Dotychczasowe doświadczenia i oczekiwania użytkowników w odniesieniu do informacji naukowej Andrzej K. Biń Wydział Inżynierii Chemicznej i Procesowej Politechniki Warszawskiej Konferencja nt. “Współpracy bibliotek naukowych w zakresie obsługi użytkowników” Warszawa, września 2002 r.

Moje ponad 40-letnie doświadczenia związane z korzystania z usług bibliotecznych upoważniają mnie do następujących refleksji: + Pierwsze lata studiów - pierwsze kontakty z biblio- tekami naukowymi - korzysta się wtedy z podręczników, skryptów i poradników specjalistycznych (zwykle w języku polskim).  Stopniowo pojawia się konieczność korzystania z książek - poradników encyklopedycznych; nieco później z wydawnictw obcojęzycznych (głównie w j. angielskim). Moje dotychczasowe doświadczenia

koszty zakupu wydawnictw obcojęzycznych !  W latach mało było tłumaczeń cenniejszych podręczników i monografii. Również ograniczona była liczba podręczników lub skryptów opracowanych przez polskich autorów. W takich przypadkach rola bibliotek uczelnianych była i nadal pozostaje nie do przecenienia (koszty zakupu wydawnictw obcojęzycznych ! ). + Zakres korzystania z wydawnictw obcojęzycznych zależny od typu studiów oraz dość indywidualnych preferencji wykładowców. Pojawia się konieczność zapoznania się z niezbędną terminologią w danym języku - szczególnie angielskim. Z uwagi na dominację języka angielskiego jest to nader pożyteczne (jego znajomość staje się wręcz niezbędna). Moje dotychczasowe doświadczenia

+ Konieczność korzystania z wydawnictw obco- języcznych pogłębia się w toku studiów – tzn. na wyższych latach, podczas wykonywania pracy dyplomowej, w znacznie większym stopniu doktorskiej, nie mówiąc o dalszych etapach kariery naukowej, gdy absolutnym wymogiem staje się własna aktywność naukowa mierzona liczbą publikacji, referatów na konferencjach i sympozjach, pisaniem podręczników czy monografii. + W tych dalszych etapach działalności naukowej (najczęściej połączonej z dydaktyczną) coraz bardziej znaczącą rolę odgrywa dostęp do czasopism naukowych, szczególnie obcojęzycznych. Moje dotychczasowe doświadczenia

Finansowanie prenumeraty czasopism naukowych główną bolączką bibliotek oraz całego środowiska naukowego & Z uwagi na olbrzymią liczbę tytułów czasopism naukowych, jakie ukazują się na świecie, kwestia liczby niezbędnych (nie mówiąc o pożądanych) tytułów, jakie biblioteka naukowa winna posiadać, urasta do problemu. Zasobność biblioteki naukowej świadczy o randze ośrodka akademickiego oraz znakomicie ułatwia pracę naukową zarówno pracowników tego ośrodka jak i najbliższego jego otoczenia. Finansowanie prenumeraty czasopism naukowych, szczególnie obcojęzycznych, stanowiło zawsze i jest nadal główną bolączką bibliotek oraz całego środowiska naukowego. Moje dotychczasowe doświadczenia

materiały konferencyjne, prace doktorskie oraz wydawnictwa nieregularne informacja o ich istnieniu oraz miejscu ich dostępu konieczność współpracy między bibliotekami  Odrębnym zagadnieniem jest dostęp do innych rodzajów informacji naukowej, takich jak materiały konferencyjne, prace doktorskie oraz wydawnictwa nieregularne. W tym przypadku rzeczą podstawową jest informacja o ich istnieniu oraz miejscu ich dostępu. Jest rzeczą oczywistą, że niewiele bibliotek (być może nawet żadna) będzie w stanie gromadzić wszystkie opublikowane w ten czy inny sposób materiały o wartości naukowej. Stąd też kolejną oczywistością jest konieczność współpracy między bibliotekami polegająca na udostępnianiu swoich zasobów na odpowiednich i akceptowalnych zasadach. Moje dotychczasowe doświadczenia

Pierwotną informację o interesujących mnie tematycznie publikacjach uzyskiwałem przeglądając czasopisma abstraktowe. W latach korzystałem z następujących czasopism abstraktowych (wersje papierowe) Chemical Abstracts  Chemical Abstracts  Referativnyj Zhurnal  Ekspress Informacja (w j. ros.)  Theoretical Chemical Engineering Abstracts  Dissertation Abstracts  rzadziej z innych (np. Physical Reviews) Moje dotychczasowe doświadczenia

Korzystanie z tych informacji wymagało systema- tycznych przeszukiwań w kolejnych zeszytach (np. według słów kluczowych) oraz podjęcia próby dotarcia do pełnych tekstów publikacji. Pojawiające się problemy: 8 czasopismo nie jest prenumerowane w danej bibliotece, a nawet w kraju, 8 w bibliotekach brak jest określonych roczników (numerów). Informacja naukowa kwestia poniesienia pewnych kosztów Informacja naukowa przy BG PW zwykle przychodziła w tym momencie z pomocą podając, czy i gdzie w kraju można znaleźć poszukiwane materiały. Kolejna placówka BG PW - wypożyczania międzybibliotecznego (Interlibrary Loan), pomagała w sprowadzaniu tych materiałów, również z zagranicy (kwestia poniesienia pewnych kosztów). Moje dotychczasowe doświadczenia

W latach 90-tych pojawiła się możliwość korzystania z elektronicznych baz danych, głównie abstraktowych. Można było 7 uzyskać wydruki z wynikami przeszukiwań, 7 ściągać pełne teksty interesujących publikacji (odpłatnie). Stopniowo BG PW powiększała liczbę elektronicznych baz danych dostępnych początkowo w BG PW, a po połączeniu poszczególnych wydziałów siecią, również w indywidualnych PC. Były to bazy abstraktowe, a następnie pojawiały się bazy pełnotekstowe z wybranych czasopism. Po etapie promocji i załatwieniu określonych formalności, były udostępnione “na stałe”.

Moje dotychczasowe doświadczenia Tablica 1. Dostępne bazy danych dla czasopism naukowych w PW w czerwcu 2002 r.

SCI (ISI)  Baza abstraktowa, stosunkowo obszerna,  Wyszukiwanie według trzech możliwości (topic, person, place);  Obejmuje czasopisma od 1995 r.  Abstrakty można drukować i kopiować;  Cenną cechą jest dostęp do cytowań (cited references), co do pewnego stopnia pozwala na uzupełnienie poszukiwanych informacji. Krótka ocena trzech baz danych dostępnych w BG PW

Elsevier - ScienceDirect  Baza abstrktowa i pełnotekstowa dla bardzo dużej liczby tytułów - najbardziej ceniona przeze mnie;  Wyszukiwanie jest bardzo wygodne i proste (według tytułów czasopism);  Obejmuje czasopisma od 1995 r.  Zdarzają się niekiedy luki w dostępie do pełnych tekstów (np. tzw. special issues).

Swetsnet bardzo dużej liczby tytułów  Baza abstraktowa i pełnotekstowa dla bardzo dużej liczby tytułów, równie cenna jak baza Elsevier;  Wyszukiwanie wymaga pewnego doświadczenia i wprawy (podział wyszukiwania autora, w abstraktach, w tekście lub all fields).  Obejmuje czasopisma od 1995 r., choć naprawdę dostęp jest ograniczony do lat ostatnich;  Odnoszę wrażenie, że baza nie realizuje pełnego wyszukiwania według słów kluczowych tematycznych. Wniosek ten opieram na porównaniu liczby wyszukanych informacji (dokumentów) w tej bazie oraz w innych bazach (ISI, Chemical Abstracts).

Krótkia ocena baz danych dostępnych w BG PW Swetsnet (cd)  Dość często zdarzają się sytuacje, gdy nie jest możliwy dostępny do pełnego tekstu publikacji pomimo tego, iż taki dostęp powinien być zagwarantowany prenumeratą czasopisma przez daną bibliotekę.  Deprymujące dla użytkownika jest stwierdzenie, że dostępny w bazie jest np. jedynie tytuł, nazwiska autorów oraz dane bibliograficzne czasopisma (vol., nr, str., rok).  Zauważyłem pewną poprawę pod względem możliwości korzystania z tej bazy w porównaniu do sytuacji z roku poprzedniego.

Usługi świadczone przez biblioteki naukowe są absolutnie niezbędne w przypadku osób prowadzących badania naukowe oraz zajmujących się dydaktyką. Moje dotychczasowe doświadczenia Podsumowanie

elektroniczna pełnotekstowa wersja publikacji Najbardziej cenioną usługą informacyjną biblioteki jest elektroniczna pełnotekstowa wersja publikacji Konieczne warunki: 0 połączenie z siecią przenoszącą informacje, 0 dostęp do zasobów bibliotecznych (logowanie oraz ID) 0 biblioteka posiada tego typu wersję prenumeraty Moje oczekiwania

Główne problemy w rozwoju tego typu usług:  ograniczenia finansowe dotykające uczelnie (a więc i biblioteki naukowe), 0 nieustanna walka o takie elementy jak stawka VAT na importowane czasopisma i książki naukowe, opłaty celne itd. 0 konieczność podejmowania przez środowiska naukowe bolesnych decyzji o skreślaniu tytułów z dotychczaso- wej prenumeraty. konsorcjów bibliotek naukowych Próbą zabezpieczenia potrzeb związanych z dostępem do najbardziej wartościowych materiałów naukowych jest utworzenie konsorcjów bibliotek naukowych. Moje oczekiwania

mniejszych ośrodkach akademickich Inicjatywy te są korzystne z punktu widzenia finansowego umożliwiając dostęp do pełnotekstowych baz danych. Statystyka wykorzystywania tej bazy za lata wskazuje, że największy wzrost jej użytkowników można zanotować w mniejszych ośrodkach akademickich ( wiąże się to z mniejszym dostępem do papierowej wersji czasopism naukowych w tych ośrodkach). Inicjatywę tę należy bezwzględnie kontynuować, choć najprawdopodobniej konieczna będzie renegocjacja dotychczasowej umowy tak, aby zmniejszyć jej koszty poprzez ograniczenie liczby tytułów prenumerowanych w kilku egzemplarzach oraz inne zabiegi o charakterze oszczędnościowym. Moje oczekiwania

czy jest możliwa rezygnacja z tradycyjnej (papierowej) formy prenumeraty czasopism naukowych na rzecz prenumeraty wyłącznie w formie elektronicznej Pojawia się tu natychmiast trudny problem do jednoznacznego rozstrzygnięcia w chwili obecnej, czy jest możliwa rezygnacja z tradycyjnej (papierowej) formy prenumeraty czasopism naukowych na rzecz prenumeraty wyłącznie w formie elektronicznej. tendencja spadku zainteresowania użytkowników formą tradycyjną jest niezgodna z interesem wydawców oraz pośredników Zauważalna jest bowiem tendencja spadku zainteresowania użytkowników formą tradycyjną. Z drugiej strony część użytkowników jest przyzwyczajona do formy tradycyjnej lub też nie ma technicznej możliwości korzystania z formy elektronicznej. Tendencja ta jest niezgodna z interesem wydawców oraz pośredników, którzy przedstawiając konsorcjom bibliotek oferty warunkują cenę utrzymaniem wersji papierowej. Moje oczekiwania

Podstawowe oczekiwania użytkownika związane z dostępem do elektronicznych czasopism naukowych i adresowane do firm oferujących tego typu usługi: user friendly  środowisko typu “user friendly”, możliwie kompletny  system powinien wykazywać możliwie kompletny zasób posiadanych informacji zasób posiadanych informacji (odnosi się to w szczególności do słów kluczowych, nazwisk autorów i tytułów czasopism), list of  minimum informacji to dostęp do spisów treści (list of contents contents) poszczególnych zeszytów (roczników), linki  pożądane dostępne tzw. linki do innych baz danych. Moje oczekiwania

należy jak najwcześniej wdrażać studentów Do korzystania z dostępnych elektronicznych usług informacyjnych należy jak najwcześniej wdrażać studentów. W PW obserwuje się wręcz skokowy (2,8- krotny) wzrost liczby użytkowników baz danych typu on- line w latach informacji naukowej dla studentów z roku dyplomowego Reprezentuję wydział, który bodaj jako jedyny w PW, we współpracy z BG PW, prowadzi od lat semestralne zajęcia nt. informacji naukowej dla studentów z roku dyplomowego. Celem tych zajęć jest zapoznanie naszych studentów z istniejącymi w PW możliwościami dostępu do informacji naukowych, niezbędnych przede wszystkim dla realizacji tematów ich prac dyplomowych. Zajęcia te (wprowadzone przez nasz wydział do programu studiów) nie tylko ułatwiają im przygotowywanie prac dyplomowych, ale również uświadamiają każdemu wagę tej formy docierania do informacji wszelkiego typu. Moje oczekiwania

(materiały konferencyjne oraz rozprawy doktorskie) Problem publikacji o charakterze nieregularnym (materiały konferencyjne oraz rozprawy doktorskie). Dostęp do nich jest bardzo istotny. Środowisko bibliotekarskie we współpracy z pracownikami naukowymi może jeszcze wiele w tej sprawie zrobić. Aby to usprawnić, podstawowymi warunkami, jakie obydwaj partnerzy powinni spełnić, są: 0 prowadzenie dostępnej w internecie bazy komputerowej obejmującej materiały konferencyjne, 0 skrupulatne informowanie o posiadanych materiałach konferencyjnych (być może bez obowiązku ich zdeponowania w bibliotekach naukowych), Moje oczekiwania

0 co najmniej moralny obowiązek udostępniania posiadanych materiałów osobom zainteresowanym, 0 opracowanie elektronicznych pełnych lub skróconych wersji prac doktorskich udostępnianych na określonych warunkach (są takie przykłady, np. w ETH w Zurychu). Moje oczekiwania

pełnotekstowy dostęp do czasopism naukowych ? Najbardziej pożądaną usługą biblioteczną jest pełnotekstowy dostęp do czasopism naukowych. Najprawdopodobniej ta forma informacji naukowej zdominuje inne i być może wyprze formy tradycyjne (papierowe). ? Należy się liczyć z określoną polityką prenumeraty czasopism, wynikającą z jednej strony z ograniczeń finansowych budżetu państwa, z drugiej - narzuconą przez firmy wydawnicze i pośredniczące. Np. konieczne będą: redukcja liczby prenumerowanych egzemplarzy oraz zmiany organizacyjne zapewniające szerszy dostęp możliwie dużej liczby użytkowników do elektronicznych wersji publikacji. PODSUMOWANIE

dalszy postęp w zakresie infrastruktury technicznej problem kosztów ? Konieczny jest dalszy postęp w zakresie infrastruktury technicznej: zintegrowane komputerowe systemy biblioteczne, pozwalające na dostęp do zasobów możliwie wszystkich bibliotek systemu biblioteczno- informa-cyjnego (problem kosztów). user friendly ? Można próbować uświadamiać poszczególnych wydawców, aby ich portale informacyjne były typu “user friendly”. ? Moim marzeniem jest uzupełnienie dostępnych pełnotekstowych wersji elektronicznych o lata poprzednie (swoista archiwizacja zbiorów papierowych w nowoczesnej postaci). ? Na uwagę zasługują działania, które umożliwią dostęp do pełniejszych informacji dotyczących materiałów wydawanych nieregularnie (materiały konferencyjne oraz prace doktorskie). PODSUMOWANIE