Świadek anonimowy Magdalena Całus

Źródło instytucji Instytucja świadka anonimowego została uregulowana w art. 184 k.p.k. Została ona wprowadzona ustawą nowelizacyjną z dnia 6 lica 1995 r. Przyczyną jej wprowadzenia była konieczność stworzenia nowej formy walki z przestępczością zorganizowaną. Ważne stało się ujawnienie sprawców, ujawnienie i gromadzenie dowodów, ale także odpowiednie ich przedstawienie. Z tym ostatnim wiązała się konieczność zagwarantowania ochrony świadkom, którzy zdecydowali się złożyć zeznania, gdyż oni, a także osoby im bliskie ze względu na zeznania znaleźli się w sytuacji zagrażającej ich bezpieczeństwu.

Art. 184 k.p.k. – przedmiot regulacji Przepis statuuje instytucję świadka anonimowego, określając: postępowanie w przedmiocie wydania postanowienia o zachowaniu w tajemnicy danych umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka przesłanki jej zastosowania zakres anonimizacji podstawy do uchylenia postanowienia o anonimizacji sposób przesłuchania świadka

Zastosowanie Instytucja świadka anonimowego (świadka incognito) może mieć zastosowanie w sprawie o każde przestępstwo, niezależnie od zagrożenia ustawowego mimo, że charakter regulacji wskazuje, że co do zasady chodzi o czyny większej wagi.

Przesłanki zastosowania instytucji świadka anonimowego Istnienie uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla: życia, zdrowia, wolności i mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej.

Przesłanki zastosowania instytucji świadka anonimowego – wyjaśnienie wyrażeń Rodzaj niebezpieczeństwa niebezpieczeństwo, nawet bardzo realne, grożące innym dobrom, nie uzasadnia wydania postanowienia o utajnieniu informacji dotyczących świadka Bezwzględnie chronione wartości Życie, zdrowie, wolność „wolność” = nie tylko w sensie lokomocyjnym, lecz także w sensie swobody decydowania o sposobie postępowania, oraz wolności seksualnej. „Mienie w znacznych rozmiarach” przyjęcie przy jego ustalaniu kryterium odwołującego się nie tylko do wartości zagrożonego mienia pojmowanej subiektywnie, ale przede wszystkim do wartości ujętej subiektywnie z punktu widzenia świadka. Zatem organ procesowy ma ocenić, czy wystąpiło to znaczne mienie na podstawie odczuć osoby zagrożonej, przy czym obawa musi być uzasadniona lub w dostatecznym stopniu uprawdopodobniona.

Podstawa stanu zagrożenia Przesłanki zastosowania instytucji świadka anonimowego – wyjaśnienie wyrażeń Podstawa stanu zagrożenia W obiektywnych okolicznościach, a nie tylko w subiektywnym przekonaniu świadka o grożącym mu niebezpieczeństwie. Uzasadnienie postanowienia sądu powinno wskazywać okoliczności uzasadniające istnienie obawy, z czyjej strony niebezpieczeństwo świadkowi grozi oraz jakich dóbr może dotyczyć Źródło zagrożenia Nie jest istotne źródło zagrożenia świadka czy osoby dla niego najbliższej. Także okoliczności, w świetle których można się realnie spodziewać zamachu na świadka lub osobę dla niego najbliższą, czy też zamachu na ich mienie

Przesłanki zastosowania instytucji świadka anonimowego – wyjaśnienie wyrażeń Świadek osoba, która posiada informacje dotyczące przestępstwa lub jego sprawcy, niezależnie od źródła pochodzenia tych wiadomości. Najczęściej jest nim pokrzywdzony. W jego przypadku instytucja świadka incognito będzie miała sens, gdy oskarżony popełniając przestępstwo nie wiedział, kto jest pokrzywdzonym lub gdy w sprawie występuje duża liczba pokrzywdzonych Osoba najbliższa małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Zakres anonimizacji Obecnie Wg KPK z 1969r. – tożsamość świadka Do wejścia w życie nowelizacji KPK z 10.1.2003 r. - jedynie dane osobowe świadka Obecnie - "okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym dane osobowe, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie".

Zakres anonimizacji "okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym dane osobowe, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie„: również fragmenty zeznań świadka anonimowego, lecz pod warunkiem, że okoliczności te nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie nie można zachować w tajemnicy informacji relewantnych, co wynika z zagwarantowana oskarżonemu prawa do obrony, który będzie miał dostęp do istotnych wiadomości pochodzących od świadka, a rzutujących na odpowiedzialność oskarżonego

Zastosowanie instytucji Zakres anonimizacji Zastosowanie instytucji świadka incognito: Nie może wpływać na sposób określenia czynu zarzucanego oskarżonemu (art. 332 § 1 pkt 2 KPK), ani też czynu przypisanego (art. 413 § 1 pkt 4 KPK Zastosowanie tej instytucji nie zwalnia oskarżyciela publicznego z obowiązku dokładnego określenia w akcie oskarżenia zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody. Jest możliwe wyłącznie w sytuacji, gdy świadek wyrazi na to zgodę - nie jest dopuszczalna anonimizacja wbrew jego woli. Stanowisko SN w wyroku z 5.1.2000 r. (II KKN 391/99): "Jeżeli charakter informacji, jakie ma do przekazania prokuratorowi lub sądowi świadek anonimowy, jest tego rodzaju, że udostępnienie oskarżonemu i jego obrońcy treści zeznań tego świadka lub umożliwienie zadawania mu przez te strony pytań musi w sposób oczywisty prowadzić do faktycznego ujawnienia jego tożsamości, to powinnością właściwego organu procesowego jest rzetelne poinformowanie świadka anonimowego o tej sytuacji i uzyskanie jego zgody na jawne złożenie zeznań, a w razie braku takiej zgody pominięcie dowodu z jego zeznań złożonych anonimowo; utajnienie w całości lub w części treści zeznań świadka anonimowego byłoby naruszeniem prawa oskarżonego do obrony i tym samym uchybiało podstawowym regułom rzetelnego procesu".

Zakres anonimizacji Dostęp do informacji ma tylko sąd i prokurator, a wyjątkowo funkcjonariusz Policji prowadzący postępowanie (art. 184 § 2 k.p.k.) Informacje na temat świadka anonimowego są niedostępne dla innych uczestników postępowania, przede wszystkim dla oskarżonego i jego obrońcy, ale także dla biegłego, tłumacza, oskarżyciela posiłkowego, powoda cywilnego, przedstawiciela społecznego i innych

Postępowanie w sprawie nadania statusu świadka anonimowego Wszczęcie postępowania Z urzędu Na wniosek Wydanie postanowienia Przed sąd lub prokuratora Obowiązek doręczenia stronom Możliwość wniesienia zażalenia

Wszczęcie z urzędu Organ procesowy: prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) sąd (w postępowaniu jurysdykcyjnym) powinien powziąć decyzję o utajnieniu, gdy dojdzie do przekonania, że: zachodzą przesłanki zastosowania instytucji świadka incognito, czyli uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla określonych dóbr świadka lub osoby dla niego najbliższej świadek dysponuje istotnymi wiadomościami na temat okoliczności popełnienia przestępstwa oraz jego sprawców Informacji tych nie można pozyskać z innego źródła dowodowego Konieczna jest akceptacja tego zamierzenia organu przez osobę najbardziej zainteresowaną, czyli przez świadka

Kiedy można złożyć wniosek? Wszczęcie na wniosek Wniosek powinien: - zawierać podstawowe informacje o świadku - wskazywać okoliczności uzasadniające obawę niebezpieczeństwa Kiedy można złożyć wniosek? 1. W pisemnym zawiadomieniu o przestępstwie do protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie 2. Ustnie lub na piśmie - odpowiednio sądowi, prokuratorowi lub innemu organowi prowadzącemu postępowanie. Z jego przyjęcia sporządza się protokół 3. Do protokołu przesłuchania świadka

Pouczenie wnioskodawcy o: Wszczęcie na wniosek Pouczenie wnioskodawcy o: możliwości uchylenia na wniosek prokuratora, postanowienia, o anonimizacji oraz o ujawnieniu protokołu jego przesłuchania w charakterze świadka w całości, jeżeli okaże się, że w czasie wydania postanowienia nie istniały wymagane przesłanki, albo że złożył on świadomie fałszywe zeznania lub nastąpiło jego ujawnienie możliwości wystąpienia, aż do zamknięcia przewodu sądowego przed sądem I instancji, o uchylenie postanowienia o anonimizacji możliwości przesłuchania świadka z użyciem urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, a także o konieczności dostosowania się podczas przesłuchania do poleceń prowadzącego postępowanie, w celu zachowania w tajemnicy okoliczności dotyczących świadka

Wydanie postanowienia Prokurator W postępowaniu przygotowawczym Sąd W postępowaniu jurysdykcyjnym Postępowanie w przedmiocie wydania postanowienia toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”

Doręczenie postanowienia Wydane przez prokuratora: świadkowi oskarżonemu Wydane przez sąd: prokuratorowi

Zażalenie na postanowienie prokuratora Termin wniesienia 3 dni początkiem biegu terminu jest dzień doręczenia postanowienia Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd właściwy do rozstrzygnięcia sprawy Tryb postępowania bez udziału stron i jest objęte tajemnica państwową

Zażalenie – cd. Treść zażalenia oskarżonego Może podnosić on w zażaleniu, że: instytucja świadka incognito stanowi ograniczenie prawa do obrony, zeznania świadka anonimowego nie są wiarygodne, Nie może odnieść się do powodów anonimizacji, gdyż ich nie zna. Uwzględnienie zażalenia przez sąd Protokół przesłuchania świadka podlega zniszczeniu, o czym należy uczynić wzmiankę w aktach sprawy. W przypadku, gdyby osoba ta została w dalszym toku postępowania świadkiem, ale już nie anonimowym, nie ma możliwości na podstawie art. 391 § 1 KPK, np. w razie odmiennych zeznań, odczytania jej tego, co zeznawała poprzednio, gdy była świadkiem anonimowym

Uchylenie anonimizacji - przesłanki w czasie wydania postanowienia o anonimizacji świadka nie istniała uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej świadek złożył świadomie fałszywe zeznania: - nie musi być skazany za ten czyn - uchylenie postanowienia i ujawnienie protokołu zeznań świadka jest wykluczone przed prawomocnym skazaniem świadka za fałszywe zeznania z uwagi na zasadę domniemania niewinności nastąpiło ujawnienie tożsamości świadka z jakiejkolwiek przyczyny wg SN: śmierć świadka incognito – odtajnienie jego zeznań, ale tylko gdy nie istnieje już obawa niebezpieczeństwa, a więc gdy odpadły powody utajnienia świadka

Uchylenie anonimizacji – tryb Złożenie przez świadka wniosku o uchylenie postanowienia do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem I instancji jest to termin prekluzyjny, a jego niezachowanie powoduje wygaśnięcie tego prawa. Świadek może wystąpić o uchylenie utajnienia także w postępowaniu przygotowawczym złożenie takiego wniosku w postępowaniu ponownym po uchyleniu wyroku do ponownego rozpoznania jest możliwe, o ile tylko świadek złoży wniosek przed zamknięciem przewodu sądowego. Na postanowienie w przedmiocie wniosku przysługuje zażalenie świadkowi i oskarżonemu, a w postępowaniu przed sądem także prokuratorowi.

Uchylenie anonimizacji - postanowienie o uchyleniu postanowienia o utajnieniu tożsamości świadka Wydający Prokurator - w postępowaniu przygotowawczym Sąd - w postępowaniu jurysdykcyjnym , lecz tylko na wniosek prokuratora Prowadzenie postępowania objęte jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” gdy decyzję w tej sprawie podejmuje sąd, to w jego posiedzeniu nie mogą brać udziału strony Zażalenie na postanowienie w terminie trzech dni przy czym. na postanowienie prokuratora zażalenie przysługuje do sądu właściwego do rozpoznania sprawy

organ procesowy powinien uchylić postanowienie anonimizacyjne Problematyka postępowania organu procesowego (sądu lub prokuratora) w sytuacji złożenia przez oskarżonego lub jego obrońcę wniosku o przesłuchania w charakterze świadka osoby, wobec której wydano postanowienie o utajnieniu danych organ procesowy powinien uchylić postanowienie anonimizacyjne ta sama osoba nie może występować w podwójnej roli w procesie, jako świadek anonimowy, a następnie jako świadek zwykły Okoliczność ta nie oznacza automatycznego uchylenia utajnienia, lecz możliwe jest dopuszczenie w procesie dwóch środków dowodowych z jednego źródła. ewentualne sprzeczności między nimi sąd orzekający jest uprawniony i zobowiązany oceniać na podstawie zasady swobodnej ich oceny. O dekonspiracji decydują okoliczności konkretnej sprawy, np. liczba źródeł dowodowych obciążających oskarżonego, liczba świadków anonimowych, okoliczności złożenia wniosku o przesłuchanie jawne Świadek zeznający jawnie znajduje się w trudnej sytuacji, ponieważ obciążenie oskarżonego może spowodować odwet z jego strony, natomiast złożenie fałszywych zeznań rodzi odpowiedzialność karną za przestępstwo. Dlatego w nauce sformułowano de lege ferenda postulat wprowadzenia kontratypu wyłączającego odpowiedzialność świadka anonimowego za złożenie fałszywych zeznań, w sytuacji, w której świadek składa jawne zeznania co do tych samych okoliczności, o których zeznawał jako świadek incognito.

Przesłuchanie świadka anonimowego Przesłuchujący: Prokurator lub Sąd Uczestnicy przesłuchania świadka przez sąd: prokurator, oskarżony i jego obrońca, Stanowi to realizację zasad prawa do obrony oraz kontradyktoryjności Miejsce przesłuchania: nie musi być ono wskazane wprost, lecz wystarczające jest wskazanie, gdzie mają się stawić osoby mogące brać udział w przesłuchaniu wynika z potrzeby zapewnienie bezpieczeństwa świadkowi anonimowemu

Przesłuchanie świadka anonimowego Warunki techniczne Przesłuchanie powinno się odbywać w specjalnie w tym celu przygotowanym pomieszczeniu, zapewniającym świadkowi bezpieczeństwo i zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiających dekonspirację chronionej osoby - np. budynek prokuratury lub sądu, mieszkanie świadka, pokój hotelowy. Najkorzystniejszym rozwiązaniem jest przesłuchanie świadka przez sąd na rozprawie, lecz wtedy należy zapewnić środki uniemożliwiające jego deanonimizację, tj. parawan, modulator głosu, odpowiednie przebranie, asystę funkcjonariuszy Policji itp Pomieszczenie, w którym przesłuchuje się świadka, powinno posiadać zabezpieczenia uniemożliwiające dostęp osób nieupoważnionych podczas przesłuchania, jak również wykluczające możliwość ujawnienia tożsamości zeznającego świadka. Sposób sprowadzenia świadka do pomieszczenia powinien zapewnić świadkowi bezpieczeństwo oraz zachowanie jego wizerunku, głosu czy danych osobowych w tajemnicy. Możliwość przesłuchania za pomocą technicznych środków komunikacji na odległość

Przesłuchanie świadka anonimowego - na odległość Uniemożliwienie identyfikacji numerów telefonicznych, z których jest realizowane połączenie, w miarę możliwości poprzez pośrednie numery telefoniczne Urządzenia techniczne stosuje się w sposób zapewniający zachowanie w tajemnicy wizerunku, głosu, danych osobowych oraz innych okoliczności Odtwarzanie i udostępnianie treści przesłuchania świadka anonimowego wyłącznie za zgodą sądu, a w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora. Wskazanie w protokole przesłuchania świadka na odległość imion, nazwisk, specjalności i rodzaju wykonywanej czynności specjalistów biorących udział w czynnościach

Przesłuchanie świadka anonimowego -uczestniczenie oskarżonego lub jego obrońcy w przesłuchaniu świadka Prawo do zadawania pytań przesłuchiwanemu jest przejawem zagwarantowania obronie możliwości kwestionowania twierdzeń świadka anonimowego. Świadek nie jest zobligowany do odpowiedzi na wszystkie pytania obrony, może uchylić się od odpowiedzi na te pytania, które zmierzają do ujawnienia jego tożsamości. Sąd ma wówczas ocenić czy świadek zasadnie odmówił on odpowiedzi na poszczególne pytania. Nie jest dopuszczalna konfrontacja świadka incognito z innymi osobowymi źródłami osobowymi, a w szczególności z oskarżonym!

Przesłuchanie świadka anonimowego Protokół ma być tak sporządzony, by treść zeznań nie dekonspirowała świadka, a dla zachowania czytelności, jeżeli zachodzi konieczność utajnienia płci świadka, uwzględniał w miejsce czasowników osobowych ich formę bezokolicznikową bądź czasowniki bez końcówki osobowej podlega odczytaniu na rozprawie głównej - w tej części niejawnej rozprawy nie mogą brać udziału tzw. mężowie zaufania wyłączenie z protokołów przesłuchania świadka informacji wskazujących na jego tożsamość nie może rozciągać się na merytoryczną treść zeznań

Ocena dowodu z zeznań świadka anonimowego Podstawa orzeczenia Może ją stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia (art. 92 KPK) Podstawa wyroku Może ją stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej (art. 410 KPK).

Ocena dowodu z zeznań świadka anonimowego Dowody przeprowadzone zgodnie z wymogami procedury mają doprowadzić sąd do urzeczywistnienia w procesie zasady prawdy materialnej zasada prawdy materialnej wytycza cel postępowania dowodowego zasada bezpośredniości określa metodę postępowania dowodowego

Ocena dowodu z zeznań świadka anonimowego Zasada bezpośredniości opieranie ustaleń przede wszystkim na dowodach pierwotnych niż na dowodach pochodnych opieranie się przez sąd wyłącznie na dowodach przeprowadzonych na rozprawie bezpośrednie zetknięcie się przez sąd orzekający ze źródłem dowodowym i środkiem dowodowym

Ocena dowodu z zeznań świadka anonimowego Zbadanie czy uwzględniono dyrektywy wynikające z zasady bezpośredniości oraz kryteria określone w art. 7 k.p.k. Informacje pochodzące od świadka pochodzą "z pierwszej ręki", zatem bezpośrednio. Znaczenie będzie też miał dowód z zeznań anonimowego świadka na okoliczności znane mu jedynie ze słyszenia. Jednak fakt ten nie powinien być przed stronami utajniony. Jeśli zaś zostanie utajniony, to takie zeznania nie mogą być dowodem użytym przeciw oskarżonemu - Świadka obligatoryjnie przesłuchuje sąd, który może zlecić wykonanie tej czynności sędziemu wyznaczonemu ze swego składu. - Protokół przesłuchania świadka anonimowego, poza pełnym odzwierciedleniem przekazanych przez niego treści, powinien zawierać wzmianki o sposobie składania zeznań przez świadka, gestach, mimice, reakcji na zadawane pytania. - Sąd ma swobodny dostęp do pełnych zeznań świadka anonimowego, a także zna jego tożsamość, co jest nieoszacowane dla oceny wartości dowodowej informacji uzyskanych od świadka. W sąd, jeśli zamierza oprzeć swoje rozstrzygnięcie na zeznaniach świadka anonimowego, musi przeprowadzić dowód z zeznań incognito na rozprawie. Realizacja powyższego postulatu może przebiegać dwutorowo: - zapoznanie stron, a tak naprawdę oskarżonego i jego obrońcy z protokołem przesłuchania świadka - bezpośrednie przesłuchanie świadka przez sąd na rozprawie w sposób uniemożliwiający ujawnienie tożsamości przesłuchiwanego. Zasada swobodnej oceny dowodów nie przewiduje prymatu jednych dowodów nad drugimi.

Ocena dowodu z zeznań świadka anonimowego Teza post. SN z 7.3.2001 r. (IV KKN 617/00): "Dopuszczenie w procesie karnym dowodu z zeznań świadka anonimowego oznacza, że dowód ten jak każdy inny dowód ujawniony w postępowaniu podlega swobodnej ocenie, której zasady nie sprzeciwiają się ustaleniu sprawstwa oskarżonego także wówczas, gdy dowód ze źródła anonimowego jest w sprawie jedynym dowodem bezpośrednim albo też poszlaką, które logicznie zamykają łańcuch kolejnych, występujących w materiale dowodowym poszlak, w sposób, który jednoznacznie wskazuje na fakt główny". W związku z tym, zeznania świadka incognito powinny być traktowane ze szczególną ostrożnością, zaś ich przydatność oceniana wyłącznie w kontekście innych istotnych dla rozstrzygnięcia dowodów i okoliczności. Informacje anonima powinny być kontrolowane, jak każdy inny dowód, zatem część istotnych ustaleń faktycznych powinna opierać się także na dowodach przeprowadzonych jawnie. Zeznanie świadka anonimowego, utajnione co do danych osobowych (tożsamości), jako jedyny dowód sprawstwa oskarżonego, ocenione jako wiarygodne w świetle kryteriów określonych w art. 7 KPK, gdy jest to dowód bezpośredni, wystarcza do ustalenia sprawstwa, gdy w sprawie brak jest dowodów przeciwnych, dyskwalifikujących dowód z zeznań świadka anonimowego.

Magdalena Całus, SSP III, gr II Bibliografia: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, 2014, prof. dr hab. Jerzy Skorupka Proces dowodzenia w postępowaniu karnym, 2010, K. Pawelec, s. 167 – 177 Postępowanie karne. Część ogólna, 2012, red. J. Skorupka, s. 336 - 339 Autor: Magdalena Całus, SSP III, gr II