DIAGNOZOWANIE ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO RODZINY WYKŁAD 4 dr Marta Herzberg Instytut Nauk Społecznych WSG

Plan wykładu Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza wybiórcza – wybrane techniki i narzędzia diagnozy środowiska rodzinnego

Wprowadzenie Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznaniem jakości środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 111). Zakres szczegółowych zagadnień, jak i stopień dokładności diagnozy jest różny, w zależności od powodów, dla których jest ona podejmowana: może przybierać postać ogólnej i stosunkowo powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, może też polegać na wnikliwym i szczegółowym badaniu czy wręcz dokładnym pomiarze cech i warunków funkcjonowania rodziny (ibidem).

Wprowadzenie Poznawanie rodziny przez mniej lub bardziej precyzyjną jej diagnozę jest nader częstą, niemal powszechną potrzebą w praktyce pedagogicznej (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 111).

Zasady poznawania rodziny Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny Zasada relatywizmu wpływów warunków środowiskowych i doświadczeń wychowawczych Zasada relatywizmu oceny efektów wychowawczych Zasada holizmu metodologicznego Zasada wartościującego charakteru diagnozy rodziny Zasada diagnozy pozytywnej rodziny Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków Zasada obiektywizmu Zasada zachowania dyskrecji i ostrożności Zasada niewyrażania krytycznych ocen i sądów na temat rodziny (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 119-125; Wysocka, 2007, s. 176-177)

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle cech społecznych i kulturowych jej otoczenia. Rodzina jako niepowtarzalny system kształtuje swój charakter, swoje środowisko wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego, w którym jest osadzona.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada relatywizmu wpływów warunków środowiskowych i doświadczeń wychowawczych Zasada ta oznacza, że występowanie w rodzinach podobnych lub tych samych warunków i cech nie pociąga za sobą identyczności wpływów wychowawczych tych rodzin. Różny jest także indywidualny wpływ danej rodziny na każdego z jej członków (dla każdego jest odmiennym środowiskiem wychowawczym). Rozpoznając rodzinę jako środowisko wychowawcze, diagnosta musi umieć spojrzeć na nią oczami konkretnej jednostki, np. dziecka.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada relatywizmu oceny efektów wychowawczych Oznacza dokonywanie oceny uzyskiwanych efektów wychowawczych w danej rodzinie w kontekście oczekiwań społecznych danego środowiska, a nie globalnych standardów.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada holizmu metodologicznego Rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi pewną wielopłaszczyznową całość – jest układem różnych cech i warunków, a nie ich sumą. Poszczególne elementy rodziny są ze sobą powiązane – wpływają na siebie, wynikają jedne z drugich, wzajemnie się wzmacniają lub osłabiają. Dlatego diagnoza rodziny powinna opisywać ją jako określoną całość, jako układ wzajemnie powiązanych czynników.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada wartościującego charakteru diagnozy rodziny Zdaniem S. Kawuli (1999 za: Jarosz, Wysocka, 2006, s. 119) wyrażanie ocen należy do istotnych elementów wszelkiej diagnozy pedagogicznej. Rodzinę poddajemy ocenie za każdym razem, gdy chcemy określić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy, np. problemami szkolnymi dziecka. Wyrażając ocenę jako aprobatę lub dezaprobatę określonych warunków środowiska rodzinnego, tworzymy podstawową przesłankę decyzji pedagogicznych zarówno na temat konieczności podjęcia działań naprawczych, korekcyjnych czy optymalizujących funkcjonowanie rodziny lub jakiejś jej cechy, jak i na temat kierunków i sposobów tych działań.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada diagnozy pozytywnej rodziny Poza identyfikowaniem stanów niepokojących i niekorzystnych, dysfunkcji, istotne jest odkrywanie przez badacza sił, potencjałów, zasobów rodziny, które mogą być spożytkowane w działaniach profilaktycznych lub naprawczych i w ten sposób przyczynić się do poprawy jej funkcjonowania. Zasada ta odnosi się również do odkrywania zasobów środowiska lokalnego – funkcjonowanie w otoczeniu rodziny instytucji wsparcia, istnienie jakichś placówek pomocy.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie, przechodzi przez określone etapy (cykle). Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania, formułowane są odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych. Różne etapy wymagają przekształcenia istniejących w rodzinie stylów funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego, a brak modyfikacji w tym zakresie może być powodem pewnej dysfunkcjonalności rodziny czy nasilania się wewnętrznych napięć lub konfliktów. Diagnoza powinna zatem uwzględniać etap rozwojowy, na którym rodzina się znajduje, a także „chwilowe” sytuacje w jej życiu (np. śmierć, ciężka choroba).

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny I faza Para małżeńska bez dzieci II faza Para z małym dzieckiem III faza Rodzina z dzieckiem w okresie przedszkolnym IV faza Rodzina z dziećmi w okresie szkolnym Schemat 1. Cykl życia rodziny Źródło: opracowanie własne na podstawie Duvall 1977 za: Jarosz, Wysocka, 2006, s. 124

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny V faza Rodzina z nastolatkami VI faza Rodzina z dziećmi opuszczającymi dom VII faza „Puste gniazdo” VIII faza Starzenie się rodziców Schemat 1. Cykl życia rodziny cd. Źródło: opracowanie własne na podstawie Duvall 1977 za: Jarosz, Wysocka, 2006, s. 124

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków W czasie prowadzenia diagnozy rodzina powinna być traktowana podmiotowo, a nie jedynie jako „obiekt badawczy”. Dlatego diagnosta powinien dążyć do autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzić przy jego współudziale do samopoznania przez rodzinę swoich walorów, sił, zasobów, ale również mankamentów, słabych stron.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada obiektywizmu Zasada ta oznacza konieczność odcięcia się diagnosty od osobistych doświadczeń, funkcjonujących potocznie stereotypów na temat rodziny i różnych zjawisk w niej zachodzących w dokonywaniu oceny jej funkcjonowania.

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada zachowania dyskrecji i ostrożności Zasada ta wyznacza etykę postępowania diagnostycznego, co wiąże się z zachowaniem tajemnicy zawodowej. Oznacza także ostrożne, czyli poprzedzone namysłem i wielokrotną weryfikacją, formułowanie konkluzji oceniających rodzinę (brak pochopności).

Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasada niewyrażania krytycznych ocen i sądów na temat rodziny Zasada ta oznacza powstrzymywanie się w procesie diagnostycznym od werbalnego i niewerbalnego wyrażania krytycznych ocen wobec poszczególnych członków rodziny.

Rodzina jako środowisko wychowawcze Środowisko wychowawcze rodziny jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowi społecznie wyznaczony układ warunków i cech, o różnym jakościowo charakterze, które w zróżnicowany pod względem stałości i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 113). W literaturze odnaleźć można różne propozycje dotyczące systematyzacji cech i warunków rodziny, które sugerowane są jako czynniki opisujące jej środowisko wychowawcze (ibidem, 113-114).

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze Propozycja E. Jackowskiej (1990) czynniki społeczno-ekonomiczne, określające pozycję społeczną i ekonomiczną rodziny i jej poszczególnych członków: warunki bytowe rodziny: poziom dochodów, sytuacja mieszkaniowa; źródła utrzymania rodziny – zawód rodziców i innych dorosłych członków rodziny, źródła utrzymania rodziny nie związane z pracą zawodową jej członków; więź pomiędzy rodziną a środowiskiem – więź z dalszą rodziną, więź sąsiedzka, więź z grupą etniczną itp.

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze czynniki kulturalne, określające poziom kultury życia codziennego: wykształcenie rodziców i innych członków rodziny; wzorzec kulturalny obowiązujący w rodzinie, określający m.in. podział obowiązków domowych w rodzinie, zasady wychowywania dzieci i sposób spędzania czasu wolnego; poziom potrzeb kulturalnych rodziców i innych członków rodziny

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze czynniki pedagogiczne, określające metody i środki stosowane w wychowaniu dzieci: warunki opieki nad dzieckiem, kontrola zachowania dziecka; normy i wartości przekazywane dziecku w wychowaniu; zakazy i wymagania; nagrody i kary

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze czynniki psychologiczno-społeczne, określające strukturę rodziny, stosunki wewnątrzrodzinne, właściwości osobowości rodziców i innych członków rodziny: struktura rodziny – skład osobowy, stosunki prawno-społeczne łączące członków rodziny, liczba dzieci w rodzinie, pozycja dziecka określona przez kolejność jego narodzin; więź uczuciowa między dzieckiem a matką i ojcem; więź uczuciowa między matką a ojcem; więzi uczuciowe między innymi członkami rodziny; osobowościowe cechy matki, ojca i innych członków rodziny

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze Propozycja S. Kawuli (2007) czynniki ekonomiczno-społeczne: wielkość rodziny i jej struktura, źródła utrzymania rodziny (zawód ojca, dochodowość rodziny), sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe rodziny, jakość odżywiania, jakość ubioru dzieci, majątek trwały itp.), podział pracy i ról w rodzinie (np. praca zawodowa matki poza domem lub praca produkcyjna dzieci)

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze czynniki kulturalne: wykształcenie rodziców lub dokształcanie się i zdobywanie kwalifikacji przez rodziców i innych członków rodziny, kultura językowa rodziny, majątek kulturalny rodziny (biblioteka, telewizor, wideo itp.), sposoby spędzania wolnego czasu przez członków rodziny (korzystanie ze środków kultury masowej i inne formy), stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich przyszłego zawodu (stwarzanie warunków do nauki w domu i w szkole, problem planu życiowego dzieci), stosunek członków rodziny (rodziców) do tradycji i nowoczesności pielęgnowanie obyczaju i podatności na zmiany (zasada ciągłości i zmiany)

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze czynniki psychospołeczne: rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, stosunek członków rodziny do zjawisk patogennych w domu i środowisku, układ i rodzaj postaw oraz środków oddziaływań wychowawczych (głównie nagrody i kary), ogólna atmosfera panująca w środowisku rodzinnym (plany życiowe, występujące zaburzenia, więzi uczuciowe między wszystkimi członkami rodziny), opinia o rodzinie w miejscu zamieszkania lub/także w miejscu pracy, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, np. styl autokratyczny, partnerski, opiekuńczy, despotyczny

Strategie diagnozowania rodziny W zakresie badania środowiska wychowawczego rodziny można dostrzec dwa ogólne kierunki: diagnozę całościową wybiórcze skupianie się na określonych cechach środowiska rodzinnego (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 126)

Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza całościowa Dąży do przedstawienia ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. Nie przykłada się tu zbyt dużej wagi do szczegółowego rozpoznawania pojedynczych cech lub ich syndromów, lecz dąży się do określenia ogólnej „wydolności” wychowawczej rodziny lub do określenia stopnia zagrożenia rozwoju w tym środowisku (Jarosz, 2006, s. 20-21).

Strategie diagnozowania rodziny Przykładami całościowego podejścia do diagnozy rodziny stanowią typologie rodziny J. Piekarskiego (1987) i S. Kawuli (2007).

Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego J. Piekarskiego (1987, s. 105-106) środowisko wzorcowe – obejmuje wyłącznie wzorcowe cechy rodziny, środowisko przeciętne – prezentujące zestawienie cech dominujących w zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów, środowisko niekorzystne wychowawczo – składające się wyłącznie z typowych cech negatywnych, środowisko dysharmonijne – w którym wzorce współwystępują z czynnikami negatywnymi

Strategie diagnozowania rodziny

Strategie diagnozowania rodziny

Strategie diagnozowania rodziny Pedagogiczna typologizacja rodzin S. Kawuli (2007, s. 180-182) rodzina wzorcowa – stanowi środowisko optymalne, stwarza najlepsze warunki wychowawcze, wszystkie jej cechy mają lepsze parametry niż w rodzinie normalnej, rodzina normalna – tzw. przeciętna rodzina, wiele jej cech występuje na poziomie najczęściej spotykanym w środowisku (np. statystyczna wielkość rodziny, zawód rodziców, powszechne warunki mieszkaniowe), charakteryzują ją takie warunki, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi dzieci,

Strategie diagnozowania rodziny rodzina jeszcze wydolna wychowawczo – warunki wychowawcze, jak i ogólne funkcjonowanie rodziny, bywają czasami zachwiane, mimo zakłóceń czyni wysiłki, by poprawić swoją chwilowo niepewną sytuację, co udaje się jej bez interwencji z zewnątrz, rodzina niewydolna – występują częste zaburzenia we współżyciu rodzinnym i niepowodzenia życiowe poszczególnych członków, „żyje z dnia na dzień”, często rodzina niekompletna lub na krawędzi rozbicia, o trudnej sytuacji ekonomicznej (wynikającej często z nieracjonalnego użytkowania środków materialnych),

Strategie diagnozowania rodziny rodzina patologiczna – stanowi margines społeczeństwa, jej członkowie pozostają w kolizji z prawem (kradzieże, rabunki, przemoc, gry hazardowe, prostytucja, alkoholizm itp.), cechuje ją trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych.

Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza wybiórcza W pedagogicznej diagnozie rodziny często odstępuje się od dokonywania całościowej charakterystyki środowiska wychowawczego rodzin na rzecz koncentrowania się na jej wybranych cechach. Badacz skupia się na najistotniejszych dla przebiegu i efektach wychowania cechach i warunkach rodzinnych, które rozpoznaje dokładnie i szczegółowo (np. oddziaływania wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, style wychowania, atmosfera wychowawcza, relacje interpersonalne między rodzicami a dzieckiem) (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 132).

Diagnoza wybiórcza środowiska rodzinnego Kwestionariusz dla Rodziców do Badania Postaw Rodzicielskich M. Ziemskiej (1982) Skala Postaw Rodzicielskich w opracowaniu M. Plopy (2011) Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś (2004) Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej (1990)

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Oparty jest na przedstawionej przez autorkę koncepcji postaw rodzicielskich, zgodnie z którą występują cztery główne typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich: odtrącająca unikająca zbyt wymagająca nadmiernie chroniąca Zostały one wyznaczone w oparciu o główne rodzaje zaburzeń kontaktu rodziców z dzieckiem (nadmierny dystans – nadmierna koncentracja) oraz wiążące się z nimi cechy osobowości rodziców (dominacja – zbytnia uległość).

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej uległość (bezradność) unikanie nadmierna ochrona współdziałanie rozumna swoboda nadmierny dystans nadmierna koncentracja akceptacja uznanie praw odrzucenie nadmierne wymagania dominacja (górowanie) Schemat 2. Koncepcja postaw M. Ziemskiej – wymiary i ulokowanie postaw cząstkowych Źródło: Wysocka, 2007, s. 212

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej odrzucenie dziecka: brak akceptacji zachowań i cech dziecka negatywna jego ocena zachowania agresywne i deprecjonujące wartość dziecka

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej unikanie dziecka: ucieczka od kontaktu brak zainteresowania sprawami dziecka brak angażowania dziecka w sprawy rodziny i domu

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej nadmierna ochrona: traktowanie dziecka jako młodszego niż jest ograniczanie swobody nadmierne zaabsorbowanie zdrowiem dziecka wścibstwo i uzależnienie

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej nadmierne wymagania: kontakt uporczywie korygujący nadmierna i agresywna koncentracja na dziecku

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej akceptacja dziecka: przyjęcie go takim, jakie jest nieukrywanie przed nim uczuć, co pozwala na uczuciową niezależność docenianie sukcesów dziecka

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej współdziałanie z dzieckiem: aktywność w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów zainteresowanie zabawą i pracą dziecka angażowanie dziecka w zajęcia rodziny i domu

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej rozumna swoboda: pozwalanie dziecku na niezależność i samodzielność dbanie o jego zdrowie i bezpieczeństwo

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej uznanie praw dziecka: bez przeceniania i niedoceniania jego roli szacunek dla indywidualności dziecka szerokie stosowanie wyjaśnień i tłumaczeń oczekiwania na miarę możliwości dziecka

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Narzędzie przeznaczone jest do wypełniania przez rodziców (każdego z osobna), którzy zaznaczają na czterostopniowej skali (S – zdecydowanie słuszne, s – raczej słuszne, b – raczej błędne, B – zdecydowanie błędne) stopień swojej zgodności z przedstawionymi twierdzeniami. Podstawą analizy formalnej jest arkusz obliczeniowy, zawierający klucz punktacji poszczególnych twierdzeń, które są przyporządkowane do odpowiednich czynników (skal): górowanie bezradność koncentracja dystans. główne typy zaburzeń kontaktu i relacji rodziców z dzieckiem

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Punktacja odpowiedzi Klucz L Zdecydowanie słuszne S 3 Raczej słuszne s 2 Raczej błędne b 1 Zdecydowanie błędne B 0 Klucz Ł Zdecydowanie słuszne S 0 Raczej słuszne s 1 Raczej błędne b 2 Zdecydowanie błędne B 3

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Arkusz obliczeniowy – wyniki matki GÓROWANIE BEZRADNOŚĆ KONCENTRACJA DYSTANS Pyt. Odp. WS 4Ł 8 17 19 26 30 33Ł 40 6 10Ł 12 16 21 24 28Ł 32 35 5 9 15 18 20Ł 23 27 31Ł 37 41Ł 3 7Ł 11 13 25Ł 29 39

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Arkusz obliczeniowy – wyniki ojca GÓROWANIE BEZRADNOŚĆ KONCENTRACJA DYSTANS Pyt. Odp. WS 4Ł 14Ł 19 26 30 33Ł 36 40 6 12 28Ł 38Ł 5 9 15 18 20Ł 27 31Ł 34 37 41Ł 7Ł 22 25Ł 29 39

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Uzyskane wyniki przelicza się na wartości stenowe: osoby, które uzyskały wyniki w granicach 1-4 stena (wyniki niskie) prezentują postawy pożądane i korzystne wychowawczo, wyniki w granicach 5-6 stena świadczą o umiarkowanym nasileniu postaw wychowawczo niepożądanych, wyniki w granicach 7-10 stena (wyniki wysokie) wskazują na niepożądane i niekorzystne wychowawczo postawy. Jedynie wyniki niskie świadczą o postawach pożądanych z wychowawczego punktu widzenia.

Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej górowanie + dystans  odrzucenie / akceptacja bezradność + dystans  unikanie / współdziałanie bezradność + koncentracja  nadmierna ochrona / rozumna swoboda górowanie + koncentracja  nadmierne wymagania / uznanie praw

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy M. Plopa dokonując przeglądu różnych typologii postaw, doszedł do wniosku, iż ostatecznie różne oddziaływania rodziców na dziecko można sprowadzić do kilku podstawowych wymiarów: postawa akceptacji – odrzucenia postawa nadmiernie wymagająca postawa autonomii postawa niekonsekwentna postawa nadmiernie ochraniająca

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Narzędzie posiada dwie wersje – dla rodziców (odrębnie matki i ojca, 50 twierdzeń wskaźnikowych, po 10 dla każdej postawy) i młodzieży (wersja „Moja Matka” i „Mój Ojciec” po 75 twierdzeń wskaźnikowych, po 15 dla każdej postawy). Można je stosować w badaniach indywidualnych i zbiorowych.

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Odpowiedzi udzielane są na skali pięciostopniowej: rodzice: a – zdecydowanie taka/taki jestem i tak się zachowuję b – raczej taka/taki jestem i tak się zachowuję c – mam wątpliwości, czy taka/taki jestem i tak się zachowuję d – raczej taka/taki nie jestem i tak się nie zachowuję e – zdecydowanie taka/taki nie jestem i tak się nie zachowuję młodzież: P – prawdziwe RP – raczej prawdziwe ? – trudno mi ocenić RN – raczej nieprawdziwe N – nieprawdziwe Poszczególnym odpowiedziom przypisuje się odpowiednią wartość liczbową (kolejno): 5, 4, 3, 2, 1.

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Wersja dla rodziców: Skala Akceptacji – Odrzucenia zawiera stwierdzenia: 1, 6, 11, 16, 21, 26, 31, 36, 41, 46; Skala Autonomii zawiera stwierdzenia: 3, 8, 13, 18, 23, 28, 33, 38, 43, 48; Skala Ochraniania zawiera stwierdzenia: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50; Skala Wymagania zawiera stwierdzenia: 2, 7, 12, 17, 22, 27, 32, 37, 42, 47; Skala Niekonsekwencji zawiera stwierdzenia: 4, 9, 14, 19, 24, 29, 34, 39, 44, 49.

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Wersja dla młodzieży: Skala Akceptacji – Odrzucenia zawiera stwierdzenia: 1, 6, 11, 16, 21, 26, 31, 36, 41, 46, 51, 56, 61, 66, 71; Skala Autonomii zawiera stwierdzenia: 3, 8, 13, 18, 23, 28, 33, 38, 43, 48, 53, 58, 63, 68, 73; Skala Ochraniania zawiera stwierdzenia: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75; Skala Wymagania zawiera stwierdzenia: 2, 7, 12, 17, 22, 27, 32, 37, 42, 47, 52, 57, 62, 67, 72; Skala Niekonsekwencji zawiera stwierdzenia: 4, 9, 14, 19, 24, 29, 34, 39, 44, 49, 54, 59, 64, 69, 74.

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Normy stenowe dla matek Sten Akceptacja I Wymaganie II Autonomia III Niekonsekwencja IV Ochranianie V 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 50 49 48 47 46 45 44 41-43 38-40 10-37 49-50 43-48 40-42 35-39 30-34 23-29 19-22 15-18 12-14 10-11 48-49 46-47 44-45 40-43 38-39 35-37 31-34 26-30 10-25 43-50 37-42 32-36 25-31 20-24 15-19 13-14 12 11-12 43-45 39-42 35-38 27-30 21-26 10-20

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Normy stenowe dla ojców Sten Akceptacja I Wymaganie II Autonomia III Niekonsekwencja IV Ochranianie V 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 50 49 48 47 46 43-45 40-42 35-39 30-34 10-29 48-50 45-47 41-44 36-40 32-35 25-31 20-24 16-19 13-15 10-12 49-50 46-47 37-39 34-36 30-33 25-29 10-24 43-50 36-42 21-24 16-20 12 11 47-49 44-46 40-43 32-36 28-31 23-27 19-22 10-18

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Normy stenowe dla młodzieży w wieku 13-19 lat – „Moja Matka” Sten Akceptacja I Wymaganie II Autonomia III Niekonsekwencja IV Ochranianie V 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 74-75 72-73 69-71 65-68 59-64 53-58 46-52 34-45 22-33 15-21 70-75 63-69 57-62 47-56 41-46 35-40 29-34 25-28 21-24 15-20 73-75 71-72 68-70 64-67 60-63 54-59 47-53 40-46 28-39 15-27 69-75 63-68 53-62 45-52 38-44 32-37 26-31 20-25 18-19 15-17 68-75 55-59 49-54 45-48 39-44 35-38 26-34 15-25

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Normy stenowe dla młodzieży w wieku 13-19 lat – „Mój Ojciec” Sten Akceptacja I Wymaganie II Autonomia III Niekonsekwencja IV Ochranianie V 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 71-75 69-70 64-68 57-63 52-56 42-51 33-41 24-32 18-23 15-17 67-70 59-66 51-58 41-50 33-40 27-32 22-26 18-21 74-75 72-73 67-71 62-66 56-61 50-55 41-49 34-40 19-33 15-18 64-70 54-63 45-53 37-44 31-36 25-30 19-24 17-20 15-16 66-75 60-65 57-59 50-56 45-49 39-44 34-38 31-33 19-30

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Interpretacja wyników – wersja dla rodziców i młodzieży Postawa Akceptacji – Odrzucenia wynik w granicach 7-10 stena wskazuje na bliski, uczuciowy kontakt z dzieckiem wynik w granicach 1-4 stena świadczy o braku akceptacji wynik w granicach 5-6 stena – przeciętne nasilenie postawy akceptującej

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Postawa Autonomii wynik w granicach 7-10 stena świadczy o wysoce pożądanym traktowaniu potrzeby niezależności przez rodzica wynik w granicach 1-4 stena świadczy o braku autonomii wynik w granicach 5-6 stena – przeciętne nasilenie postawy autonomii Postawa Ochraniająca wynik w granicach 7-10 stena świadczy o postawie nadmiernie ochraniającej rodzica wynik w granicach 1-4 stena – postawa właściwa wynik w granicach 5-6 stena – postawa umiarkowanie właściwa

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Postawa Wymagająca wynik w granicach 7-10 stena – postawa nadmiernie wymagająca rodzica wynik w granicach 1-4 stena – postawa właściwa wynik w granicach 5-6 stena – postawa umiarkowanie właściwa Postawa Niekonsekwentna wynik w granicach 7-10 stena – postawa niewłaściwa wynik w granicach 1-4 stena – postawa pożądana

Skala Postaw Rodzicielskich M. Plopy Interpretacja wyników Wyniki każdej ze skal należy traktować odrębnie. W badaniach można uzyskać różną konstelację postaw. Wyniki Skalą Postaw Rodzicielskich powinny być uzupełniane innymi danymi, np. z wywiadu, badaniem stosunków rodzinnych w percepcji rodziców/dzieci, wzajemnych relacji rodziców wobec siebie.

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Zdaniem M. Ryś wśród systemów rodzinnych (granica między podsystemami rodzice-dzieci) można wyróżnić: rodzinę chaotyczną – brak więzi między członkami, napięcia, brak poczucia bezpieczeństwa, stałe konflikty rodzinę władzy – przekazywanie poleceń, nakazów i zakazów dzieciom przez rodziców, wymaganie posłuszeństwa rodzinę prawidłową – kochająca się, granice między podsystemami prawidłowe rodzinę nadopiekuńczą – wyręczanie dziecka we wszystkim, nadmierna opieka rodzinę uwikłaną – brak wyraźnej granicy, splątane relacje między rodzicami i dziećmi, dzieci wykorzystywane do zaspokajania potrzeb rodziców.

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś W każdej rodzinie można także wyodrębnić określone style wychowania. Najczęściej wymienia się: styl demokratyczny styl autokratyczny styl liberalny kochający styl liberalny niekochający

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Style wychowania w rodzinie demokratyczny autokratyczny liberalny - wzajemne poszanowanie praw i uczuć, - wzajemne zaufanie, sympatia, życzliwość, - troska o rozwój wszystkich osób, - wspólne planowanie działań i rozwiązywanie problemów, - luźne sposoby kontroli, - nienarzucanie zadań, - niestosowanie surowej represji, posługiwanie się perswazją - dziecko zna swoje obowiązki, prawa, wie, co to jest konsekwencja, - rodzice sądzą, że okazywanie dzieciom uczuć psuje je, - ważniejsze są dobrze wypełniane przez każdego obowiązki niż troska o zaspokajanie potrzeb i relacje międzyludzkie, - sukcesy i postępy dziecka rodzice traktują jako oczywistość - rodzice wychwytują i krytykują każdy błąd dziecka, nie stosują nagród, w wychowaniu ważną rolę odgrywają kary, - rodzice ściśle kontrolują relacje pozarodzinne dziecka - pozostawienie dziecku całkowitej swobody, - niehamowanie aktywności i spontanicznego rozwoju, - interweniowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, - brak stawiania wymagań, odwoływania się do autorytetu, - okazywanie zainteresowania sprawami dziecka tylko wtedy, gdy samo tego zażąda - kochający – czułość i miłość - niekochający – obojętność i chłód emocjonalny

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Narzędzie posiada cztery ogólne wersje – obejmuje: badanie środowiska rodziny pochodzenia i rodziny własnej (po 100 pytań w wersji dla matki i ojca) oraz badanie stylów wychowania w rodzinie pochodzenia (34 twierdzenia, wersja dla matki i ojca) i własnej (33 twierdzenia). Badanie rodziny pochodzenia ma charakter retrospektywny (przed 12. r.ż.).

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Odpowiedzi można udzielać na pięciostopniowej skali, punktowanej w następujący sposób: zdecydowanie tak – 3 punkty raczej tak – 2 punkty raczej nie – 1 punkt zupełnie nie – 0 punktów x – nie potrafię określić (1,5 punktu)

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś W badaniu systemów rodzinnych każda z badanych osób (matka, ojciec) może uzyskać od 0 do 60 punktów dla typu rodziny określonego za pomocą danej skali. Przedziały wyników: 0-20 – bardzo niskie natężenie cech danego typu 21-40 – niskie 41-46 – średnie 47-54 – wysokie 55-60 – bardzo wysokie Różnica w wynikach matki i ojca mniejsza niż 10 oznacza dużą zgodność, 11-19 – średnią zgodność, 20 i więcej – dużą rozbieżność ich postaw.

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Aby dana rodzina mogła być określona jako prawidłowa, wyniki uzyskane w skali charakteryzującej rodzinę prawidłową muszą być wyższe od 40, jednocześnie wyniki w skali określającej rodzinę chaotyczną, władzy i uwikłania muszą być niższe niż 40. Wyniki mieszczące się w tym samym przedziale (powyżej 40) w skali rodziny prawidłowej i nadopiekuńczej, wskazują na rodzinę nadopiekuńczą. Wyniki niższe w skali rodziny nadopiekuńczej (wyższe jednak niż 40) w stosunku do rodziny prawidłowej (w tym przypadku wyższe niż 47) świadczą o tendencjach nadopiekuńczych w rodzinie prawidłowej.

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Po obliczeniu wyników można wykreślić profil pozwalający na graficzne przedstawienie struktury rodziny. Bardzo wysokie 55-60 Wysokie 47-54 Średnie 41-46 Niskie 21-40 Bardzo niskie 0-20 Chaotyczna Władzy Prawidłowa Nadopiekuńcza Uwikłana

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś W badaniu stylu wychowania można uzyskać od 0 do 30 punktów w danym stylu, przy czym: 0-10 – oznacza bardzo małe natężenie cech danego stylu 11-20 – małe 21-23 – średnie 24-26 – wysokie 27-30 – bardzo wysokie. Różnica w wynikach matki i ojca mniejsza niż 5 oznacza dużą zgodność, 6-9 – średnią, >10 – dużą rozbieżność.

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Aby styl w danej rodzinie mógł być określony jako demokratyczny, wyniki uzyskane w tej skali muszą być wyższe od 20, jednocześnie w skali stylu autokratycznego i liberalnego niekochającego muszą być niższe niż 20.

Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś Po obliczeniu wyników można wykreślić profil pozwalający na graficzne przedstawienie stylów wychowania. Bardzo wysokie 27-30 Wysokie 24-26 Średnie 21-23 Niskie 11-20 Bardzo niskie 0-10 Demokratyczny Autokratyczny Liberalny kochający Liberalny niekochający

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy Błąd wychowawczy – A. Gurycka (1990, s. 37-38) zdarzenie, które zachodzi w konkretnej sytuacji wychowawczej i jest takim zachowaniem wychowawcy, które ma niekorzystny wpływ na doraźne funkcjonowanie wychowanka i (lub) jego rozwój (bliższy lub dalszy). Jest popełniany zazwyczaj w sposób nieświadomy – w chwili popełniania błędu wychowawca nie zdaje sobie z tego sprawy, nie ma intencji szkodzenia dziecku (analogiczne zachowania dokonywane z pełną świadomością – przemoc wobec dziecka).

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej Za podstawę kategoryzacji błędów autorka przyjęła zachowanie wychowawcy. Wyróżniła trzy dwubiegunowe kryteria: ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka („żar”) umiar ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka („lód”) nadmierna koncentracja na dziecku nadmierna koncentracja na sobie nadmierna koncentracja na zadaniu dziecka niedocenianie zadań dziecka

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej Schemat 3. „Koło błędów” w wychowaniu Źródło: Gurycka, 1990, s. 78

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej A. Gurycka wymienia następujące błędy: rygoryzm agresja hamowanie aktywności obojętność eksponowanie siebie uleganie zastępowanie idealizacja dziecka niekonsekwencja (współwystępowanie kilku błędów na raz)

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej Narzędzie zawiera 34 twierdzenia wobec których rodzice ustosunkowują się, wyrażając swoją opinię na temat rozwiązywania konkretnych problemów dotyczących wychowania. Kwestionariusz zawiera różne możliwości odpowiedzi (siedmiostopniowa skala, wybieranie możliwych zachowań-reakcji). Wskaźnikiem występowania każdego błędu jest liczba odpowiedzi zakwalifikowanych wg klucza jako błędne. Może się on wahać od 0 (brak błędu) do 4.

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej Po obliczeniu punktacji za każdy błąd wychowawczy, można wykreślić profil błędów. Schemat 4. Schemat do wykreślania profilu błędów Źródło: Gurycka, 1990, s. 114

Bibliografia Gurycka A. (1990). Błąd w wychowaniu. Warszawa: WSiP. Jackowska E. (1980). Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym. Warszawa: WSiP. Jarosz E. (2006). Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Jarosz E., Wysocka E. (2006). Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Kawula S. (2007). Pedagogiczna typologizacja rodzin. W: S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke (red.), Pedagogika rodziny. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 173-193. Piekarski J. (1987). Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego. W: I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 99-112. Plopa M. (2011). Psychologia rodziny: teoria i badania. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Ryś M. (2004). Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej. Warszawa: CMPPP. Wysocka E. (2007). Człowiek a środowisko życia. Podstawy teoretyczno-metodologiczne diagnozy. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Ziemska M. (1981). Kwestionariusz dla rodziców do badania postaw rodzicielskich. Warszawa: PWN.

Dziękuję za uwagę!