M AŁE FORMY FOLKLORU SŁOWNEGO Zaklęcia, zagadki, przysłowia i porzekadła Eliza Małek 1

Z AKLĘCIA ( ZAMÓWIENIA, ZAŻEGNANIA ) ЗАГОВОРЫ Zaklęcia należą do najstarszych, najbardziej tradycyjnych, archaicznych gatunków folkloru. Pierwotnie były związane z obrzędami i do naszych czasów zachowały związek z magią. Zamawianiem zajmowali się zawodowo znachorzy, wiedźmy, wszelacy znawcy „wiedzy tajemnej”, pośrednicy pomiędzy ludźmi a światem sił nadprzyrodzonych. Zaklęcia mają postać formuły słownej (mniej lub bardziej rozbudowanej), obliczonej na zażegnanie nieszczęścia lub wywołanie pożądanego skutku (zdrowia, miłości, pomyślności, urodzaju, deszczu). Ważnym i niezbędnym komponentem zaklęcia są towarzyszące mu ruchy i czynności magiczne (oblewanie, opryskiwanie wodą, okadzanie, manipulacje z różnymi przedmiotami), które wykonuje się najczęściej w strefach granicznych (próg, piec, rozstaje, źródełko, most, cmentarz) Eliza Małek

Eliza Małek 3 Dobrą porą dnia dla czynności zamawiania były godziny tuż przed świtem bądź po zachodzie słońca. Zaklęcia, wymawiane szeptem, recytatywem, ze specyficzną intonacją, poprzedzają bądź też kończą czynności magiczne. Zaklęcia proste (apelatywne) – bezpośredni zwrot zamawiającego do zaklinanego obiektu (np.Topielcy i wisielcy, prowadźcie bydło tam, nie przychodźcie tutaj!”) lub do „pomocnika” („Stalowy nożu, pokrój czarną niemoc w sercu, w mózgu, kościach i żyłach!”) Zaklęcia narracyjne, wypowiadane w formie 3-osobowej. Najczęściej jednak tekst zaklęcia łączy obie formy, a więc opowieść (narrację) z bezpośrednim zwrotem do zaklinanego obiektu.

S TRUKTURA TEKSTU I JĘZYK ZAKLĘĆ Wstęp modlitewny albo „formuła drogi” zamawiającego, część narracyjna, z pewną fabułą rozgrywającą się w przestrzeni mitologicznej, zaklęcie właściwe, odnoszące się do konkretnej sytuacji zamawiającego i osoby, której zaklęcie ma pomóc, formuła zamykająca zaklęcie, żeby wypowiedzianych słów już nikt nie cofnął (закрепка). Zaklęcia mają pewne cechy mowy tajemnej, operującej nonsensem („zaum’ – mowa pozarozumowa), aliteracją, powtórzeniami, rymami wewnętrznymi, anagramami. W leksyce i onomastyce elementy archaiczne, prasłowiańskie sąsiadują z formami dialektalnymi Eliza Małek

Eliza Małek 5 Встала я, раба Божия, в красную утреннюю зорю, умывалась ключевою водою, утиралась белым платом, пошла из дверей в двери, из ворот в ворота в чистое поле. В чистом поле охарошилась, на все четыре стороны поклонилась... [Wstałam ja, służebnica Boża, o pięknym poranku, umyłam się wodą źródlaną, wytarłam białym ręcznikiem, wyszłam z jednych drzwi w drugie, z jednych wrót w drugie, w pole szerokie. W polu szerokim wystroiłam się, pokłoniłam się na wszystkie cztery strony świata...] Cel podróży - wyspa Bujan, kamień Ałatyr, szczere pole, sine morze. Tam ukrywa się przeciwnik (żmija-skorpion), którego należy pokonać. Finał – formuła zamykająca zaklęcie: «Пусть будут мои слова крепки и лепки» „Zamok moim słowam”, „Klucz moim słowam”. „Amen”.

(aktualizacja granicy – droga wypowiadającego zaklęcie jest opisana jak wyjście z domu (из избы дверями, из сеней воротами) i natychmiastowe dojście do kolejnej granicy: К синему морю; в окиян-море пуп морской Eliza Małek

STRATEGIE ODDZIAŁYWANIA NA OBIEKT Odpędzanie („Odejdź/ uciekaj z naszych pól..) Odesłanie do „innego” świata („Tut tiebie nie byt’, tut tiebie nie żyt’; żyt’ tiebie po bołotam...) Zatrzymanie („Stój...”) Propozycja zamiany („Kury, kury, oddajcie mi wzrok, weźcie sobie ślepotę!”) Zniszczenie („Tnę, odcinam, rąbie, przerąbuję...”) Propozycja wykupu („”Weźcie, siostry, chleb i sól, przestańcie mnie męczyć!” – zwrot do 12 sióstr-trzęsawic – odpowiedzialnych za febrę) Eliza Małek

Eliza Małek 8 Ś WIAT „ INNY ” MODELOWANY JAKO ZWIERCIADLANE ODBICIE ‘ SWOJEGO ’ ( ZE ZNAKIEM MINUS ) W zaklęciach chorobę wysyłano tam, gdzie koguty nie pieją, kury nie gdaczą, psy nie szczekają, koty nie miauczą, krowy nie ryczą, czyli do miejsca, gdzie nie ma zwierząt domowych, albo tam, gdzie dziewczyny warkoczy nie zaplatają, gdzie pop w cerkwi mszy nie odprawia, gdzie siekiera nie stuka. Elementy chrześcijańskie w zaklęciach Formuły modlitewne na początku i końcu zaklęcia (‘Wyjdę ja, przeżegnawszy się na 4 strony”, „Amen”). Bogorodzica zaszywa rany, Jegorij Chrabryj strzela do choroby itd.

Н А КРАСОТУ " Стану я, благословясь, пойду, перекрестясь, из избы дверьми, из ворот в ворота. Выйду на чистое поле, умоюсь божьей росой, утрусь красным солнышком, опояшусь светлым месяцем, утычусь чистыми звездами. Пойду я, раба Божья (имя), в пир-беседу ко подружкам своим. Всех бы я подружек была бассей и милей, все бы на меня зрили и глядели: красны девицы, молоды молодицы, пожилы мужики, неженатенькие. Будьте мои слова крепки и лепки. Всем моим словам ключ и замок " Eliza Małek

Eliza Małek 10 Встану я, раба Божья, благословясь, пойду, перекрестясь, из избы дверьми, из сеней дверьми, из двора воротами. Выйду в чисто поле. Погляжу в праву сторону. В правой стороне идут три девицы, три отроковицы. Первая девица-отроковица несет березовое полено, вторая девица-отроковица несет трубу плоцецку, третья девица-отроковица несет огненное пламя. Я спрошу у трех девиц-отроковиц: — Куда пошли, три девицы-отроковицы? — Пошли за тридевять земель, за тридевять морей, в тридевятое царство, к царю Давыду поджигать подсеки.— Я помолюся и поклонюся трем девицам, трем отроковицам. — Не ходите за тридевять земель, за тридевять морей, в тридевятое царство к царю Давыду поджигать подсеки. Зайдите и подожгите там у раба Божьего (имя рек) алую кровь и ретивое сердце.

Eliza Małek 11 Чтобы раб Божий (имя рек) без рабы Божьей (имя рек) не мог ни жить, ни быть, ни есть, ни пить, ни времени быть, ни в пиру сидеть, ни свету глядеть. Казался бы раб Божий (имя рек) рабе Божьей (имя рек) краснее солнца красного, яснее свету белого, любче отца, матери, всего роду- племени. Этими же словами взад отворочу. В том же чистом поле лежит Латырь-камень. Я спрошу у Латырь-камня: — Давно ли лежишь, Латырь-камень? И долго ли будешь лежать? — Лежу я с конца свету белого и буду лежать до конца свету белого. — Я помолюся и поклонюся Латырь-камню: — Укрепи мои верные слова. — Укрепит твои верные слова сам Господь Исус Христос. Во веки вечные. Аминь”. Можно наговаривать на чай или на соль.

Eliza Małek 12 Należy pamiętać, że werbalny tekst zaklęcia jest ściśle związany z towarzyszącymi jego wypowiadaniu magicznymi czynnościami i przedmiotami (kamień, sznur, miotła, topór itp.), że zaklęcia są wypowiadane w ściśle określonych miejscach (łaźnia, próg domu, cmentarz, rozstajne drogi itp.) i w określonym czasie (o świcie, w wigilię Nowego Roku). Ten pozawerbalny kontekst jest równie ważny dla zrozumienia semantyki zaklęcia, jak tekst słowny.

Z AGADKI „Zagadka to pewien rodzaj zadania umysłowego [...], które polega na identyfikacji jakiegoś przedmiotu na podstawie jego charakterystyki słownej. Dowodem, że identyfikacja została dokonana, jest podanie nazwy przedmiotu, którą osoba zadająca zagadkę zataiła przed zagadniętą.” (M. Kasjan) Metaforyczność łączy zagadkę z przysłowiami Eliza Małek

Z AGADKI PRZENOŚNE - „ PRZEISTOCZENIE OD KATEGORII DO KATEGORII ” W zagadkach tego typu „poszukiwany przedmiot określany jest przez inny przedmiot, przekształcony w przedstawionym obrazie na podstawie metonimicznej lub częściej metaforycznej. Zagadka tego typu operuje zazwyczaj asocjacją między jedną przedmiotowo-materialną sferą bytu, a drugą, także przedmiotowo-materialną, ale z innej już dziedziny życia czy przyrody.” (Wójcicka 1991, s. 18) «Алый сапог в земле горит.» – Свёкла roślina (burak ćwikłowy)  przedmiot martwy (purpurowy trzewik) «Маленькая птичка, а громко поёт.» - Сверчок owad (świerszcz)  ptak (maleńki ptaszek) W pierwszym przykładzie przeistoczenie opiera się na zasadzie podobieństwa barwy, w drugim - głosu i wielkości Eliza Małek

Eliza Małek 15 «Синенька шубёнка покрыла весь мир.» «Чёрненькая собачка, свернувшись лежит; не лает, не кусает, а в дом не пускает.» zjawisko kosmiczne (niebo)  przedmiot martwy (szare futerko) przedmiot martwy (kłódka)  zwierzę (skulone) W pierwszym przykładzie przeistoczenie opiera się na zasadzie podobieństwa barwy i objętości, w drugim – na podstawie podobieństwа wyglądu i funkcji.

A RCHAICZNY OBRAZ ŚWIATA W ZAGADKACH W zagadkach o niebie i ziemi, o chmurach i deszczu odnajdujemy archaiczne motywy związku małżeńskiego ziemi i nieba, obrazy krowy-chmury (Czarna krowa pod niebem lata – Chmura), księżyca-byczka rogatego (Po wysokiej drodze idzie byczek z zakręconymi rogami). drzewa kosmicznego : Стоит столб до небес, на нём 12 гнёзд, в каждом гнезде по 4 яйца, в каждом яйце по 7 зародышей. jaja jako praobrazu świata i źródła życia : - Живое родит мёртвое, а мёртвое родит живое. Folkloryści wiążą pojawienie się zagadek z tabu, z zakazem nazywania wprost pewnych rzeczy i zjawisk. Odgadując zagadki o zjawiskach przyrody, zwierzętach i roślinach człowiek próbował wpływać na siły przyrody, podporządkować je sobie Eliza Małek

A KSJOLOGIA Zagadki stawiają pytania o najwyższe wartości i odpowiadają na nie. «Что на свете дороже всего?» - «Здоровье»; «Кто сильнее всего?» - «Сон». «Что ниже Бога, а выше царя?» - «Смерть». «Кто милее на свете?» - «Солнце». «Какой огонь всех ярче горит?» - «Солнце». «Чего на свете нет быстрее?» - «Ветер» Eliza Małek

Z AGADKI ŻARTOBLIWE Где свету конец? – В тёмной горнице. Почему поп шляпу покупает? – даром не дают. За чем чай пьют? – За столом. Какой месяц короче всех? – Май (три буквы) Чего языком не достанешь? – Носа. От чего гусь на море плавает? – От берега. Каких камней в море нет? – Сухих. Какая разница между попом и Волгой? – Тот – батюшка, а Волга – матушка. Отчего петух, когда поёт, закрывает глаза? – Хочет показать, что поёт наизусть. А и Б сидели на трубе. А упала, Б пропала. Что осталось на трубе? Eliza Małek

. ВОПРОСАМ - ЗАГАДКАМ С « ДВОЙНЫМ ДНОМ », В КОТОРЫХ ПРИСУТСТВУЕТ ЭРОТИЧЕСКИЙ ПОДТЕКСТ. „Всего в разных списках «Беседы…» удалось выделить 6 вариантов «эротических» вопросов и ответов: «Василий рече: Внук рече бабе своей: положи мя у себе, и рече баба: како хощю положити тя, а ты ми отец? Иоан рече: баба есть земля, а внук Христос»; «Вопрос: кто есть молодец к девице рече: дево, впусти меня в себя; глагола ему дева: како тя впущу аз ни от кого нерастлена есмь. Ответ: молодец есть Авель просился в землю погребстися, а земля была чиста, аки дева нерастлена» и другие. С фольклорными загадками эти вопросно-ответные пары сближает механизм загадывания: вопрос вызывает непристойную эротическую ассоциацию, в то время как разгадка вполне прилична. В диссертации подобраны многочисленные примеры фольклорных загадок такого типа.” (akd) Eliza Małek

Eliza Małek 20 Zagadki stanowiły część obrzędu weselnego), zagadki w bajkach czarodziejskich (typ Mądra dziewczyna) zadawano bohaterom w przełomowych momentach ich życia, a odgadnięcie /nieodgadnięcie zagadki równało się zachowaniu/niezachowaniu życia) i nowelistycznych (np. o żołnierzach, którzy ukradli skąpej gospodyni koguta). Zagadki w folklorze dziecięcym. Przejście od zagadek rytualnych do zabawowych.

W YCHOWAWCZA I EDUKACYJNA ROLA ZAGADEK Zagadki ćwiczyły spostrzegawczość, umiejętność zestawiania i porównywania, dlatego z. stanowiły jeden z ważniejszych elementów obrzędów inicjacyjnych. Jeśli młody człowiek rozwiązał zagadkę, uzyskiwał status mądrego, dojrzałego. Ale nie tylko. Z pomocą zagadek przekazywano pewną wiedzę o świecie i sposób jej kodowania. Zagadki zadawano sobie podczas wieczorynek, zabaw świąteczno- noworocznych. Dzisiaj zagadki stanowią ulubiony gatunek folkloru dziecięcego Eliza Małek

P RZYSŁOWIA I PORZEKADŁA ( ZWROTY PRZYSŁOWIOWE ) Przysłowie jest zdaniem, czasem prostym, czasem złożonym, porzekadło jest częścią zdania, idiomem. Przysłowie jest najczęściej zdaniem (prostym bądź złożonym), niekiedy układem 2-4 zdań. Kruk krukowi oka nie wykole. (zdanie oznajmujące) Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz (zdanie złożone, porównanawcze) Не в свои сани не садись. Od zwykłych zdań różni się tym, iż ma dwa znaczenia: dosłowne (literalne) i przenośne. Znaczenie przenośne góruje nad dosłownym Eliza Małek

Eliza Małek 23 Przysłowia i porzekadła stanowią gotowe, wypracowane przez pokolenia nosicieli twory językowe, zawierające celną i dowcipną ocenę sytuacji, rzeczy czy zjawiska. Wbrew obiegowym wyobrażeniom ich nadrzędną funkcją nie jest f. wychowawcza (choć niektóre mogą pełnić i taką funkcję), a raczej subtelna, ironiczna ocena sytuacji, odnoszącej się do samego mówiącego bądź osób trzecich. Stabilność tekstu (do dzisiaj używamy przysłów, które zachowały dawne formy gramatyczne lub ślady dawno zapomnianych obyczajów czy wydarzeń historycznych. Jaki chan, taka i orda. Mądrej głowie dość dwie słowie. Близ царя – близ смерти. (Blisko cara – blisko śmierci).

WIELOZNACZNOŚĆ PRZYSŁÓW JEST ZWIĄZANA Z ICH M ETAFORYCZNOŚCIĄ Trafiła kosa na kamień. Jedna jaskółka wiosny nie czyni. Baba z wozu, koniom lżej. Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie prosię. Jaki pan, taki kram. Przysłowie chętnie operuje k ontrastem Głową muru nie przebijesz, Śpiesz się powoli. (często oparte są na paradoksie) Paralelizmem i porównaniem Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada. Jaki pan, taki kram Eliza Małek

P OCHODZENIE PRZYSŁÓW Język codzienny ludzi wszystkich stanów i zawodów („jako mówią”). Księgi biblijne (W cudzym oku drzazgę widzimy, a w swoim i belki nie dostrzegamy; Nic nowego pod słońcem, Cnotliwa żona – męża korona (por. Księga przypowieści 12, 4: „Niewiasta pilna jest korona mężowi swojemu”). Antyczne (z łac., greki – Gutta cavat lapidem - Kropla kamień toczy Vox populi – vox dei. Глас народа – глас Божий. Finis coronat opus. – Конец – делу венец. Literatura: bajki Iwana Kryłowa, komedia A. Gribojedowa Mądremu biada) А Васька слушает да ест. Услужливый дурак опаснее врага. Счастливые часов не наблюдают Eliza Małek

P RZYSŁOWIA WE WSPÓŁCZESNEJ KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ Aktywizacja zasobu paremiologicznego opisującego wymianę towarowo-pieniężną: Деньги не пахнут. / Pieniądze nie pachną. Копейка рубль бережет. / Oszczędza się na małym. Время – деньги. / Czas to pieniądz. Przysłowia, które charakteryzują nieliczenie się z prawem: Закон, что дышло: куда повернёшь, туда и вышло. / Na to jest prawo, aby było lewo. / Prawo jest po to, aby je omijać Eliza Małek

Eliza Małek 27 Przysłowia zachęcające do działania, aktywności, pracy własnej, a nie oglądanie się na innych: pierwotny wariant На Бога надейся, а сам не плошай / Bogu ufaj, a sam ręki przykładaj / Pomagaj sam sobie, a Bóg ci dopomoże. На голландца / на немцев / на дядю / на МВД надейся, а сам не плошай; Не боги горшки обжигают / Nie święci garnki lepią Голь на выдумки хитра / Potrzeba jest matką wynalazków bądź przewidujących fiasko takich prób: Первый блин комом /

Eliza Małek 28 Największą popularnością cieszą się przysłowia, które świadczą o ironicznym i krytycznym spojrzeniu na świat i otaczającą mówiącego (piszącego) rzeczywistość. Лучше быть богатым и здоровым, чем бедным и больным (Lepiej być bogatym i zdrowym niż biednym i chorym); Свято место пусто не бывает; Что немцу здорово, то русскому смерть (Co jest zdrowe dla Niemca, to dla Rosjanina oznacza śmierć); Пока гром не грянет, мужик не перекрестится / Chłop się nie przeżegna, dopóki piorunu nie usłyszy...

N AJBARDZIEJ PRODUKTYWNE MODELE PRZYSŁÓW A (Kruk) B (krukowi) oczu nie wykole ( Ворон ворону глаз не выклюет / выклюнет) Критик критику глаз не выклюет, но настроение попортить может (Изв., ); / Krytyk krytykowi oczu nie wykole, ale nastrój może zespuć Клерк клерка не обидит – это закон! (Изв., )/ Urzędnik urzędnika nie skrzywdzi. Главный главному глаз не выклюнет (Лит. газ., № 35 / 99) / Szef szefowi oczu nie wykole (wydziobie) Eliza Małek

S ERIE NOWYCH ZWROTÓW PRZYSŁOWIOWYCH Было бы болото, а черти найдутся! (Неделя, ); окказ. Были бы уфологи, а НЛО прилетят (Лит. газ., ); Был бы театр – крыша найдется (Смена, ); Была бы комиссия, а дело ей найдется (Неделя, № 14 / 93); Был бы топор, а старушка найдется (Мегаполис-Экспресс, № 39 / 97); Были бы деньги, а Канары найдутся (АиФ-Пет., № 5 / 2001) Antyprzysłowia Чем дальше в лес, тем толще партизаны; …тем боже мой! …тем третий лишний; …тем кобыле легче и т. д. (Przykłady zaczerpnięte z artykułu Seliwiestrowej) Eliza Małek

Б АБА С ВОЗА, ЛОШАДИ ЛЕГЧЕ Eliza Małek

W ARTO MIEĆ !!!!! Словарь русских пословиц и поговорок. Издание второе, стереотипное. Сост. В. П. Жуков, Москва R. Stypuła, Słownik przysłów i powiedzeń rosyjsko-polski, polsko-rosyjski, Warszawa Eliza Małek

P RZYKŁADOWE PYTANIA KONTROLNE 1. Ustal polskie ekwiwalenty następujących przysłów i określ ich pochodzenie: „А Васька слушает да ест”, „Услужливый дурак опаснее врага”,”Счастливые часов не наблюдают”. 2. Czym różni się przysłowie właściwe od porzekadła? Podaj przykłady przekształcenia porzekadła w przysłowie. 3. Omów na kilku przykładach literalne i przenośne znaczenia przysłów. 4. Wskaż ślady myślenia mitologicznego w zagadkach i zaklęciach. 5. Omów strukturę (kompozycję) zaklęć. 6. Które z małych form folkloru słownego zachowały największą żywotność do naszych czasów i dlaczego? Eliza Małek