Zagadnienia ustrojowo-prawne Autonomii Galicji

Autonomia Galicyjska Galicja - ziemie polskie, które znalazły się pod panowaniem Habsburgów od 1772 r. pozostały w granicach austriackich do 1918 r. (146 lat): - okres zaboru, - okres absolutyzmu, - okres konstytucjonalizmu. Do lat 60 XIX w. Austria nie zrealizowała zobowiązania do utworzenia instytucji narodowych w Galicji. Dyplom październikowy z 1860 r. stanowi na temat autonomii narodów historycznych, do których zaliczono Polaków; 26 lutego 1861 r. zostaje wydany statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacją wyborczą do sejmu (jeden z allegatów do patentu lutowego).

Wpływ Wiosny Ludów na parlamentaryzm europejski Rok 1848 zapoczątkował w Europie wydarzenia określane mianem Wiosny Ludów. Okres ten w dziejach historii wiąże się głównie z ruchami narodowo - wyzwoleńczymi. Miały one być wyrazem sprzeciwu wobec władzy, przede wszystkim absolutyzmu oraz remedium na narastającą falę niezadowolenia wśród społeczeństwa. Dodatkowo dążono do transformacji ustrojowych, gdyż tylko istnienie parlamentów mogło zagwarantować ustanowienie żądanych praw i wolności w postaci spisanych konstytucji. W XIX wieku rewolucje wybuchły w wielu państwach europejskich. Fala krytyki została skierowana przeciwko przedstawicielom panujących dynastii. Rozruchy na Sycylii wybuchły przeciwko Ferdynandowi Burbonowi. Z relacji zawartej w Gazzetta di Roma wynika, iż kilka osób cywilnych i wojskowych raniono. Wszczął się rozruch. Kilka tysięcy bezbronnych ludzi wyszło na ulice krzycząc: „niech żyje wolność, niech żyje konstytucja!” Powstanie w Palermo skutkowało nadaniem konstytucji. We Francji gwałtowne zmiany dotyczyły wprowadzenia II Republiki, król Ludwik Filip z dynastii Burbonów abdykował. Wydarzenia te poprzedziły liczne pochody, w których udział brali głównie studenci, robotnicy oraz rzemieślnicy. Doszło do krwawych interwencji wojska. Monarchia została obalono.

Tygiel kulturowy Nie we wszystkich państwach żądano wprowadzenia spisanych konstytucji. W Wielkiej Brytanii domagano się demokratyzacji prawa wyborczego do izby gmin. Natomiast Włosi i Niemcy dążyli do zjednoczenia swoich krajów. Kierowała nimi potrzeba scalenia rozbitych terytoriów w postaci drobnych państewek. Radykalizacja poglądów społecznych i skutki Wiosny Ludów miały także istotny wpływ na parlamentaryzm w państwie Habsburgów. W XIX wieku tereny Austrii zamieszkiwały następujące narody: Niemcy, Czesi, Morawianie, Słowacy, Polacy, Rusini, Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie, Włosi, Węgrzy, Rumuni i Turcy.

Czynniki odśrodkowe Terytorium to cechowała zatem wielokulturowość oraz różnorodność narodowa i religijna. Państwo austriackie powstało z wielu odrębnych istniejących wcześniej organizmów administracyjnych i politycznych, a scalone zostało przez politykę dynastyczną. Pomimo ujednolicenia większości mechanizmów w państwie oraz częstych cesarskich podróży inspekcyjnych pozostały silne tendencje odśrodkowe. W konsekwencji mieszkańcy cesarstwa nie walczyli tylko o gwarancje wolności i praw, ale w dalszej perspektywie dążyli do wyzwolenia. Chcieli pozyskać szansę do uzyskania własnej państwowości. Ponadto oprócz aspiracji niepodległościowych i zjednoczeniowych wpływ na rewolucje miały również względy ekonomiczne. Domagano się rezygnacji z istniejących ciężarów feudalnych oraz propagowano poprawę warunków materialnych. Przyczyną Wiosny Ludów stał się także kryzys gospodarczy.

VIRIBUS UNITIS – „wspólnymi siłami” Dewiza, pod jaką przez ponad pół wieku cesarz Franciszek Józef I tworzył i kontynuował dzieło monarchii habsburskiej, To hasło, które uznali za swój polityczny plan również Polacy w Galicji. Walka o sprawy polskie „metodami parlamentarnymi”. Struktura parlamentarna w monarchii Habsburgów: Parlament centralny: RADA PAŃSTWA (była wyposażona w kompetencję regulowania zakresu autonomii. Mogła rozszerzyć lub zawęzić autonomię poszczególnych prowincji. Jednak bez zgody sejmów krajowych nie można było im odebrać praw, które gwarantowały krajowe ustawy zasadnicze). Parlamenty krajowe poszczególnych prowincji (NP. PARLAMENT KRAJOWY WE LWOWIE)

Patent lutowy 26.02.1861 r., znosił dyplom październikowy, wyliczał enumeratywnie kompetencje sejmów krajowych, Pozostałe kompetencje zostały przyznano Radzie Państwa, która składała się z dwóch izb (Izba Panów i Izba Posłów), patent zawierał statuty dla poszczególnych krajów, w tym dla Galicji, § 1 Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim reprezentowane będzie w sprawach krajowych przez sejm krajowy.

Okres Autonomii Galicji rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku. W literaturze wskazuje się na różne daty początkowe tej autonomii. Obejmowała ona tereny tzw. Królestwa Galicji i Lodomerii oraz zlikwidowanego w 1846 roku Wolnego Miasta Krakowa wraz z okręgiem zwanym też Wielkim Księstwem Krakowskim.Przedmiotowa autonomia była ewenementem w ówczesnej Europie Środkowej, gdyż zarówno w zaborze rosyjskim jak i pruskim zwalczano przejawy polskości – miał tam miejsce proces rusyfikacji i germanizacji. Natomiast Galicja dzięki uzyskanym swobodom stała się terenem, gdzie możliwy był rozwój oświaty, kultury, nauki oraz sztuki. Polakom umożliwiono także działalność polityczną oraz reprezentację w sejmie krajowym. Ponadto mieli swoich przedstawicieli w Radzie Państwa czyli parlamencie centralnym w Wiedniu i zrzeszali się w kole polskim. Mimo, iż wolność słowa nie była nieograniczona, gazety niejednokrotnie oprócz spełniania funkcji informacyjnej wykorzystywano jako instrument do walki politycznej.

Rozwój nauki Warto podkreślić, iż na terenie autonomii galicyjskiej działały prężnie polskie uczelnie: Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Lwowski im. Jana Kazimierza. Kształcono kadry urzędnicze. Uczelnie te skończyło wielu prawników, historyków, ekonomistów, polityków, publicystów oraz działaczy społecznych. Politechnika Lwowska wykształciła także matematyków oraz innych badaczy, którzy wnieśli ogromny wkład w rozwój wielu dziedzin wiedzy. Uzyskane dyplomy w wymienionych ośrodkach akademickich były respektowane w całej monarchii. Przeprowadzane badania oraz osiągnięcia naukowe absolwentów tych uczelni są znaczne i godne podziwu. Ponadto powstało wiele organizacji naukowych, oświatowych i kulturalnych, a także towarzystwa hobbystyczne. W galicyjskich szkołach i urzędach dominował język polski. Polacy zajmowali najwyższe urzędy nie tylko na obszarze autonomii galicyjskiej, ale byli powoływani także na kluczowe stanowiska w ramach monarchii austro-węgierskiej.

Adres do cesarza uchwalony przez Sejm Krajowy galicyjski Status autonomii wiązał się z wyrazem lojalności oraz wsparcia dla monarchii. 10.12.1866 r. „ z głębi serc naszych oświadczamy, że przy Tobie najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”. W tym okresie pojawia się pojęcie trójlojalizmu czyli specyficznego serwilizmu. Konstytucja z 1867 roku zapewniła ziemiom koronnym w Austrii autonomię opartą na statutach krajowych wydanych w roku 1861 jako dodatek do patentu lutowego ze zmianami jakie wprowadziły do nich ustawa o reprezentacji państwowej z 21 grudnia 1867 roku i ustawa o reformie wyborczej z 2 kwietnia 1873 roku. Rada Państwa była wyposażona w kompetencję regulowania zakresu autonomii. Mogła rozszerzyć lub zawęzić autonomię poszczególnych prowincji. Jednak bez zgody sejmów krajowych nie można było im odebrać praw, które gwarantowały krajowe ustawy zasadnicze. W dniu 21 grudnia 1867 roku wydano zasadniczą ustawę państwową o ogólnych prawach obywateli królestw i krajów reprezentowanych w Radzie Państwa (tzw. konstytucja grudniowa)

Swobody obywatelskie O swobody obywatelskie intensywnie i heroicznie walczono podczas wydarzeń roku 1848. Konstytucja grudniowa stanowiła, iż o podstawowych wolnościach decydowała przesłanka obywatelstwa. Swobody miały być przestrzegane zarówno przez obywateli jak i władze państwowe. Za kluczowe swobody uznano równość wszystkich obywateli wobec prawa. Wszystkie urzędy publiczne udostępniono jednakowo dla wszystkich obywateli. Zagwarantowano wolność osobistą, prawo swobodnego przesiedlania się, wybór zawodu, nietykalność własności oraz wolność nauczania i nauki. Ponadto wśród swobód znalazły się wolność słowa, wolność prasy oraz wolność wyrażania myśli. Zniesiono cenzurę oraz system koncesyjny. Wyrazem tych swobód była liczna galicyjska prasa (ok. 1100 tytułów). Najdłużej ukazywały się Gazeta Polska, krakowski Czas i Dziennik Polski. Ponadto zezwolono na zrzeszanie się oraz odbywanie zgromadzeń. Prawo petycji przysługiwało każdemu.

„Mit Galicji” Galicja często w porównaniu z pozostałymi dwoma zaborami jawi się jako symbol arkadii. Jednakże pozostawała ona także pod zaborem. Należy podkreślić paradoks istnienia wizerunku Galicji jako la belle epoque z najbardziej zacofaną dzielnicą monarchii habsburskiej. Rozwój idei samorządowych oraz budowę społeczeństwa obywatelskiego skontrastowano z quasi-feudalnymi stosunkami społecznymi, analfabetyzmem oraz konfliktami narodowymi. Jednakże polityczna możliwość utworzenia autonomii dała szansę oraz stworzyła podwaliny dla aktywności obywatelskiej Polaków, których działania miały charakter legalny (---> autonomia). Wyjątkowe znaczenie odgrywał w tej kwestii parlament we Lwowie. Ponadto świadomość istnienia autonomii dawała wsparcie również Polakom pod pozostałymi zaborami. Doświadczenie zdobyte w parlamencie lwowskim owocowało w instytucjach II Rzeczypospolitej. Fryderyk Pepe uważał, iż Lwów na początku XX wieku stał się prawdziwym sercem i mózgiem Polski: (…) stąd wyszło nowe pokolenie, które miało wziąć czynny udział w budowie państwa polskiego.

Statut Krajowy Sejm Krajowy we Lwowie został powołany do życia na mocy Statutu Krajowego ogłoszonego razem z patentem z 26 lutego 1861 r. Patent Lutowy dotyczył przede wszystkim kompetencji Rady Państwa – parlamentu dla całej monarchii. Natomiast o zakresie reprezentacji w parlamentach krajowych stanowiły statuty krajowe (1861 r.), które dodano do patentu lutowego. Rada Państwa posiadała liczne uprawnienia w dziedzinie ustawodawstwa, począwszy od najważniejszych regulacji państwowych, a skończywszy na przepisach odnoszących się do podstawowych spraw życia codziennego. Rada Państwa uchwalała ustawy ze swojej kategorii spraw nawet w przypadku, jeśli regulacja ta miała dotyczyć tylko jednej prowincji. W dziedzinie ustawodawstwa widać wyraźny powrót do kierunków centralistycznych. Głównym twórcą patentu lutowego był premier Anton von Schmerling. Trwała wówczas walka polityczna między wpływami federalistycznymi a centralistycznymi. Wcześniejszy dyplom październikowy autorstwa Agenora Gołuchowskiego – namiestnika Galicji, wprowadzał bardziej liberalne zasady dla autonomii.

Sejm Krajowy galicyjski (parlament we Lwowie) Do kompetencji sejmu należały takie dziedziny jak: kultura krajowa czyli sprawy z zakresu produkcji rolniczej i leśnej, wydawanie ustaw krajowych dotyczących spraw szkolnych, gminnych i kościelnych, uchwalanie budżetu kraju, zajmowanie się nauką i sztuką oraz dostarczanie podwód zaprowiantowania i kwaterunku wojska. Termin kultura krajowa – Landeskultur - został poddany wykładni rozszerzającej. Miało to służyć rozgraniczeniu kompetencji sejmu krajowego i ogólnopaństwowego. W tej sprawie została wystosowana specjalna rezolucja. Sejm Galicyjski rezolucję tę zmienił w ustawę z 23 kwietnia 1909 r. i dołączył ją jako §18a do Statutu Krajowego Galicji. Przepis ten stanowił, iż jako sprawy kultury krajowej uznaje się wszystkie sprawy, których przedmiotem jest produkcja rolna, leśna oraz uprawianie i używanie przeznaczonych dla niej obszarów kraju, leśnictwo, polowanie, rybołówstwo, chów bydła, ochrona pól, zarządzanie celem tępienia szkodników rolnych i leśnych, używanie wód, odprowadzanie ich i ochrona przed nimi, melioracja, zabudowanie potoków górskich, regulacja i wykupienie praw używania lasów i pastwisk. Dalej wymieniono wszelkie sprawy ustroju agrarnego. Kwestie kultury krajowej były istotne dla Galicji, gdyż stanowiła ona gospodarczo najsłabiej rozwiniętą prowincję. W piśmiennictwie tamtego okresu można spotkać takie wyrażenie jak Golicja i Głodomeria oraz nędza galicyjska obrazujące sytuację gospodarczą tej prowincji.

Kompetencje parlamentu krajowego Oprócz kwestii kultury krajowej statut umożliwiał sejmom decydowanie o innych sprawach dotyczących pomyślności i potrzeb kraju, jeśli tak będą stanowiły inne postanowienia. Sejmy krajowe mogły mieć także wpływ na sprawy ogólnopaństwowe. Zostały one powołane do obradowania i stawiania wniosków oraz wydawania opinii, jeżeli rząd o taką wystąpił. Obrady i tam formułowane wnioski również miały mieć na względzie dobro i potrzeby kraju. Konstytucja z 1867 roku przyznała sejmom krajowym wszystkie sprawy, które nie zostały zaliczone do przedmiotu obrad Rady Państwa. Był to jednak bardzo niewielki obszar, gdyż granice prawodawcze Rady Państwa zakreślono bardzo szeroko. Sejm mógł także upoważnić Radę do wydania ustawy wchodzącej w skład jego kompetencji. W ramach kontroli parlamenty krajowe mogły uchwalać rezolucje, wezwania do rządu oraz adresy czyli apele do cesarza. Praktykowano też audiencje prywatne u cesarza. Również sprawy majątkowe leżały w gestii sejmu krajowego. Kraje koronne były osobami prawnymi mogącymi posiadać, nabywać i zbywać majątki, czynić wydatki i zaciągać długi. Sejmy krajowe zarządzały funduszem krajowym oraz rolnym. Miały prawo ustanawiania dodatków do istniejących podatków państwowych w wysokości do 10 %. Gdyby dodatki przewyższyły ten limit decyzja wymagałyby aprobaty cesarskiej. Budżet krajowy był uchwalany w formie zwykłej uchwały, a nie ustawy i dlatego nie wymagał zgody cesarza. Sejm krajowy posiadał także kompetencje w kwestiach organizacyjnych. Przejawiały się one w wyborze Wydziału Krajowego. Regulamin sejmowy upoważniał również minimum piętnastu posłów do składania interpelacji do namiestnika prowincji. Ponadto sejmy krajowe wysyłały swoich przedstawicieli do Rady Państwa w Wiedniu. Zdarzało się tak, iż ci sami posłowie zasiadali w ławach Sejmu Krajowego i Rady Państwa98.

Kurie Specyficzną cechą Sejmu Krajowego była kurialność, a nie izbowość. Kurie odzwierciedlały grupy interesów, a nie ogół ludności. Zatem Sejm składał się z kilku kurii, był jednak organem jednoizbowym. Paragraf 7 ustawy zasadniczej o reprezentacji państwowej stanowił o wybierających. Mianem wyborców określano te osoby, które spełniły odpowiednie wymagania dotyczące cenzusu majątkowego. Ponadto o możliwości oddania głosu decydowało kryterium pełnoletniości, którą wtedy uzyskiwano z chwilą ukończenia 24 lat oraz wykonywany zawód i zdobyte wykształcenie. Sejm reprezentował takie grupy jak Kościół, naukę i szkoły wyższe, kurię wielkiej własności ziemskiej, kurię izb przemysłowo-handlowych, kurię większych miast oraz kurię reszty gmin. Dwie pierwsze grupy interesów, tzw. wiryliści, zasiadali w sejmie z racji piastowanej funkcji. Godność tą piastowali arcybiskupi i biskupi trzech obrządków: rzymskokatolickiego, grekokatolickiego i ormiańskiego. Świat nauki początkowo reprezentowali rektorzy Uniwersytetów Krakowskiego i Lwowskiego, a później także prezes Akademii Umiejętności i rektor Politechniki Lwowskiej. Pozostali posłowie pochodzili z wyborów i wyłaniani byli w czterech kuriach. Mieli reprezentować interesy ziemiaństwa, wielkiej burżuazji, inteligencji miejskiej, a także drobnego mieszczaństwa i chłopów. Koncepcja ta była reliktem ustroju stanowego . W pierwszej kurii jeden poseł przypadał na około 50 wyborców, natomiast stosunek ten w kurii reszty gmin wynosił 1 do 8000. Doskonale ilustrują to słowa Ignacego Daszyńskiego, wówczas posła czwartej kurii, skierowane do hrabiego Wojciecha Dzieduszyckiego: „Hrabia Dzieduszycki wobec mnie nic nie reprezentuje, bo jego wybrało towarzystwo obiadowe kilkudziesięciu szlachciców, a mnie wybrało dwadzieścia tysięcy obywateli”. Był to bardzo niestandardowy sejm. Przesłanki wyłaniania posłów do poszczególnych kurii nie były jednakowe.

System wyborczy Trzy izby przemysłowo - handlowe z siedzibami w takich miastach jak: Lwów, Kraków i Brody wybierały ze swego grona 3 posłów. Natomiast w kurii reszty gmin miejskich i wiejskich zastosowano głosowanie bezpośrednie dla właścicieli obszarów dworskich oraz instytucję prawyborów dla pozostałych uprawnionych, którzy wyłaniali tzw. wyborcę właściwego. System jawnego głosowania sprzyjał manipulacjom wyborczym. Posłowie, którzy uzyskali mandat wyborczy nie byli związani instrukcjami wyborców. Nie obowiązywała także zasada incompabilitas czyli zakaz łączenia mandatu z zajmowaniem innego urzędu. Nie stworzono zatem katalogu stanowisk i funkcji, których nie można sprawować łącznie w celu wykluczenia kolizji interesów. Zwykle w państwach demokratycznych zasada ta ma na celu ochronę wiarygodności sprawowanej funkcji lub poprawność jej spełnienia. Mimo braku w pełni demokratycznych wyborów do parlamentu stał się on ośrodkiem działalności politycznej. Na przełomie XIX i XX wieku w parlamencie lwowskim spotykali się politycy różnych poglądów od ludowców, socjalistów po konserwatystów. Oprócz działania sejmu krajowego na terenie Galicji i realizowania swoich uprawnień, parlament ten wpływał na sytuację polityczną w państwie. Zdarzało się, iż pełnił rolę konstruktywnej opozycji. Niejednokrotnie był również czynnikiem stabilizującym stosunki polityczne w państwie i wspierał rząd.

Wydział krajowy Organ wykonawczy SK: 1861-1914, Kadencja: 6 lat. Skład: Marszałek krajowy, który przewodniczył jego pracom, jednakże nie posiadał prawa głosu, a jedynie rozstrzygał w sytuacji równego rozłożenia głosów członków Wydziału. Posiadał także prawo do wstrzymywania uchwał Wydziału. Poza marszałkiem, w skład tego organu wchodziło 6 członków, którzy podejmowali decyzje kolegialnie poprzez głosowanie. Kworum podczas głosowania wynosiło czterech członków. Trzech członków było wybieranych przez Sejm Krajowy, kolejnych trzech wybierały kurie: wielkich własności ziemskich – 1, izb przemysłowo-handlowych oraz większych miast – 1, mniejszych miast i gmin wiejskich – 1. Na każdego członka Wydziału przypadał również jeden zastępca. Początkowo było ich 6 (od 1914r., 8, W 1914 roku skład wynosił ok. 200 osób. Kompetencje: Administracyjne (zarząd majątkiem krajowym, nadzór nad instytucjami podległymi władzom krajowym), Organizacyjne (zapewnienie organizacji pracy Sejmu, prowadzenie korespondencji pomiędzy Sejmem a władzami rządowymi. Oprócz tego, przekazywał uchwalone ustawy Sejmu do sankcji cesarskiej oraz przedstawiał rządowe instrukcje). Wydział posiadał inicjatywę ustawodawczą, Sejm nie mógł odrzucić projektów Wydziału. Kontrola działalności samorządów gminnych, głównie w sferze majątkowej.