabilitacja narządu słuchu i głosu Logopedia Psychologiczne i psychiatryczne analizy Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC ModelTechnika Semantyka intonacji Aplikacje Telekomunikacja Oprogramowanie do nauki języka Rozpoznawanie języka Synteza mowy Rozpoznawanie mowy Modele akustyczne Modele lingwistyczne Rozpoznawanie i charakterystyka głosu mówcy Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC Model Rozpoznawanie języka Semantyka intonacji Aplikacje Figure 3: Language group classification (Slavic vs. Germanic) on the basis of f0 span and kurtosis (left panel for training, right panel for testing) Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC Model Synteza mowy Semantyka intonacji Aplikacje Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza ISC Model Synteza mowy Semantyka intonacji Aplikacje Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Analiza Technologia mowy Rozpoznawanie mowy Semantyka intonacji Aplikacje Korpus Syntaktycznie proste zdania o fonetycznie i prozodycznie kontrolowanej strukturze CVC trifony w kontekście dźwięcznych spółgłosek na określonej akcentowanej/nieakcentowanej pozycji Np. dla trifonu jem (w kontekście sonorantów) otrzymujemy 5 prozodycznych pozycji:Jemy dziś w restauracji.Kolacje zwykle jemy w domu.Łososia dziś jemy?Tego nie pijemy, tylko jemy.Czy ja to zjem? Dla poszczególnych trifonów w kontekście sonorantów wygenerowano po klika pozycji prozodycznych, zależnie od frekwencji określonej struktury. Np. dla trifonu bud (kontekst dźwięcznych zwartych spółgłosek) wygenerowano 4 pozycje suprasegmentalne: Buda psa spróchniała. Taka buda jest wygodna. Zobaczyliśmy wspaniałą budę. Czy naprawiłeś budę? Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski

Charaktrystyka głosu i mowy Semantyka intonacji Aplikacje Rys. 21. Kontur F 0 dla bardzo ekspresywnej wypowiedzi (oburzenie): Nie bo ja mu wleję, ja mu pokażę panie, no chodzi za mną taka menda jedna... (F maks. = 675 Hz, F min. = 109 Hz), wysoki stopień stresu. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Charaktrystyka głosu i mowy Semantyka intonacji Aplikacje Rys. 22. Kontur F 0 w wypowiedzi pod wpływem silnego stresu (panika): Proszę szybko przyjechać, wróciłam z pracy, mój mąż wisi w garażu… (F maks. = 589 Hz, F min. = 277 Hz). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Charakterystyka głosu i mowy Semantyka intonacji Aplikacje Rys. 23. Kontur F 0 wypowiedzi kobiety w stanie depresji: (F maks. = 230 Hz, F min. = 192 Hz). Mowa powolna (3,5 syl./s). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Semantyka intonacji Aplikacje Rys. 26. Płaski kontur F 0 dla wypowiedzi wytworzonej w panice: Halo, proszę pana, tu jest napad na dom! Bardzo szybkie tempo mowy (9,8 syl./s). F maks. = 233 Hz, F min. = 211 Hz. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Charakterystyka głosu i mowy

Semantyka intonacji Aplikacje Rys. 27. Stopniowy stres w wypowiedzi: a) ktoś wchodzi do domu (F min. = 315 Hz), b) ktoś wchodzi do pokoju, jest zamaskowany (F min. = 350 Hz), c) on wyszedł z pokoju, gdzieś tu jest – bezpośrednie zagrożenie (F min. = 400 Hz). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Charakterystyka głosu i mowy

Semantyka intonacji Aplikacje Rys. 28. Stopniowo narastający stres w wypowiedzi: a) Proszę przyjedźcie szybko na ……, oni chcą zabić mojego syna, wybili okno (F min. = 289 Hz), b) …….. Elżbieta, szybko, gangsterzy już są (F min. = 345 Hz), c) Szybko. No już się dzieje (F min. = 495 Hz), d) Szybko, zabijają Stacha [krzyk], (F min. = 495 Hz, F maks. = 748 Hz). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Charakterystyka głosu i mowy

Semantyka intonacji Aplikacje Stały poziom stresu w wypowiedzi: Proszę przyjechać, jest włamanie, ona śmiertelnie się boi…(F min. = 240 Hz, F maks. = 352 Hz). Głos neutralny, minimalny stres: Dzwoniłam godzinę temu, chciałabym odwołać interwencję... (F min. = 167 Hz, F maks. = 264 Hz). Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje Charakterystyka głosu i mowy

Semantyka intonacji Kierunki badań Zasadnicze wymogi stawiane współczesnej transkrypcji prozodycznej muszą zostać jednoznacznie określone, Reprezentacja prozodii powinna być obiektywna, dobrze ugruntowana teoretycznie, łatwa do interpretacji. Punktem wyjściowym mogą być badania percepcyjne odnoszące się do różnicowania zauważalnych zmian wysokości tonu. Transkrypcję prozodyczną należy skorelować ze strukturą czasową sygnału (np. zmianami rytmu, układem pauz, pauz wypełnionych i innych elementów nielingwistycznych) oraz z widmową (np. zmianami jakości głosu, redukcjami, kooartykulacjami) i również z segmentalną transkrypcją fonetyczną. Transkrypcja powinna w sposób obiektywny oceniać struktury prozodyczne w dłuższych i krótszych wypowiedziach, niezależnie od mówcy oraz stylu wypowiedzi. transkrypcja powiązana była z określonymi funkcjami intonacji w sposób jak najbardziej jednoznaczny. Transkrypcja powinna uwzględniać aspekty charakterystyczne dla określonego języka oraz niezależne, uniwersalne przynajmniej dla określonej grupy językowej. Wskazana byłaby automatyzacja transkrypcji w jak największym stopniu, zwłaszcza w przypadku dużych korpusów danych. Każda transkrypcja musi być weryfikowalna statystycznie w odniesieniu do postawionych założeń. Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje

Semantyka intonacji Recent Experiments on the Wyznaczniki akcetu of Prosody in German Dziękuję za uwagę Dziękuję za uwagę ! Prozodia w semantyce – semantyka w prozodii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Warszawski Semantyka intonacji Analiza Modelowanie Aplikacje