Środki stylistyczne środki używane w literaturze, mające na celu wywołanie u czytelnika określonych emocji, pobudzenie jego wyobraźni.

ŚRODKI SŁOWOTWÓRCZE

NEOLOGIZM: Wyraz nowo utworzony najczęściej z potrzeby nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd nie występujących w rzeczywistości danego języka, wyrażenia uczuć. Bogaci wypowiedź, staje się cechą stylu poety. „Nie wiedziała, jak pieścić – nie wiedziała, jak nęcić? Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim smutkiem posmęcić?” B. Leśmian

ZDROBNIENIE: Wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zdrobnienia mają często mocne zabarwienie emocjonalne (przeważnie pozytywne, czasem ironiczne, pogardliwe): wielkość: kot → kotek, stosunek pozytywny: usta → usteczka, stosunek pogardliwy: bunt → buncik, stosunek pozytywny: Karolina → Karolinka.

ZGRUBIENIE: Wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę większą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek do omawianego obiektu, szczególnie gdy wiąże się ze zmianą rodzaju, np. baba → babsko. Przykłady: wielkość: pies → psisko; jabłko → jabłucho, stosunek pogardliwy: nos → nochal

ZŁOŻENIE: Wyraz, który powstał poprzez połączenie co najmniej dwóch słów. W języku polskim towarzyszy im zwykle tzw. morfem łączący -o- (niekiedy zwany interfiksem lub bardziej neutralnie formantem) np. w wyrazach listonosz, ciemnoczerwony. Możliwe są także złożenia bez morfemu łączącego, np. bawidamek, różanopalca /Jutrzenka/

ŚRODKI SEMANTYCZNE (tropy)

EPITET (OKREŚLENIE): Wyraz (najczęściej jest nim przymiotnik) określający rzeczownik: "niegrzeczny kochanek", "słodki całus". Ma on wpływ na znaczenie wyrazu, do którego się odnosi: poszerza je bądź zacieśnia, czasami nadaje inny nieco odcień lub określa stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska. epitet: stały– szybkonogi Achilles /Homer/ metaforyczny – szklanna równina /o jeziorze/

PORÓWNANIE: Zestawienie dwu zjawisk, z których jedno określa drugie. Łącznikiem zespalającym człony porównania są wyrażenia: jak, jakby, jako, jak gdyby, podobny, niby, na kształt. Porównanie poetyckie: Idzie zmierzch jak tłum cieni. Porównanie homeryckie- bardziej rozbudowane porównanie, w którym człon określający rozrasta się w obraz poetycki np. Jak dzik otoczony broni się białymi kłami i tnie zajadłą psiarnię, tak ów tabor wśród chmary tatarskiej bronił się z rozpaczą i nadzieją, że z obozu pomoc większa od Wierszułłowej im przyjdzie.

Metafora (przenośnia): obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu, niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością". Noc – kryształ czarny. Iskrzą się gwiazdy nad borem.

Animizacja (ożywienie) nadanie przedmiotom, roślinom, stanom lub pojęciom cech istot żywych np. ryk fal, wycie wiatru. PERSONIFIKACJA (uosobienie) nadanie przedmiotom, zwierzętom, stanom lub pojęciom cech ludzkich Wiatr gwizdał. Fale wyciągną ręce i zaczną w ferworze klaskać...".

METONIMIA (zamiennia) – zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Rodzaje metonimii – podanie: przyczyny zamiast skutku, np. od kuli zamiast od ran spowodowanych przez kulę autora zamiast dzieła, np. czytam Słowackiego, słucham Chopina miejsca, np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił... narzędzia, np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w historii, pędzel zamiast malarz zawartości, np. kufel zamiast piwo symbolu, np. tron zamiast władza materiału zamiast zrobionego z niego przedmiotu (ryknęły spiże zamiast ryknęły armaty, stół zastawiony porcelaną zamiast stół zastawiony zastawą z porcelany, pić ze szkła zamiast pić ze szklanki).

SYNEKDOCHA Odmiana metonimii, polega na określeniu całości przez część (np. "dziesięć szabel" zamiast "dziesięciu kawalerzystów"), części przez całość (np. "wygrała Polska" zamiast "wygrała drużyna polska"), rodzaju przez gatunek („armia" zamiast "wojsko"), gatunku przez rodzaj ("młode stworzenie" zamiast "młoda dziewczyna"), przedmiotu przez materiał, z którego jest wykonany ("płótno historyczne"), użyciu l. poj. zamiast l. mnogiej („włos mi się zjeżył na głowie”)

Oksymoron: zestawienie wyrazów o przeciwstawnych, kłócących się ze sobą znaczeniach. Oksymoron najczęściej składa się z rzeczownika i określającego go przymiotnika np. gorący lód, żywy trup, albo z czasownika i określającego go przysłówka np. spieszyć się powoli. Jest odmianą paradoksu o znaczeniu metaforycznym.

PERYFRAZA: polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym. Charakterystyczną peryfrazą posłużył się Mickiewicz: Drugi stambulskie oddycha gorycze Lub pije chińskich ziół ciągnione treści.

EUFEMIZM Odmiana peryfrazy – celem jest złagodzenie znaczenia określonych wyrazów np. kłamstwo - mijanie się z prawdą Umrzeć – rozstać się z tym światem

HIPERBOLA (przesadnia): wyolbrzymienie, przejaskrawienie cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji, wytworzenia nastroju np. grozy. Hiperboli używa się również w mowie potocznej, np. gigantyczny zamiast duży, Powtarzałem ci to tysiąc razy!

SYMBOL środek stylistyczny, który ma jedno znaczenie dosłowne i różną liczbę znaczeń ukrytych. Może nim być występujący w dziele sztuki motyw lub obraz, który jest znakiem naddanych treści, niejasnych i ukrytych, a stanowiących przesłanie, ideę dzieła. Symbol nie może być interpretowany całkowicie dowolnie.

ALEGORIA postać, motyw lub fabuła mające, poza znaczeniem dosłownym, stały - jednoznaczny umowny sens przenośny np. kobieta z przewiązanymi oczami, mająca w jednej ręce wagę, a w drugiej miecz - alegoria sprawiedliwości , lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością

IRONIA zamaskowana kpina; drwina zawarta w pozornej aprobacie; ujęta w wypowiedź, której zamierzony sens jest odwrotnością dosłownego znaczenia słów, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. Wybrane funkcje ironii: wykpienie poglądów, postępowania, postawy, cech przeciwnika (funkcja satyryczna); wzmocnienie myśli, argumentu; urozmaicenie wywodu; okazanie dystansu wobec zjawisk, osób – również wobec samego siebie (autoironia); zacieśnienie więzi z grupą, zjednanie sobie publiczności Ironia nasycona goryczą i szyderstwem daje sarkazm. 

ŚRODKI SKŁADNIOWE

Powtórzenie: wielokrotne użycie tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji. Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni".

PARALELIZM SKŁADNIOWY stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu. "Jeśli nie masz miłości, cóż jest, co ja czuję? Jeśli miłość jest, co to przebóg takowego? Jeśli dobra, skąd skutku nabywa tak złego? Jeśli zła, czemu sobie mękę tak smakuję?" Francesco Petrarca, Jeśli nie masz miłości...

Anafora: Celowe powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi. Z czasem wszystko przemija, z czasem bieżą lata, Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego świata. Z czasem stawa dowcip i rozum niszczeje, Z czasem gładkość, uroda, udatność wiotczeje.

Epifora: powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi np.: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko.

PRZERZUTNIA: Niezgodność między porządkiem składniowo-intonacyjnym a wersyfikacyjnym w wersie; przeniesienie wyrazu lub części zdania do następnego wersu (lub strofy) w celu zaakcentowania wypowiedzi bądź zwiększenia dynamiki. Jej celem jest pobudzenie wyobraźni osoby czytającej. "Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję? (...)"

INWERSJA Szyk przestawny w zdaniu, służy podkreśleniu danego słowa lub uzyskaniu uroczystego tonu Np. Od niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy, Ciebie, Irydo, wielbię pod imieniem tęczy.

ELIPSA: Opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania. Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy np. nie chcę do kina!), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej. One śnią: że szyba?...to – posadzka! One nucą: „Stąpaj, bez poręczy, W objęcia Fantazji, co się wdzięczy...” ----cacka – cacka!!

APOSTROFA: Bezpośredni, uroczysty, patetyczny zwrot do osoby, rzeczy, bóstwa np. Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała? "Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!"

Pytanie retoryczne Pytanie niewymagające odpowiedzi np. Jak żyję, serca już nie mając?

aNTYTEZA Wypowiedź złożona z elementów znaczeniowo przeciwstawnych np. Bóg się rodzi, moc truchleje Antyteza to nie oksymoron! W przeciwieństwie do niego przeciwstawia sobie pojęcia lub sądy, które nie odnoszą się bezpośrednio do siebie.

WYKRZYKNIENIe: Inaczej eksklamacja - wyraz, grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, często urwane, wtrącone w tok wypowiedzi bądź będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówiącego (często ma formę apostrofy). Przykłady wykrzyknień: "Ojej!", "Och!", "Ach!” Litwo! Ojczyzno moja!

Wyliczenie Polega na wyliczeniu kolejnych elementów z tej samej kategorii, posiadających pewien wspólny mianownik. Służy przede wszystkim zwróceniu uwagi na konkretne treści, szczególnie przydaje się w zabiegach perswazyjnych. „To powiedziawszy milczał. Toż Eneasz mówił, Toż Pantus i Tymetes, zgadzał się i Lampon, I Ukalegon z nimi (...)”

Gradacja: polega na uszeregowaniu słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna; stopniowanie np.: pij sok pomarańczowy firmy "Eden", nie dlatego, że jest smaczny, nie dlatego, że gasi twoje pragnienie, ale dlatego, że zawiera dużo witamin i jest bardzo zdrowy.

Środki fonetyczne

Onomatopeja: Onomatopeja czyli wyraz dźwiękonaśladowczy, takie dobieranie wyrazów (istniejących w mowie lub neologizmów), aby naśladowały one swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot. onomatopeje naturalne, które mają podobne brzmienie do odgłosów akustycznych występujących w naturze, np. bulgotać, ćwierkać, brzęczeć, kukać, turkotać, warczeć, szczekać, świstać, zgrzytać onomatopeje sztuczne (świadome wprowadzenie do utworu elementów fonetycznych, które oddają dźwięki naturalne i w ten sposób wywołują pożądane wrażenie), np. w wierszu Juliana Tuwima "Bal w operze" czytamy: "Przy bufecie - żłopanina/ Parskanina, mlaskanina" Dobrym przykładem jest "Lokomotywa" Juliana Tuwima: (...) I dudni, i stuka, łomocze i pędzi, A dokąd? A dokąd? A dokąd? Na wprost! Do taktu turkoce i puka, i stuka to: Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to.

instrumentacja gŁoskowa (eufonia) celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny i pluszcze miarowy, jednaki, niezmienny.

Środki leksykalne

archaizm wyraz, forma wyrazu, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i obecnie są przestarzałe. W literaturze pięknej stosowany w celach stylizacji lub wzmocnienia ekspresji. np. pręgierz, dyby, wrócił do rodzinnych pieleszy, niewiasta, kajet, turbować

Barbaryzm wyraz lub zwrot (zapożyczenie lub kalka językowa), pochodzący z innego języka niż ten, w którym sformułowana jest dana wypowiedź. Kontrastując z innymi wyrazami, barbaryzm zyskuje szczególną wartość stylistyczną, charakteryzuje postacie i środowiska. Użycie barbaryzmów było powszechne np. w XVII w. i w czasach saskich (latynizmy w Pamiętnikach J. Ch. Paska). W XIX w. użycie zwrotów francuskich, rosyjskich, niemieckich charakteryzowało ludzi i środowiska np. w Nad Niemnem E. Orzeszkowej, Lalce B. Prusa.

dialektyzm wyraz, zwrot, wyrażenie, forma gramatyczna pochodząca z określonego dialektu, użyta jako świadomy środek stylizacji gwarowej. Dialektyzacja służy odtworzeniu lokalnego kolorytu, charakterystyce środowiska lub poszczególnych bohaterów, np. Chłopi W. Reymonta

kolokwializm wyrazy zaczerpnięte z języka potocznego, często wyraziście nacechowane emocjonalnie. Kolokwializacja – świadome wprowadzenie do tekstu swobodnego języka potocznego, obrazowego, nacechowanego ekspresywnie.; często wprowadza skrót składniowy a nawet błąd językowy dla oddania dynamizmu i kolorytu języka codziennego, mówionego. Służy stylizacji środowiskowej (charakteryzuje bohatera lub środowisko: Ty, ten, tego! Skocz no po Heńka, migiem! Nie rycz, łeb mi pęka. Jest narzędziem opisu rzeczywistości i stanów emocjonalnych. Rycz, mała, rycz, płacz, maleńka płacz; masz to u mnie od dziś.

wulgaryzm wyraz, wyrażenie lub zwrot odczuwany współcześnie przez użytkowników języka ogólnonarodowego jako ordynarny, prostacki, o ujemnym zabarwieniu emocjonalnym, obecny w gwarze więziennej, w językach środowiska uczniowskiego, subkultur młodzieżowych, np. chlej w znaczeniu pij, żryj w znaczeniu jedz. Stosowany także jako świadomy chwyt stylistyczny, środek ekspresji językowej w poezji dwudziestolecia międzywojennego, np. w wierszu Mieszkańcy Tuwima.