Typowe postawy wobec języka Ewa Gruszczyńska ILS UW

Postawa wobec języka „to ogół względnie trwałych poglądów na język i stanowisk zajmowanych w sprawach językowych, wyrażanych publicznie i uzasadnianych w kategoriach racjonalnych lub emocjonalnych” (WSPP, s.1646). Tak rozumiana postawa jest głównym składnikiem świadomości językowej.

Typy postawy wobec języka Postawy aktywne: puryzm językowy, konserwatyzm, perfekcjonizm, logizowanie w języku. Postawy pasywne: liberalizm językowy, indyferentyzm, abnegacja, Postawa naturalna.

Rodzaje puryzmu językowego

Puryzm nacjonalistyczny walka o czystość języka rozumiana jako rodzimość jego elementów, zwłaszcza słownictwa; dziś przejawia się najczęściej: u najstarszego pokolenia, piętnującego dawno zapożyczone germanizmy i rusycyzmy; u przedstawicieli różnych pokoleń, piętnujących najnowszą falę anglizyzmów.

Przejawy puryzmu nacjonalistycznego Żądanie usunięcia wielu wyrazów obcych. Nazywanie takiego usuwania emocjonalnie odchwaszczaniem, odśmiecaniem, oczyszczaniem języka, usuwaniem barbaryzmów. Brak zainteresowania elementami obcymi brzmiącymi swojsko, m.in.: zapożyczeniami semantycznymi (np. dokładnie, kondycja, dieta, kontrolować); zapożyczeniami słowotwórczymi (automyjnia); zapożyczeniami składniowymi (dwa w jednym).

Puryzm tradycjonalistyczny Język poprawny to język oparty na tradycyjnym (historycznym) wzorcu (dziś zazwyczaj na polszczyźnie międzywojennej); Przeciwstawianie się zmianom, zwłaszcza neologizmom, ale też innowacjom gramatycznym (np. usuwaniu tradycyjnych „wyjątków”).

Puryzm tradycjonalistyczny Nieuznawanie form i konstrukcji uważanych niegdyś za błędy, np.: pasjonat ‘człowiek mający jakąś pasję’, sensat ‘człowiek nadmiernie impulsywny’, te derby (zamiast tradycyjnego to derby), sędzina ‘kobieta sędzia’

Puryzm elitarny Przekonanie, że tylko język określonej warstwy czy grupy społecznej może być wzorcem (dawniej grupą tą była szlachta, dziś często tzw. stara inteligencja). Obrona przed formami potocznymi, używanymi przez warstwy niższe, np.: przed akcentowaniem typu fizyka, robiliśmy przed wyrazami młodzieżowymi typu odlot, sorki, spoko, a zwłaszcza wulgarnymi typu zajebisty czy upierdliwy.

Puryzm egocentryczny Skrajna postać puryzmu elitarnego („elita to ja”). Przekonanie o własnej nieomylności językowej. Przekonanie, że formy, których się nie akceptuje, nie mieszczą się w normie.

Konserwatyzm językowy Postawa ta może być motywowana emocjonalnie racjonalnie Emocjonalnie motywowany konserwatyzm jest podobny do puryzmu tradycjonalistycznego. Racjonalnie motywowany konserwatyzm polega na dawaniu pierwszeństwa formom dawniejszym.

Konserwatyzm językowy Przykłady ocen motywowanych racjonalnie: po co puzzle – jest już układanka? dlaczego ma być mieliłem, mieliliśmy, skoro dawniej było mełłem, mełliśmy? dlaczego sędzina ma oznaczać ‘kobietę, będącą sędzią’, skoro w dawnej polszczyźnie oznaczała ‘żonę sędziego’?

Perfekcjonizm Przejawia się w przecenianiu kryterium systemowego w ocenie faktów językowych, dąży do usuwania wyjątków. Dążenie do usuwania wariantywności. Przekonanie, że ideał języka jest uporządkowany, jednoznaczny i logiczny, precyzyjny i ekonomiczny, odzwierciedla naukowy obraz świata

Perfekcjonizm – przykłady ocen Lepiej mówić w radiu i w studiu, bo to zgodne z regułą systemową, a w radio i w studio to nieuzasadnione wyjątki! Trzeba mówić dokąd idziesz?, bo gdzieś można tylko być... W ogrodzie rośnie lilak, a nie bez, w parku zaś kasztanowiec nie kasztan...

Logizowanie w języku Postawa podobna do perfekcjonizmu, również opiera się na przesłankach racjonalnych. Polega na stosowaniu zasad logiki do zjawisk językowych. Uznaje za niepoprawne wyrażenia typu: w ręku (bo przecież nie ma wyrazu ten rąk!); pełniejszy (bo coś może być tylko pełne); małe drzewko (bo drzewko jest małe z zasady); Dzisiaj jest pogoda (po zawsze jest jakaś pogoda).

Liberalizm językowy jako postawa przeciwstawna wobec puryzmu nacjonalistyczny – tradycjonalistyczny – elitarny – egocentryczny – – LIBERALIZM – kosmopolityczny – modernistyczny – egalitarny – populistyczny (wg S. Dubisza)

Liberalizm kosmopolityczny Nadmierna tolerancja wobec zapożyczeń. Akceptowanie nadmiernej internacjonalizacji słownictwa. W skrajnej postaci – kult znajomości języków obcych, a obniżanie rangi języka narodowego: dawniej popieranie łaciny, później francuskiego, dziś popieranie angielskiego.

Liberalizm modernistyczny Nadmierna tolerancja wobec wszelkich innowacji językowych. Popieranie zmian mających „unowocześ-nić” język lub jakiś sposób jego stosowa-nia bez wystarczającego rozumienia pewnych problemów, np.: popieranie reform ortografii w kierunku jej „zbliżenia do wymowy” popieranie „nowoczesnych” zapożyczeń z modnych języków (dziś z angielskiego), np. technologia w zn. ‘technika’ czy golkiper w zn. ‘bramkarz’.

Liberalizm egalitarny Domaga się pełnej „demokracji języka”. Wykazuje dużą tolerancję dla odmian języka uznawanych przez innych za substandardowe (slang, gwary środowiskowe). Tolerancja dla wulgaryzmów i brutalizacji wypowiedzi (np. w mediach i w polityce).

Liberalizm populistyczny Skrajna odmiana liberalizmu egalitarnego, granicząca z abnegacją językową. Uznawanie za najważniejsze (jedyne?) kryterium uzualnego („wszyscy tak mówią” lub „przecież nikt tak nie mówi”). Twierdzenie, że wszyscy mają takie samo prawo do kształtowania języka, bo nikt nie jest jego właścicielem...

Leseferyzm Nazwa pochodzi od fr. laisser faire ‘pozwolić robić, nie sprzeciwiać się’. Uznawanie zasady, że jeśli coś jest częste, to jest poprawne. Przekonanie, że język jest mechanizmem samoregulującym się i nie należy przeszkadzać w jego rozwoju. Postawa negująca możliwość jakiejkolwiek ingerencji w kwestie językowe.

Indyferentyzm językowy Postawa sprowadzająca się do obojętności wobec spraw językowych. Język nie jest postrzegany jako wartość. Jeśli postawa ta jest świadoma i motywowana, to można ją nazwać abnegacją językową.

Postawa naturalna Język jest traktowany jako „dobro naturalne”, którego się używa w danej społeczności zgodnie z pewnym zwyczajem. Przyjmuje się ten zwyczaj wraz z wieloma innymi i przestrzega spontanicznie (bezrefleksyjnie), traktując go jako wartość na równi z innymi wartościami kulturowymi.

Postawa racjonalistyczna Oparta na wiedzy i rozumowej analizie faktów językowych. Umiarkowana pod względem emocjonalnym. Jest w zasadzie postawą postulowaną, a nie faktem społecznym. Przyznaje się do niej wielu językoznawców, ale zazwyczaj jest to tylko ich opinia...