Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Nowoczesność , „późna nowoczesność” i globalizacja (WDS 2014/2015 nr 13 - 14 )

Teza Webera („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904): przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)? ze względu na wartości: ciężka praca, dążenie do powiększania majątku, majątek nie powinien być konsumowany, zaufanie w kontaktach gospodarczych oraz potępienie lenistwa; gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”): „sakralizacja pracy” - analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”). badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie. inny czynnik - znaczenie „racjonalności” dla rozwoju rynku i kapitalizmu; badanie socjologiczne - związek pośredni: od teorii teologicznej do jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest związek przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania.

„Nowoczesność” jako główny temat socjologii socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności”: lub inaczej socjologia jako projekt kultury nowoczesnej. „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii): historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem: pojawia się od wieku XVI do XIX; wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej; znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania). nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji (i „tradycjonalizmu”) - jakie cechy są związane z „nowoczesnością” (jakie ich kombinacje?): indywidualizm („triumf jednostki”), zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i złożoność), racjonalność, ekonomizm; ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie zasięgu geograficznego i społecznego) – A. Giddens „nowoczesność jest ze swej natury globalizująca”.

Krytyka „nowoczesności” wiek XIX i XX jako era triumfującej nowoczesności, ale i jej krytyki - główne tematy to: alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.); anomia - postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i rozwojowi przestępczości (dewiacjom); dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”) – negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”; ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na dobro (ochronę) środowiska naturalnego; nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu światowego, podział: Północ wobec Południa; skala wojen i militaryzacji społeczeństw (skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).

„Nowoczesność” jako wielki temat klasycznej socjologii „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”: kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a. formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy: nierówności społeczne jako temat K. Marksa. więź „mechaniczna” i „organiczna”: organizacja życia społecznego w mieście/ urbanizm jako temat E. Durkheima. „wspólnota” i „zrzeszenie”: „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa. biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”): nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.

Nowoczesność i ponowoczesność nowoczesność jako przyspieszenie, skupienie się na teraźniejszości (jako czegoś odmiennego od przeszłości), znaczenie wiedzy (nauki) i Europy; postmodernizm (ponowoczesność): zerwanie jednoliniowości oraz „finalności” rozwojowej - docenienie innych punktów widzenia na rozwój niż „zachodni”; brak wielkich „meta-narracji” kulturowych i ideologicznych (typu: marksizm, liberalizm); podkreślenie roli wielu źródeł wiedzy oraz szczególnie wpływu władzy /”władza rozproszona”: rozstrzyga ona, że ten kto produkuje wiedzę, ustala też „prawdę”. dominacja przekonania o warunkowości wszystkiego, decydującej roli sytuacji i lokalności, wzrost wymiaru psychologicznego, np. emocji.

Cechy „kulturowe” społeczeństwa ponowoczesnego pluralizm wartości i norm („społeczeństwo pluralistyczne”) - z jednej strony osłabienie tradycyjnych więzi i przymusów społecznych, a z drugiej strony wzrost przestrzeni osobistej (indywidualizacja): przesunięcie na skali wartości: od „autorytatywności” (obowiązek, odpowiedzialność, ofiarność, uległość) do wartości zindywidualizowanych (osobiste spełnienie, intensywność doznań, sukces, wolność, samorealizacja). słabnięcie wartości uniwersalnych: Peter Berger – dominuje „kultura miękka” – tworzymy własną tożsamość moralną „na własna rękę”, indywidualna tożsamość moralna jest tylko „naszą” tożsamością; kult różnorodności i kreowanie inności (życie jako stany „teraz”); dominacja przynależności z wyboru i „na określony czas”; akcentowanie dobra i interesu jednostki, a nie dobra (interesu) ogółu („społeczeństwo indywidualistyczne”).

Ponowoczesność („późna nowoczesność”, „druga nowoczesność”) - nurty dyskusji społeczeństwo „postindustrialne”: przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor), społeczeństwo klasy usługowej (R. Dahrendorf); wzrost „technologii intelektu” (high–tech; przetwarzanie bardziej informacji niż surowców i energii). nacisk na ochronę środowiska naturalnego (ruch ekologiczny); koncepcje mówiące o nowym porządku społecznym - „posthistoria” i „postcywilizacja”; globalizacja (społeczeństwo globalne); nowe technologie informatyczne („społeczeństwo sieci’), zaufanie i ryzyko („społeczeństwo ryzyka”), poczucie ciągłych zmian („płynna nowoczesność”).

Termin „globalizacja” (globalność, globalizm) stopniowe rozszerzanie w skali globu podziału pracy, wymiany rynkowej i powiązań między wszystkimi społecznościami ludzkimi; zwiększanie tempa przepływu techniki, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków komunikacji, informacji w skali światowej; globalizacja rodzi „kurczenie się świata”, jak i jednocześnie narastanie „całościowej” jego wizji (globalizacja jako „przestrzeń globalna”). główne konteksty ujmowania (definiowania) globalizacji (procesów):       gospodarczy („umiędzynarodowienie” procesów gospodarczych); polityczny („wspólne problemy” - „wspólna odpowiedź”, granice suwerenności państwa narodowego, „rządy światowe”); społeczno-kulturowy (globalne różnice kulturowe i koncepcja „konfliktu cywilizacji”, dostępność świata - rewolucja komunikacyjna - TV satelitarna i Internet oraz transportowa); „glokalizacja” – adaptacja globalnych idei i działań do lokalnych warunków (nacisk w kierunku autonomii lokalnej i regionalnej tożsamości kulturowej).

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) – Manuel Castells (1) Wiek Informacji - początek to lata 70-te XX wieku, jest to zmiana „skokowa”, pojawienie się gospodarki informacyjnej, globalnej i „usieciowionej”: czynnikami zmian jest rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych; istotą tego społeczeństwa jest sieć relacji społecznych oraz swobodny dostęp do uczestniczenia w różnych grupach/stowarzyszeniach przez jednostki; rozwija się „społeczeństwo” i organizacje sieciowe, a nie organizacje biurokratyczne (kontra wobec koncepcji Webera); w centrum życia gospodarczego znajduje się „informacja” i technologie informacyjne, a nie tylko dobra materialne i wytwórczość (kontra Marks); nowego znaczenia nabierają czas i przestrzeń (są one jednak pozbawione wcześniejszego znaczenia strukturalnego). społeczeństwo sieciowe opiera się na rynkowych (kapitalistycznych) relacjach społecznych i ekonomicznych – zmierzch „industrialnego kapitalizmu” i systemu socjalistycznego, powstanie „kapitalizmu informacyjnego”.

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) - Manuel Castells) (2) obecność zaawansowanych technologii (cyfrowych) komunikacji sieciowej i zarządzania dystrybucją informacji: elementy „sieci”: punkty węzłowe (nodes; np. przyjaciele, komputery, firmy), powiązania (ties; np. korespondencja, połączenia kablowe, kontrakty), przepływy (flows; np. plotka, dane, pieniądze). tworzą one podstawową infrastrukturę szerokich układów społecznych, politycznych i ekonomicznych praktyk; reprodukcja i instytucjonalizacja w społeczeństwie różnych form „sieci,” rozumianych jako główne formy społecznej organizacji; zarzuty wobec koncepcji Castellsa: na ile społeczeństwo „sieci” i organizacje sieciowe są powszechne?; na ile jego koncepcja wyjaśnia (i opisuje) rzeczywistość krajów słabiej rozwiniętych („Czwartego Świata”) oraz współczesne nierówności światowe?

Anthony Giddens o nowoczesności i tożsamości - koncepcja „późnej nowoczesności” Anthony Giddens (1938) - brytyjski socjolog, należy do najczęściej cytowanych współczesnych przedstawicieli nauk społecznych (teoria „strukturacji”, polityka - „trzecia droga”); obecna nowoczesność oznacza dramatyczne zmiany społeczne, z którymi dotychczasowe teorie socjologiczne nie potrafią się zmierzyć (dotyczy to także Marksa i jego tezy o „destrukcyjnym kapitalizmie, jak i Webera i jego tezy o „żelaznej klatce racjonalności”); Giddens: „Życie w <świecie> wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak rozpędzony moloch. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany. Sedno sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli” („Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności”, W-wa 2010); doświadczenie społeczne (i ludzkie) w świecie obecnej nowoczesności jest podzielone – między bezpieczeństwem a ryzykiem, intymnością bezosobowością , wiedzą ekspercką i relatywizmem kulturowym.

Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności” żyjemy w fazie „radykalizacji nowoczesności”, a jej najważniejsze cechy społeczne to: zaufanie, ryzyko, „nieprzejrzystość” i globalizacja; 1) zaufanie – do „abstrakcyjnych systemów” wiedzy, które nie są zrozumiałe dla wszystkich (skomplikowane), ale są konieczne do życia; 2) ryzyko-poczucie „ryzyka” (uniwersalizacja, globalizacja instytucjonalizacja, zwrotny charakter ); 3) „nie przejrzystość” nowoczesności (jej niepewny i płynny charakter): refleksyjność wiedzy społecznej – społeczne skutki ciągłego „namysłu” nad życiem społecznym. 4) globalizacja - rozszerzenie sieci relacji społecznych i gospodarczych w skali globu: rozchodzenie się czasu i przestrzeni (globalizacja daje możliwości budowy nowych form lokalności); łączenie „intymności i bezosobowości” (dzięki nowym technologiom można utrzymywać intymne kontakty w układzie globalnym).

Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”) Ulrich Beck (1944 – 2015) socjolog niemiecki;   społeczeństwo ryzyka - ryzyko a „druga nowoczesność”: oznacza ona globalizację nowoczesnych instytucji oraz wyzwolenie się z tradycji i obyczaju; tam, gdzie post-moderniści widzą „chaos’” tam jest przede wszystkim „ryzyko” i „niepewność”. rozumienie „ryzyka” - brak przestrzennych, czasowych i społecznych granic zagrożenia: ryzyko jest tworzone przez człowieka (przy pomocy wiedzy i techniki): ryzyko związane ze środowiskiem naturalnym; ryzyko zdrowotne. globalizacja przyczynia się do tworzenia „społeczeństwa ryzyka” i z tym są związane wyzwania dotyczące pojawienia się: „glokalnych” państw „drugiej nowoczesności” i „nowych” ruchów społecznych.

Koncepcja „społeczeństwa ryzyka” „społeczeństwo ryzyka” jest nową formą organizacji społeczeństwa (i jest przeciwstawiane społeczeństwu klasowemu); „stare” społeczeństwo klasowe: „kolektywizacja” plus rodzina, nierówności to pozycje klasowe, a spory dotyczą zasobów (bogactwa), projekty utopijne są skierowane na „eliminację niedoborów”. „nowe” społeczeństwo ryzyka: zasadą jest indywidualizacja jednostki plus refleksyjność, nierówności stają się „pozycje ryzyka”, spór dotyczy zagrożeń i „niechcianych szkód”, a projekty utopijne są nakierowane na „eliminację ryzyka”. społeczeństwo ryzyka rodzi obecnie: konieczność globalnej - politycznej kontroli nad poziomami ryzyka ekologicznego (emisji zanieczyszczeń przemysłowych); wyłanianie się wspólnot łączących ludzi o podobnych położeniach wobec ryzyka (często ponad granicami państwowymi).

Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” społeczeństwo ponowoczesne: „płynna nowoczesność” jest kontynuacją i jednocześnie przeciwstawieniem się nowoczesności (społeczeństwo jako proces): „ciężka” (hardware)i „lekka” (software) nowoczesność; społeczeństwo przestaje być widziane jako „całość”. wzrost potęgi mediów i zmiana natury władzy (władza nie rządzi, lecz „uwodzi” obywateli przy pomocy mediów); „płynna nowoczesność” przekształca nie tylko instytucje, ale i tożsamość jednostki i życie codzienne: „nowoczesne Ja” (tożsamość jednostki) jest mniej stabilne i zakotwiczone, bez długotrwałych zobowiązań (poczucie fragmentaryczności i epizodyczności); konsumpcja jako „nowe społeczne powołanie” - zamiast etyki pracy imperatywem stało się indywidualne poszukiwanie wrażeń (nacisk na życie „tu i teraz” (niechęć do planów i odłożonej gratyfikacji).

nowoczesność i jej rozumienie; krytyka nowoczesności; Podsumowanie teza Webera; nowoczesność i jej rozumienie; krytyka nowoczesności; główne tematy klasycznej socjologii; dyskusja o „po-nowoczesności” – społeczeństwo ponowoczesne; globalizacja i społeczeństwo globalne; Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności”; Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”); Manuel Castells - społeczeństwo „sieci” („sieciowe”); Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej nowoczesności”).

Literatura (zalecana, warta Literatura (zalecana, warta?) na temat „post-nowoczesności” i globalizacji Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005 (roz. 6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego, s. 93-102); Anthony Elliot, Współczesna teoria społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011 (Giddens - s. 159-172 i Beck – 323-335) Edmund Wnuk – Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 (rozdziały: Państwo narodowe a globalizacja; Problem tożsamości społecznej: kosmopolityzm vs. Lokalizm). lektury z ćwiczeń: Manuel Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 (Konstruowanie tożsamości, s. 21-27; Zmiana społeczna w społeczeństwie sieci, s. 379-387);