Historia sceptycyzmu. Początki terminu i ewolucja pojęcia Renata Ziemińska

Kalendarium sceptycyzmu starożytnego IV w. przed Chr. – III w. po Chr. Pirron z Elidy (wyprawa do Indii, Elida), ok. 360 - 270 Arkezylaos z Pitane (Ateny) ok. 315 – 240 Karneades z Cyreny (Ateny) ok. 219 – 129 Filon z Larissy (Ateny, Rzym) ok.154 – 84 Cyceron z Arpinum (Rzym) 106-43 Ainezydem z Knossos (Aleksandria) I w. przed Chr. ***********************początki terminu: Filon z A. Plutarch, Favorinos, Aulus Gellius, Lukian Agryppa (Aleksandria?) I w. po Chr. Sekstus Empiryk (Rzym?, Aleksandria?) ok. 160-210 po Chr. Diogenes Laertios

Początki bez terminu Sceptycy starej ery i ich krytycy nie posługiwali się terminem skeptikoi (sceptycy) na oznaczenie przedstawicieli szkół sceptycznych, choć istniał wtedy czasownik skeptomai, rzeczownik skepsis i przymiotnik skeptikos. Czasownik skeptomai w znaczeniu patrzę, badam występuje już u Homera, używa go wielu pisarzy, także Platon (Laches 185b) i Arystoteles (Etyka Nikomachejska 1103b)

Cyceron i Plutarch Nie ma słowa skeptikoi ani jego łacińskiego odpowiednika w najstarszym zachowanym źródle bezpośrednim o starożytnych greckich sceptykach czyli w dziełach Cycerona z I wieku przed Chr. Cyceron nie pisał o sceptykach lecz o akademikach, którzy dla niego byli jedynymi zwolennikami epochē czyli zawieszenia wszystkich sądów. O Pirronie wspomina jako o moraliście słynnym z obojętności. Plutarch nazywa akademików „ludźmi którzy zawieszają sądy o wszystkim” (Przeciw Kolotesowi, 1121E = LS 68H1).

Termin sceptycy Termin skeptikoi najprawdopodobniej powstał w szkole neopirronskiej założonej przez Ainezydema na oznaczenie przedstawicieli tej szkoły, potem został rozszerzony na pozostałe szkoły sceptyczne. W drugim wieku rzeczownik odprzymiotnikowy skeptikoi w znaczeniu odnoszącym się do szkoły filozoficznej, pojawia się u sofisty Lukiana z Samosat (Vit. Auct. 27), rzymskiego pisarza Aulusa Gelliusa (NA 11.5) i nieco później u Sekstusa Empiryka (PH 1.3-21). W trzecim wieku u Diogenesa Laertiosa (DL 9.70) jest już utrwalonym technicznym terminem.

Favorinos i Aulus Gellius Favorinos był wielbicielem Pirrona i łączył sceptycyzm akademicki z neopironizmem; jest pierwszym, który mówił o jednej sceptycznej tradycji W Nocach attyckich Aulus Gellius podejmuje kwestię różnicy pomiędzy akademikami i pirronistami (mówi o tej kwestii jako o starym problemie dyskutowanym przez wielu greckich autorów) nazywając ich łącznie skeptikoi.

Terminy alternatywne Sceptycy - ci, którzy patrzą i badają ale nie znajdują rozwiązania Pirroniści akademicy Efektycy - ci, którzy się wstrzymują, zawieszają sąd Aporetycy ci, którzy są bezradni wobec problemów Zetetycy - ci, którzy poszukują, ale nie znajdują

Sekstus wybrał termin sceptycy Sekstus z jednej strony niechętnie odnosił się do akademików, zwłaszcza Karneadesa, odmawiając im miana sceptyków (nazywając negatywnymi dogmatykami), a z drugiej, z dystansem pisał o Pirronie, który był co prawda uważany za twórcę sceptycyzmu, ale którego poglądów dokładnie nie znał (PH 1.7). Dzieło Sekstusa nosi tytuł Zarysy Pirrońskie, ale wewnątrz tego dzieła Sekstus rzadko przedstawicieli szkoły nazywa pirronistami (PH 1.7,11,13) a nieustannie nazywa ich sceptykami (skeptikoi).

Recepcja terminu w nowożytności W 1430 w łacińskim tłumaczeniu Żywotów Diogenesa Laertiosa słowo scepticus transliterowane z greckiego skeptikos, weszło do słownika nowożytności. W 1562 roku ukazał się drukowany łaciński przekład Zarysów pirrońskich Sekstusa i dopiero wtedy słowo scepticus stało się popularne w łacińskiej Europie Wydanie Prób Michela de Montaigne’a (1580) wprowadziło francuskie słowo sceptique i zwiększyło popularność pojęcia sceptycyzmu.

Sceptycyzm, pirronizm, akademizm Sceptycyzm pirroński to sceptycyzm Pirrona, Ainezydema, Agryppy i Sekstusa Empiryka Sceptycyzm akademicki to sceptycyzm Arkezylaosa, Karneadesa, Cycerona i innych członków Akademii Platońskiej; sceptycyzm cyceroński Słowo sceptycyzm w wielu językowych odmianach stało się ogólnym terminem obejmującym zarówno akademizm i pirronizm, jak i inne możliwe formy stanowiska kwestionującego istnienie ludzkiej wiedzy.

Starożytny sceptycyzm jako zawieszenie sądów, epochē Epochē to nie teoretyczna teza, lecz postawa życiowa zalecana, aby uniknąć cierpienia i być szczęśliwym. Postawa ta polegała na niewyrokowaniu czyli nie wydawaniu żadnych sądów, życiu bez przekonań. Dwie wersje: zawieszenie wszystkich sądów lub zawieszenie sądów z mocną asercją, pewnością (prawda lub pewność). Przekonanie - synkatathesis, eudokein, dogma

Sceptycyzm pirroński Sekstus Empiryk przekazał nam wersję sceptycyzmu radykalnego. Argumenty, które wypełniają jego dzieła sugerują, że nie da się racjonalnie preferować żadnego sądu przed jego negacją. Zjawiska spostrzeżeniowe są zależne od okoliczności, każda próba uzasadnienia dowolnej tezy prowadzi do ciągu w nieskończoność lub błędnego koła, nie da się ustalić kryterium prawdy, ani przedstawić prawomocnego dowodu. Pirrończycy zalecali życie bez przekonań, bierną akceptację wrażeń oraz stosowanie się do zwyczajów.

Sceptycyzm akademicki Sceptycyzm akademicki był łagodniejszy. Epochē dotyczy teorii ale nie praktyki. Nie ma kryterium prawdy i wszystkie sądy są wątpliwe, ale w działaniu trzeba się czymś kierować. Karneades proponuje aprobatę tego, co jest subiektywnie wiarygodne (pithanon), odkrywa pojęcie słabej asercji (aprobata tego co niepewne ale wiarygodne, subiektywnie prawdopodobne). Pirroniści, przynajmniej Ainezydem i Sekstus, uważali aprobatę wiarygodnych zjawisk przez akademików za zdradę sceptycyzmu.

Chrześcijańska recepcja sceptycyzmu W trakcie chrześcijańskiej recepcji sceptycyzm pirroński odbierano jako stanowisko niedorzeczne (twierdzenie, że niczego nie można twierdzić) i nie do pogodzenia z istnieniem prawdy objawionej. Żaden ze średniowiecznych myślicieli nie zadeklarował się jako radykalny sceptyk. Zdarzała się akceptacja dla umiarkowanego sceptycyzmu akademickiego w połączeniu z przekonaniem, że źródłem prawdy jest wiara (Jan z Salisbury).

Sceptycyzm średniowieczny Średniowieczny sceptycyzm z XIV wieku ma źródło w uznaniu słabości ludzkich sądów wobec Bożej wszechmocy, która dopuszcza możliwość zwodzenia ludzkiego umysłu (przepaść między obiektywną prawdą i ludzkimi przekonaniami). Z drugiej strony doskonały Stwórca był gwarantem zasadniczej poznawalności świata, co uchroniło filozofię średniowieczną od skrajnego sceptycyzmu. William Ockham uważał, że wszechmocny Bóg może sprawić, że mamy przekonanie o istnieniu przedmiotu nieistniejącego. Mikołaj z Autrecourt uważał, że nie mamy wiedzy pewnej o istnieniu spostrzeganych rzeczy i o związkach przyczynowych.

Sceptycyzm nowożytny jako wątpienie Nowożytni nie zalecali zawieszania sądów czyli braku przekonań a tylko wątpili o ich wartości. Michel de Montaigne: „Filozofią pyrrończyków jest chwiać się, wątpić i szukać, nie utwierdzać się w niczym i za nic nie ręczyć” (E 12: 186). Rene Descartes: „o wszystkim, co dawniej uważałem za prawdziwe, można wątpić” (Med. 1. 21). David Hume: „wszystko jest niepewne” (THN, I.IV.1: 266).

Radykalizacja sceptycyzmu nowożytnego Choć nowożytny sceptycyzm w porównaniu do starożytnego okazał się bardziej wyrozumiały dla ludzkiej psychologii, to jednak rozerwał naturalną więź ludzkich władz poznawczych z naturą. Idealizm Kartezjusza i jego hipotezy umożliwiły tak radykalne wątpienie, że samo istnienie świata stanęło pod znakiem zapytania.

Sceptyk jako krytyk religii Według Popkina w oświeceniu główną funkcją sceptycyzmu zaczęła być opozycja wobec religii. Religijni sceptycy renesansowi zostali w oświeceniu zastąpieni przez sceptyków niereligijnych (Popkin 1988: 145). W czasach Pierre’a Bayle’a, George’a Berkeleya i Davida Hume’a sceptycyzm stał się, jeśli nie synonimem ateizmu, to pojęciem bliskoznacznym (Popkin 2003: 246). Ta zmiana utrzymała się do dziś, zwłaszcza poza dyskursem filozoficznym.

Zmiana pojęcia wiedzy Nowożytne wątpienie wydaje się być dziś zakończone. Wyrazem tego jest powszechne niemal przekonanie o nieistnieniu wiedzy pewnej. Współczesne pojęcie wiedzy i racjonalności zostało osłabione, nie stawia się już dla nich warunku pewności. Rozpowszechniło się i utrwaliło pojęcie wiedzy prawdopodobnej. W związku z tym pojawiła się potrzeba odróżnienia falibilizmu i sceptycyzmu.

Falibilizm zamiast sceptycyzmu Powszechną akceptację zyskało stanowisko Charlesa S. Peirce’a i Williama Jamesa, którzy uważali, że nie istnieje wiedza pewna (falibilizm), ale twierdzili, że wiedza istnieje (antysceptycyzm). Argumenty które wystarczyły Sekstusowi i Humowi do zajęcia stanowiska sceptycznego, współcześnie, kiedy osłabiono warunki dla wiedzy, wystarczą zaledwie do falibilizmu. Fallibilizm to przekonanie, że wiedza istnieje, choć jest niepewna. Sceptycyzm to przekonanie, że wiedza w ogóle nie istnieje. Zmiana pojęcia wiedzy spowodowała, że falibilizm przestał być sceptycyzmem.

Sceptycyzm współczesny Współczesny sceptycyzm to paradoksalna teza o nieistnieniu wiedzy i nieistnieniu znaczeń. Nie istnieje żadna wiedza, nawet niepewna i nie istnieje żadne racjonalne uzasadnienie. Tez tych nie da się racjonalnie stwierdzić bez sprzeczności. Nic dziwnego, że rzadko są akceptowane, ale często dyskutowane (podobnie jak relatywizm czy determinizm). Funkcjonują w filozofii jako rodzaj paradoksu, z którym trzeba się uporać.

Peter Unger, ur. 1942 Jako sceptyk zadeklarował się Peter Unger, broniąc tez: „nikt nigdy nie wie niczego o niczym” i „nikt nie ma nigdy uzasadnionego lub racjonalnego przekonania o czymkolwiek” (Unger 1975: 1). Później porzucił sceptycyzm na rzecz kontekstualizmu i relatywizmu. Przyznał, że jeśli wiedza wymaga pewności, to sceptycyzm w postaci tezy o nieistnieniu wiedzy jest nieunikniony. Rozwiązanie filozoficznego problemu sceptycyzmu jest, jego zdaniem, relatywne względem znaczenia słowa wiedza. Brak zwolenników nie zakończył dyskusji nad sceptycyzmem.

Sceptycyzm znaczeniowy, treściowy Subtelne rozważania na temat języka i umysłu doprowadziły współcześnie do pojawienia się sceptycyzmu znaczeniowego (nie istnieją znaczenia naszych słów, Kripke-Wittgenstein) i na temat danych samoświadomości (nie znamy treści własnej świadomości, Daniel Dennett). Jest to dalsze pogłębienie sceptycyzmu. Rozpatruje się możliwość, że wszystkie nasze przekonania są fałszywe, znaczenia słów są niedookreślone, a cała samoświadomość iluzoryczna. Zostaje tylko powrót do praktyki potocznego życia, bez jego zrozumienia, bez teorii.

Podsumowanie Termin sceptycyzm pojawił się w I wieku naszej ery i zdominował inne terminy na określenie zwolenników epochē. Sceptycyzm starożytny to postawa niewydawania sądów (epochē) i próba życia bez przekonań. Sceptycyzm średniowieczny to uznanie słabości ludzkiej wiedzy wobec wszechmocnego Boga. Sceptycyzm nowożytny to postawa wątpienia o wartości ludzkich sądów, które pretendują do wiedzy. Sceptycyzm współczesny to paradoksalna teza o braku jakiejkolwiek wiedzy, braku uzasadnienia, nieokreśloności znaczenia i iluzoryczności danych samoświadomości.