ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZWIĄZANA Z UŻYCIEM SIŁ PRZYRODY

zaostrzona odpowiedzialność: 1) prowadzących przedsiębiorstwa i zakłady wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody oraz wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami 2) posiadaczy mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody odpowiedzialność na zasadzie ryzyka uzasadnienie: 1) wzmorzone niebezpieczeństwo 2) zasada cuius damnum eius periculum 3) wzmocnienie sytuacji dowodowej poszkodowanego

Prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład – art. 435 k.c. każdy podmiot prawa cywilnego brak wymogu posiadania tytułu prawnego przedsiębiorstwo – zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 55¹ k.c.); przykładowe wyliczenie jego elementów w art. 55¹ k.c. zakład – nie musi służyć do realizacji celów gospodarczych

Rozumienie pojęcia „przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody”: składniki przedsiębiorstwa wyliczone przykładowo w art. 55¹ k.c. powinny zostać wzbogacone o zespół ludzi zatrudnionych przez prowadzącego przedsiębiorstwo (A. Śmieja) cel jakim jest wykorzystanie składników do prowadzenia działalności gospodarczej odróżnia przedsiębiorstwo od zakładu (tak: W. Dubis, G. Bieniek; inaczej: A. Śmieja) wymóg wprawiania w ruch za pomocą sił przyrody; niewystarczające jest jedynie wykorzystywanie sił przyrody dla funkcjonowania przedsiębiorstwa / zakładu konieczność ustalenia, czy cel funkcjonowania zależy od zastosowania sił przyrody i czy ich wykorzystanie jest niezbędnym elementem działania przedsiębiorstwa / zakładu

Różnica poglądów dotyczy gospodarstw rolnych, wykorzystujących maszyny na szeroką skalę: 1) tradycyjnie są one wyłączane z pojęcia przedsiębiorstwa / zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody (Z. Radwański, A. Olejniczak) 2) kryterium stanowi skala wykorzystania urządzeń poruszanych za pomocą sił przyrody oraz to, czy stopień wykorzystania tych sił decyduje o prowadzeniu określonej produkcji w gospodarstwie, a nie jedynie o ułatwieniu jego działania (W. Dubis, A. Śmieja) SN: kryteria rozstrzygnięcia to: skala zagrożenia wynikającego z urządzeń wykorzystywanych w przedsiębiorstwie, stopień skomplikowania w procesie przetwarzania energii elementarnej na pracę i ogólny poziom techniki (uchwała SN z dnia 12 lipca 1977 r., IV CR 216/77, OSNC 1978, nr 4, poz. 73)

Posiadacz mechanicznego środka komunikacji – art. 436 § 1 k.c. posiadacz samoistny lub zależny – art. 336 k.c. brak wymogu posiadania tytułu prawnego brak wymogu prowadzenia pojazdu zagadnienie krótkotrwałego zaboru środka mechanicznego: dominuje pogląd, że okazjonalny, krótkotrwały zabór pojazdu przez osobę trzecią nie prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności podmiotu, który został czasowo pozbawiony nad nim władztwa brak odpowiedzialności z art. 436 k.c. dzierżyciela brak odpowiedzialności z art. 436 k.c. prekarysty  

Pojęcie mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody: 4 cechy (A. Śmieja): 1) mechaniczny, czyli sztucznie stworzony przez człowieka 2) służący do komunikacji 3) napędzany za pomocą sił przyrody 4) zdolny do samodzielnego ruchu, czyli do przemieszczania się w przestrzeni nie ma znaczenia, czy osoba kierująca znajduje się w pojeździe konieczność posiadania własnego środka napędu w postaci silnika

Relacja między art. 436 i 435 k.c.: 1) Z. Radwański, A. Olejniczak, G. Bieniek: jeżeli mechaniczne środki komunikacji poruszane za pomocą sił przyrody wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, to odpowiedzialność na podstawie art. 435 k.c., jeżeli działalność przedsiębiorstwa wykorzystuje siły przyrody; jeżeli posługiwanie się przez przedsiębiorcę w/w środkami komunikacji ma jedynie charakter komplementarny wobec głównego przedmiotu jego działalności – art. 436 k.c.

2) A. Śmieja: na rzecz takiej interpretacji nie przemawia brzmienie art. 435 k.c.; jest to istotne przy art. 436 § 2 k.c. – należy stosować art. 436 § 2 k.c., a nie 435 k.c., bo zagrożenie stwarza konkretny pojazd uczestniczący w kolizji, a nie przedsiębiorstwo, w którego skład on wchodzi; podobnie W. Czachórski

Przesłanki odpowiedzialności prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody: odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu

Związek przyczynowy między ruchem przedsiębiorstwa a szkodą: 3 koncepcje: 1) musi zachodzić adekwatny związek przyczynowy (Z. Radwański, A. Olejniczak); pogląd dominujący 2) wystarcza istnienie związku kauzalnego w ujęciu teorii conditio sine qua non (T. Dybowski, M. Safjan) 3) w art. 435 k.c. wprowadzono domniemanie adekwatności szkody (jako skutku) w stosunku do ruchu przedsiębiorstwa; może ono zostać obalone tylko przez wykazanie jednej z trzech okoliczności egzoneracyjnych z art. 435 k.c. (B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, A. Śmieja)

Przesłanki odpowiedzialności posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody: odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch w/w środków komunikacji Pojęcie ruchu w rozumieniu art. 436 k.c.: 1) tylko wtedy, gdy pracuje silnik lub mechaniczny środek komunikacji porusza się własnym napędem lub siłą bezwładności 2) od chwili uruchomienia silnika do momentu dotarcia do miejsca przeznaczenia albo zakończenia jazdy wskutek planowanej przerwy w podróży pojazd jest w ruchu, jeśli uczestniczy w ruchu drogowym

3) pojazd zakończył ruch, gdy stoi prawidłowo zaparkowany w przeznaczonym do tego miejscu, o ile znajduje się ono poza obrębem jezdni 4) A. Śmieja: ruch dobiega końca, gdy mechaniczny środek komunikacji zostaje unieruchomiony w miejscu, które zgodnie z przepisami o ruchu drogowym jest przeznaczone do postoju, jego silnik został wyłączony, a podróżujące nim osoby opuściły pojazd; nie jest ważne z jakich powodów nastąpiło unieruchomienie nawet gdy pojazd będzie unieruchomiony zgodnie z przepisami o ruchu drogowym, a jego silnik wyłączony, stosuje się art. 436 k.c., gdy szkoda zostanie wyrządzona w efekcie otwierania lub zamykania ruchomych elementów środka komunikacji

pojęciem szkód wyrządzonych przez ruch pojazdu trzeba też objąć uszczerbki doznane w trakcie wsiadania do pojazdu oraz wysiadania z niego, przy czym kwestia, w jaki miejscu znajduje się wówczas mechaniczny środek komunikacji i czy jego silnik jeszcze pracuje, nie ma tu znaczenia za przejaw ruchu uważa się zawsze eksplozję silnika lub zbiornika z paliwem, choćby nastąpiło to po definitywnym zakończeniu jazdy

Uchylenie zasady ryzyka – art. 436 § 2 k.c. 1) zderzenie się 2) przewóz z grzeczności nieodpłatność jest konieczna, ale nie wystarcza: musi być brak interesu własnego posiadacza pojazdu A. Śmieja de lege ferenda: przy zderzeniu i przewozie z grzeczności zasada winy powinna dotyczyć szkód na mieniu, a nie na osobie

Okoliczności egzoneracyjne 1) siła wyższa 2) wyłączna wina poszkodowanego 3) wyłączna wina osoby trzeciej, za którą prowadzący w/w przedsiębiorstwo/zakład lub posiadacz w/w pojazdu nie ponosi odpowiedzialności

a) koncepcja czysto obiektywna (A. Exner): Ad1) – rozumienie siły wyższej: a) koncepcja czysto obiektywna (A. Exner): zjawiska, którym z ich natury człowiek lub grupa ludzi nie może się oprzeć np. kataklizmy przyrodnicze, jak trzęsienie ziemi, tsunami, trąba powietrzna vis armata – działania wojenne lub przybierające większą skalę zamieszki wewnętrzne (czasem też działania wzburzonego tłumu) vis imperii – akty władzy publicznej, którym jednostka nie jest w stanie się oprzeć

b) koncepcja subiektywna (L. Goldschmidt): zdarzenie, którego wystąpieniu lub skutkom nie można zapobiec nawet przy dołożeniu maksymalnych starań c) teoria mieszana: w każdym przypadku siły wyższej chodzi o czynnik pochodzący z zewnątrz; w większości jest ona oparta na teorii A. Exnera, ale zaczerpuje też pewne elementy od L. Goldschmidta

Ad 2) rozumienie „wyłącznej” winy poszkodowanego – sporne: a) pogląd dominujący: adekwatny związek przyczynowy między zawinionym zachowaniem a szkodą; ruch przedsiębiorstwa lub środka komunikacji jest tylko tłem wina poszkodowanego jest jedyną przyczyną uszczerbku, a nie jedynie współprzyczyną b) A. Szpunar: rozstrzyga szczególny ciężar gatunkowy winy poszkodowanego; wina poszkodowanego usuwa w cień inne współprzyczyny szkody

c) W. Warkałło, A. Ohanowicz: wina jest winą wyłączną w tym znaczeniu, że można ją przypisać tylko poszkodowanemu i nikomu więcej d) J. S. Piątowski: wina ma mieć zewnętrzne pochodzenie w stosunku do zdarzenia uzasadniającego odpowiedzialność odszkodowawczą

nie można przypisać winy, jeżeli ktoś działa z pobudek altruistycznych, np. ratując cudze dobro, życie, zdrowie oraz gdy jest niepoczytalny gdy poszkodowany podejmuje działanie jako akt poświęcenia, jego zachowanie się nie może być traktowanego jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność z art. 435 k.c. Muszą być spełnione 3 warunki (B. Lewaszkiewicz- Petrykowska): I) istnienie niebezpiecznej sytuacji gorżącej powstaniem szkody II) świadome wkroczenie w nią ratującego III) cel działania, czyli ochrona ratowanego przed grożącym mu niebezpieczeństwem

nie można mówić o zawinieniu przy nieprawidłowym nawet cofnięciu się przechodnia w czasie przechodzenia przez jezdnię, gdy owa nieprawidłowość została wywołana strachem przed innymi samochodami (wyrok SN z dnia 17.8.1973 r., I CR 362/73, niepubl.)

Ad 3) analogiczne rozumienie obecnie dyskutowane są głównie stanowiska B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej i A. Szpunara; oba zakładają 3 warunki: a) okolicznością zwalniającą może być tylko działanie (rzadziej zaniechanie) osoby, za którą prowadzący w/w przedsiębiorstwo / zakład / posiadacz mechanicznego środka komunikacji nie ponosi odpowiedzialności b) wina tej osoby musi być wyłączna w tym znaczeniu, że ani podmiotowi z art. 435 / 436 k.c. ani żadnej z osób, za które on odpowiada nie można przypisać winy c) postępowanie osoby trzeciej jest jedyną przyczyną szkody zgodnie z teorią adekwatnego związku przyczynowego

szerokie ujęcie katalogu osób, za które prowadzący w/w przedsiębiorstwo/zakład/ posiadacz mechanicznego środka komunikacji ponosi odpowiedzialność sporne jest, czy osoba trzecia musi zostać zidentyfikowana: 1) tak – dominujące stanowisko; winę można przypisać tylko konkretnej osobie 2) nie; możliwe jest wykorzystanie konstrukcji winy anonimowej – (M. Safjan, A. Śmieja)

Poszkodowany szkoda na mieniu i na osobie szkoda wyrządzona komukolwiek nie można wyłączyć ani ograniczyć z góry odpowiedzialności z art. 435 i 436 k.c. (art. 437 k.c.) odpowiedzialność na zasadzie ryzyka nie uchyla odpowiedzialności za czyny własne lub cudze jeżeli odpowiedzialność ponosi kilka osób, jest ona solidarna (art. 441 k.c.)

Regulacja szczególna 1) ograniczona odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwo / zakład wobec ich pracowników na podstawie przepisów szczególnych 2) konwencje międzynarodowe 3) odpowiedzialność za szkodę

Ubezpieczenia komunikacyjne obowiązek ich ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej (OC) za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych jeżeli nie ustalono tożsamości posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego pojazdem, a uzasadniona jest jego odpowiedzialność - Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny wypłaca odszkodowanie za szkodę na osobie

jeżeli równocześnie u któregokolwiek uczestnika zdarzenia nastąpiła śmierć, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający dłużej niż 14 dni, a szkoda została wyrządzona w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego nim, a nie ustalono ich tożsamości – Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny wypłaca odszkodowanie za szkodę na mieniu. W przypadku szkody w pojeździe mechanicznym świadczenie Funduszu podlega zmniejszeniu o kwotę stanowiącą równowartość 300 euro, ustalaną przy zastosowaniu kursu średniego ogłaszanego przez NBP obowiązującego w dniu ustalenia odszkodowania

jeżeli posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego, którego ruchem wyrządzono szkodę, nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC - Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny wypłaca odszkodowanie za szkodę na osobie, na mieniu, na mieniu i na osobie