TREŚCI RELIGIJNE U OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI

Poruszane zagadnienia Podział zaburzeń psychicznych Poglądy na ich powstawanie Zaburzenie psychiczne jako trudne doświadczenie egzystencjalne Treści religijne w zaburzeniach i chorobach psychicznych Dylematy moralne z nich wynikające Pomoc duchowa osobie chorej psychicznie Współpraca lekarza i kapłana

ZABURZENIA PSYCHICZNE Podział Wszystkie zaburzenia psychiczne podzielić można na psychotyczne i niepsychotyczne. Zaburzenia psychotyczne (psychozy, choroby psychiczne) to takie, w których osoba traci częściowo kontakt z realnością. Doświadcza wrażeń zmysłowych (halucynacje, omamy), których nie doświadczała wcześniej lub wypowiada przekonania (urojenia) niezgodne z powszechnie akceptowanymi poglądami, i wobec których pozostaje częściowo lub całkowicie niekrytyczna. W zaburzeniach niepsychotycznych rozumienie i ocena rzeczywistości pozostają jakościowo niezmienione, pomimo doświadczania różnego rodzaju dolegliwości czy cierpień.

ZABURZENIA PSYCHICZNE Podział Zaburzenia organiczne, wynikające z uszkodzenia mózgu (np. upośledzenie umysłowe, otępienie, majaczenie) [psychotyczne lub niepsychotyczne] Zaburzenia związane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych (np. alkohol, narkotyki, leki) [psychotyczne lub niepsychotyczne] Zaburzenia urojeniowe (np. schizofrenia, paranoja) [psychotyczne] Zaburzenia nastroju (afektywne) (np. depresja, mania) [psychotyczne lub niepsychotyczne] Zaburzenia lękowe (nerwicowe) [niepsychotyczne] Zaburzenia osobowości [niepsychotyczne]

ZABURZENIA PSYCHICZNE Poglądy na ich pochodzenie Wyjaśnienie naturalne (naukowe) Biologiczne (choroba lub zaburzenie pracy mózgu), Psychologiczne (skutek przeżytego urazu psychicznego, frustracji lub deprywacji ważnych potrzeb, obecności nierozwiązanego konfliktu wewnątrzpsychicznego, w przeszłości lub aktualnie), Egzystencjalne (skutek życia w świecie sprzeczności, niemożność ich zrozumienia, rozdźwięk między konwencjami społecznymi a potrzebą zaspokojenia własnych popędów czy pragnień, załamanie systemu wartości, zagubienie poczucia sensu życia). Wyjaśnienie pozanaturalne (religijne, filozoficzne) Doświadczenie wynikające z tajemnicy losu człowieka i jego przeznaczenia (pochodzi od Boga), Skutek wpływu złych duchów, demonów, szatana.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Przyczyny Zaburzenie psychiczne jest nowym i trudnym doświadczeniem psychologicznym i egzystencjalnym, skłania zatem do poszukiwania także nowych wyjaśnień. Wyjaśnienie może mieć charakter: naturalny (własne koncepcje, choroba ciała, mózgu, przyczyny zewnętrzne, rodzina, miejsce pracy – w konsekwencji poszukiwanie lekarza, psychiatry, psychologa) lub pozanaturalny (odwołanie się do wiary, poglądów religijnych – poszukiwanie kapłana, spowiednika). Zaburzenie psychiczne wyrywa człowieka z codziennych schematów, stereotypowego myślenia, skłania do pogłębionej autorefleksji, może budzić potrzebę otwarcia na wymiar duchowy, na to, co niepoznawalne.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Przeżycia „pierwotne” i „wtórne” Treści religijne w przebiegu zaburzeń psychicznych mogą być zjawiskiem wtórnym (wynikają z potrzeby wytłumaczenia dolegliwości czy cierpienia, np. w depresji niepsychotycznej) lub pierwotnym (są składową samego zaburzenia, np. w schizofrenii, depresji psychotycznej czy nerwicy natręctw). W zaburzeniach niepsychotycznych przeżycia czy refleksje religijne są najczęściej zgodne z dotychczas wyznawaną wiarą czy światopoglądem, choć mogą zyskać na intensywności. W psychozach treści religijne są często dziwaczne, nie zawsze zgodne z oficjalną wykładnią danej religii lub stanowią połączenie różnych poglądów.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Najczęstsze zaburzenia Schizofrenia paranoidalna Schizofrenia katatoniczna Paranoja Depresja psychotyczna Mania psychotyczna Nerwica natręctw Zaburzenia dysocjacyjne (trans i opętanie) Majaczenie alkoholowe Intoksykacje substancjami halucynogennymi lub narkotykami Samobójstwo

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Schizofrenia W schizofrenii paranoidalnej: słyszenie głosów, w tym głosu Boga, Matki Bożej, odbieranie myśli, przekazów, ale też głos szatana, bycie pod jego wpływem, nękanie przez szatana, poczucie opętania. W schizofrenii katatonicznej ponadto: „wizje”, przeżycia opisywane jako mistyczne, ekstatyczne, quasi-objawienia, ale też doznania budzące lęk, przerażenie.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Przewlekłe zaburzenie urojeniowe W przewlekłym zaburzeniu urojeniowym (paranoi): przekonanie o ważnej misji powierzonej przez Boga, głoszenie poglądów z reguły niezgodnych z religią, na którą osoba się powołuje. Mogą być podejmowane działania zmierzające do pozyskania słuchaczy, uczniów, możliwość stania się przywódcą sekty.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Depresja psychotyczna Poczucie winy, samooskarżanie się, typowe dla wielu postaci depresji, osiąga w depresji psychotycznej skrajne nasilenie objawiające się urojeniami grzeszności, winy, kary lub wiecznego potępienia. Osoba taka jest przekonana, że jej grzechy są nie do wybaczenia, nie zasługuje na Boże Miłosierdzie, że zostanie potępiona.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Mania psychotyczna Bezkrytyczne poczucie bycia kimś wyjątkowym: osobą wybraną w sposób szczególny przez Boga, posiadającą z Nim bezpośrednią łączność, bycie Synem Bożym, Matką Bożą, dostąpienie łaski cudownego poczęcia, np. jak biblijna Sara, słyszenie głosu Boga, potwierdzającego szczególne wybraństwo. Inne objawy stanu maniakalnego, takie jak: wybitnie podwyższony nastrój, nasilona i bezcelowa aktywność, wielomówność, ogólny bezkrytycyzm, lekceważenie społecznych konwencji, niekiedy drażliwość i zachowania agresywne, nie pozostawiają wątpliwości, co do patologicznej natury takich zachowań.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Nerwica natręctw Inne określenie to zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne. Prawdopodobnie jedyne z zaburzeń niepsychotycznych, w którym treści religijne są dość częstą składową, szczególnie u osób wierzących. Pojawiają się tu niechciane, natrętnie powracające myśli czy wyobrażenia, odbierane jako własne, zawierające treści agresywne, wulgarne, lubieżne lub bluźniercze. Ich obecność wywołuje znaczne poczucie cierpienia, udręczenia, poczucie popełnienia ciężkiego grzechu i obawę przed nieuchronną karą. Natręctwa o wymienionych treściach mogą występować także w przebiegu depresji.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Nerwica natręctw Szczególną formą zaburzeń obsesyjnych może być skrupulantyzm. Osoba przeżywa ciągłe wątpliwości czy poprawnie odbyła spowiedź, czy nie zataiła grzechu. Może przejawiać się to uzupełnianiem podczas bieżącej spowiedzi nie wyznanymi w przeszłości, bez intencji zatajenia, grzechami rzeczywistymi lub domniemanymi. W cięższych przypadkach osoba w każdym rozwiązaniu problemu widzi grzech, jakby jakakolwiek korzystna dla niej okoliczność była czymś nagannym. Można w takiej postawie dopatrywać się przyczyn naturalnych (zaburzenie) lub pozanaturalnych (dręczenie przez demona).

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Trans i opętanie Jedno z tzw. zaburzeń dysocjacyjnych, dawniej zwanych nerwicą histeryczną. Osoba zachowuje się, czuje i komunikuje z otoczeniem w taki sposób, jakby była opętana, owładnięta przez złego ducha, czerpiąc wiedzę na ten temat z dostępnych jej źródeł. Brak tu oczywiście jakichkolwiek cech opętania demonicznego (posiadanie ukrytej wiedzy, posługiwanie się wieloma językami, często starożytnymi lub nieużywanymi dialektami), poza bezwiednym naśladowaniem tych przejawów opętania, które nie wymagają udziału czynników pozanaturalnych. Mimo to zdarza się, iż osoba z tym zaburzeniem jest kierowana do egzorcysty.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Majaczenie alkoholowe Jedyna z psychoz alkoholowych zwana też majaczeniem drżennym (delirium tremens), w której nierzadkie są budzące lęk omamy wzrokowe i słuchowe, przedstawiające postaci diabelskie. Najczęściej jawią się jako istoty upersonifikowane, mające źródło w powszechnych wyobrażeniach lub ludowym folklorze.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Narkotyki Zależnie od rodzaju substancji o działaniu narkotycznym lub halucynogennym może wystąpić: poczucie jedności z wszechświatem, zrozumienia „istoty rzeczy”, uczucie błogostanu, wizje Boga, aniołów, pozaziemskiej rzeczywistości, raju lub piekła. Substancje halucynogenne, pozyskiwane z roślin, używane były m.in. przez szamanów, dla uzyskiwania kontaktu ze sferą nadprzyrodzoną, w celu pozyskania ukrytej wiedzy czy nabycia niezwykłych umiejętności i służyły celom inicjacyjnym.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Samobójstwo Definicja: Celowe zachowanie samodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej. Inne ujęcie: Tragiczna konsekwencja stanu wewnętrznego lub zewnętrznego osoby, który jest przez nią oceniany jako niemożliwy do dalszego w nim trwania. Samobójstwo jako zanegowanie, odrzucenie największego daru, jakim jest życie, które pochodzi od Boga. W takim rozumieniu było (i jest) traktowane jako grzech (wyjątkowo) ciężki. Obserwacja i relacje ludzi, którzy doświadczyli pewnych „stanów granicznych” nakazuje sądzić, iż istnieją takie poziomy cierpienia, lęku lub zwątpienia, o których osoby ich nie doświadczające nie mogą właściwie nic wiedzieć.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Samobójstwo Wiadomo obecnie, że część samobójstw wynika z poważnych zaburzeń psychicznych, w znacznym stopniu ograniczających wolę. Trudno o całkiem jednoznaczną ocenę, czy istnieją samobójstwa całkowicie nie mające patologicznych przyczyn (jak tu definiować patologię, przy bardzo różnej odporności osób na cierpienie, czy subiektywnie istotny brak jakiejś wartości, czy niespełnienie ważnej potrzeby?). Decyzja o odebraniu sobie życia może mieć charakter: Nieprzemyślanego impulsu (połknięcie tabletek nasennych po kłótni z rodzicami), Zaplanowanego, ale jednorazowego aktu (skok z wysokości, albo powieszenie się podczas nieobecności rodziny w domu), Konsekwentnego działania (zagłodzenie się).

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Samobójstwo Najczęstsze przyczyny: Choroby psychiczne (depresja, schizofrenia, halucynoza alkoholowa, niektóre zaburzenia osobowości), Choroby somatyczne (przeżywanie bólu, kalectwa czy otrzymanie „wyroku” w przypadku rozpoznania śmiertelnej choroby), Sytuacje egzystencjalne (uwięzienie, tortury, samotność, porzucenie, bezdomność, brak środków do życia, brak nadziei na poprawę losu), Przyczyny ideologiczne (jako sprzeciw w obronie wartości, prawdy, innych osób – w tych sytuacjach nie należy mylić samobójstwa z poświęceniem).

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Kto szuka kapłana Nie w każdym zaburzeniu psychicznym, w którym występują treści religijne, osoba szuka pomocy duchowej. Najczęściej ma to miejsce w: Depresji (poczucie winy, grzeszności, poszukiwanie pociechy, wsparcia, przebaczenia), Nerwicy natręctw (wątpliwości, czy obsesyjne bluźniercze myśli i wyobrażenia są ciężkim grzechem, obawa, że jest się nękanym czy wręcz opętanym przez złego ducha), Schizofrenii (niekiedy) (raczej nie wątpliwości, lecz oczekiwanie potwierdzenia szczególnego kontaktu z Bogiem lub utwierdzenia w przekonaniu, że przeżycia nie są objawem choroby i nie jest potrzebne leczenie psychiatryczne), Uzależnieniach (doświadczenie własnej słabości, szukanie oparcia i siły w religijności, modlitwie, potrzeba nawrócenia).

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Pomoc duchowa Osoby wierzące z zaburzeniami psychicznymi często szukają pomocy i wsparcia u kapłanów poprzez: Sakrament pokuty Wstąpienie do wspólnoty Indywidualną rozmowę z kapłanem Bywa, że kapłan bądź instytucja religijna stanowią dla osoby z zaburzeniami psychicznymi „ostatnią instancję”, u której szuka wyjaśnienia i pociechy. Właściwa pomoc duchowa może uwolnić osobę od patologicznego poczucia winy i nierzadko zapobiec poważnym konsekwencjom zaburzeń, np. samobójstwu.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Pomoc duchowa Kapłan może pomóc w uporządkowaniu przeżyć i wskazać, które z nich należy uznać za wynikające ze świadomych złych skłonności czy słabości (grzech), a które są niechciane, pojawiają się bez udziału woli lub wbrew niej (zaburzenie) i powinny być poddane leczeniu. Ważne jest, by nie pogłębiać poczucia winy, tam gdzie nie wynika ono z grzechu, z drugiej strony natomiast nie wzmacniać poczucia szczególnego doświadczenia religijnego, gdy istnieją wątpliwości, czy nie wynika ono z pychy lub zaburzenia psychicznego.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Pomoc duchowa Pamiętać należy, że treści religijne często, podobnie jak inne objawy w zaburzeniach psychicznych, czerpią z indywidualnego doświadczenia czy historii życia. Patologiczne poczucie winy pochodzić może z trudnych przeżyć rodzinnych, np. z wychowania opartego na ciągłym krytykowaniu i niezadowoleniu z dziecka, niemożności zadowolenia rodzica. Częste u katolików, doświadczających depresji czy nerwicy, wyobrażenie Boga, jako karzącego sędziego, pochodzić może ze wspomnienia własnego ojca, który był nieprzewidywalny, niezrozumiały, osądzający, budzący lęk.

TREŚCI RELIGIJNE W ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH Współpraca kapłana i lekarza Wartościowa dla osób doświadczających dylematów religijnych w przebiegu zaburzeń psychicznych byłaby współpraca pomiędzy lekarzami a kapłanami, w udzielaniu im skutecznej pomocy. Trudności: Dla lekarza – zbytnie oparcie się na intelekcie, naukowych wyjaśnieniach, niechęć uznania, iż nie wszystkie objawy czy odczucia pacjenta można zrozumieć jedynie w oparciu o mechanizmy biologiczne czy psychologiczne, że wsparcie duchowe, może być równie skuteczne jak przepisany lek, Dla kapłana – zgoda na to, że nie wszystko podlega naszej woli, że uwarunkowania psychologiczne, wynikające z trudnych doświadczeń w dzieciństwie lub zaburzonych związków z rodzicami mogą zawężać obszar wewnętrznej wolności i ograniczać zdolność świadomego kierowania własnymi decyzjami.