PRAWO KONSTYTUCYJNE Ćwiczenia 3

Zasada demokratycznego państwa prawnego Pojęcie ustroju i zasad ustroju Fundamentalne zasady ustrojowe Pojęcie państwa prawnego i jego elementów

USTRÓJ I ZASADY USTROJU Tak zwana triada tematyczna konstytucji obejmuje: - zasady ustroju państwa, - ustrój naczelnych organów państwa, - sytuację jednostki w państwie.

USTRÓJ I ZASADY USTROJU Ustrój – struktura instytucji powiązanych ze sobą organizacyjnie i funkcjonalnie (np. ustrój sądów powszechnych). Ustrój państwowy – całokształt organizacji państwa i metod działania władzy państwowej.

USTRÓJ I ZASADY USTROJU Ustrój państwowy zwykło się dzielić na: – ustrój polityczny, – ustrój społeczno-gospodarczy.

USTRÓJ I ZASADY USTROJU Zasady ustroju – naczelne, najważniejsze rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwowy, zawarte w Konstytucji. Tym samym można je z reguły utożsamiać z zasadami konstytucyjnymi. „(…) zasady ustrojowe tworzą fundament całego prawa konstytucyjnego i rozstrzygają o istocie, charakterze ustroju konkretnego państwa.” Za: B. Banaszak

ZASADY USTROJU B. Banaszak L. Garlicki Zasada demokratycznego państwa prawa Zasada zwierzchnictwa narodu Gwarancje praw i wolności jednostki Zasada podziału władz Istnienie samorządu terytorialnego Uznanie społecznej gospodarki rynkowej opartej na wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej za podstawę ustroju gospodarczego Zasada suwerenność narodu Zasada niepodległość i suwerenność państwa Zasada demokratycznego państwa prawnego Zasada społeczeństwa obywatelskiego Zasada społecznej gospodarki rynkowej Zasada przyrodzonej godności człowieka

ZASADY USTROJU Zasada suwerenności narodu Art. 4. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.

ZASADY USTROJU Zasada suwerenności narodu „(…) Sprawowanie władzy przez przedstawicieli uważa się na gruncie współczesnych standardów państwa demokratycznego za zasadę. Bezpośrednie sprawowanie władzy, przez bezpośredni przejaw woli suwerena, określanego we współczesnych konstytucjach nadal tradycyjnie jako „lud” lub „naród”, uważa się za potrzebne uzupełnienie modelu państwa demokratycznego; bądź jako uzupełnienie incydentalne, w formie wypowiedzenia się suwerena w najważniejszych sprawach państwa lub społeczeństwa (element procedury uchwalania konstytucji, upoważnienia do ratyfikacji ważnej umowy międzynarodowej, stanowisko wobec szczególnie ważnego problemu); bądź też nawet jako pewien wyjątek od zasady parlamentarnej procedury uchwalania ustaw (uchwalanie ustaw w drodze referendum, inicjatywa ustawodawcza czy tzw. weto ustawodawcze). Art. 4 Konstytucji (…) dopuszcza obydwa sposoby sprawowania władzy przez Naród: przez przedstawicieli lub bezpośrednio (ust. 2). Nie ulega jednak wątpliwości, że sprawowanie władzy przez przedstawicieli jest na tle obowiązującego systemu konstytucyjnego zasadą, a bezpośrednie sprawowanie władzy przez suwerena (referendum, inicjatywa ustawodawcza) – wyjątkiem. „ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2006 r. sygn. akt K 31/06

ZASADY USTROJU Zasada niepodległości i suwerenności państwa Niepodległość – odrębność bytu państwowego. Suwerenność – zdolność państwa do samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach i samodzielnego podejmowania decyzji. Członkostwo w strukturach międzynarodowych?

ZASADY USTROJU Zasada społeczeństwa obywatelskiego Ściśle powiązana z zasadą pluralizmu politycznego. Art. 11. 1. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. 2. Finansowanie partii politycznych jest jawne.

ZASADY USTROJU Zasada społeczeństwa obywatelskiego Cechy charakterystyczne partii politycznej: Członkostwo wyłącznie obywateli polskich Zrzeszanie się na zasadach dobrowolności i równości Jej celem działania jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy publicznej Ograniczenia – art. 13

ZASADY USTROJU Zasada społeczeństwa obywatelskiego Zasada społeczeństwa obywatelskiego realizowana jest również poprzez możliwość członkostwa czy działania w ramach innych grup czy instytucji zrzeszających obywateli, m.in.: Stowarzyszenia Związki zawodowe Samorządy zawodowe Samorząd terytorialny Kościoły i związki wyznaniowe

ZASADY USTROJU Zasada społeczeństwa obywatelskiego Art. 12. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji. Art. 58. 1. Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się. 2. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd. 3. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami.

ZASADY USTROJU Zasada podziału władz Art. 10. 1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. 2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

ZASADY USTROJU Zasada podziału władz Współcześnie teorię podziału władzy należy rozpatrywać w trzech aspektach: aspekt funkcjonalny aspekt organizacyjny (podmiotowy) aspekt personalny

ZASADY USTROJU Zasada podziału władz Najczęstsze przykłady oddziaływania na siebie poszczególnych władz: związanie egzekutywy i sądownictwa ustawami powoływanie egzekutywy przez władzę ustawodawczą powoływania sędziów przez egzekutywę przyznanie egzekutywie inicjatywy prawodawczej kontrola egzekutywy przez sądownictwo

ZASADY USTROJU Zasada społecznej gospodarki rynkowej Art. 20. Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Społeczna gospodarka rynkowa – koncepcja zgodnie z którą ustrój gospodarczy oparty jest na dwóch podstawowych ideach – gospodarce rynkowej oraz państwie socjalnym.

ZASADY USTROJU Zasada przyrodzonej godności człowieka Art. 30. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Pojęcie państwa prawnego ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Pojęcie państwa prawnego w ujęciu materialnym w ujęciu formalnym

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasady stanowiące elementy demokratycznego państwa prawnego: Zasada zaufania obywateli do państwa Zakaz działania prawa wstecz Zasada odpowiedniego vacatio legis Zasada ochrony praw nabytych Zasada określoności prawa Zasada proporcjonalności Zakaz stanowienia aktów normatywnych niezgodnych z aktami normatywnymi wyższego rzędu Zasada domniemania niewinności Zasada ochrony życia ludzkiego w każdej fazie rozwoju Zasada praworządności

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada zaufania obywateli do państwa “Zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa opiera się na pewności prawa, a więc takim zespole cech przysługujących prawu, które zapewniają jednostce bezpieczeństwo prawne; umożliwiają jej decydowanie o swoim postępowaniu w oparciu o pełną znajomość przesłanek działania organów państwowych oraz konsekwencji prawnych, jakie jej działania mogą pociągnąć za sobą. Jednostka winna mieć możliwość określenia zarówno konsekwencji poszczególnych zachowań i zdarzeń na gruncie obowiązującego w danym momencie stanu prawnego jak też oczekiwać, że prawodawca nie zmieni ich w sposób arbitralny. Bezpieczeństwo prawne jednostki związane z pewnością prawa umożliwia więc przewidywalność działań organów państwa, a także prognozowanie działań własnych”. Wyrok TK z 14 czerwca 2000 r., sygn. akt P 3/00.

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zakaz działania prawa wstecz (zakaz retroakcji prawa) Lex retro non agit „Naruszenie zasady retroaktywności następowałoby wówczas, gdyby ustawie nadano moc obowiązującą wobec stosunków prawnych zaistniałych i trwających w czasie do wejścia tej ustawy w życie.” Wyrok TK z 31 marca 1998 r., sygn. akt K 24/97 „(…) zasada nieretroaktywności prawa nie ma charakteru absolutnego i w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być naruszona, wskazywał jednak, że jej złamanie możliwe jest jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a przemawiać za tym musi inna zasada prawnokonstytucyjna.” Wyrok TK z 10 października 2001 r., sygn. akt K 28/01

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada odpowiedniego vacatio legis Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych Art. 4 ust.1 Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy. „Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że nakaz odpowiedniej vacatio legis nie ma charakteru bezwzględnego. Ustawodawca może wręcz zrezygnować z vacatio legis, jeżeli przemawia za tym ważny interes publiczny. Standard wyznacza ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych, przewidująca 14 dni jako minimalny okres vacatio legis (art. 4 ust. 1). Trybunał Konstytucyjny wskazywał w dotychczasowym orzecznictwie, że w zakresie posługiwania się vacatio legis ustawodawcy służy „stosunkowo znaczny” margines swobody decyzji. Nie może być to jednak arbitralność nieznajdująca dostatecznego wyjaśnienia w motywach legislatora i okolicznościach sprawy” Wyrok TK z 20 stycznia 2010 r., sygn. akt Kp 6/09

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada odpowiedniego vacatio legis „Konieczne zatem w tym zakresie (swoistym minimum minimorum) powinno być uchwalanie istotnych zmian w prawie wyborczym (a do takich z pewnością należy zaliczyć określanie algorytmów rozdziału mandatów oraz tzw. progów), co najmniej sześć miesięcy przed kolejnymi wyborami, rozumianymi nie tylko jako sam akt głosowania, ale jako całość czynności objętych tzw. kalendarzem wyborczym. Ewentualne wyjątki od tak określonego wymiaru mogłyby wynikać jedynie z nadzwyczajnych okoliczności o charakterze obiektywnym.” Wyrok TK z 3 listopada 2006 r., sygn. akt K 31/06

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada ochrony praw (słusznie) nabytych „Zasada ochrony praw nabytych zakazuje arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych przysługujących jednostce lub innym podmiotom prywatnym występującym w obrocie prawnym. Zasada ochrony praw nabytych zapewnia ochronę praw podmiotowych – zarówno publicznych jak i prywatnych. Poza zakresem stosowania tej zasady znajdują się natomiast sytuacje prawne, które nie mają charakteru praw podmiotowych ani ekspektatyw tych praw.” Wyrok TK z 22 czerwca 1999 r., sygn. akt K 5/99

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada określoności prawa „(…) niejasność przepisu może uzasadniać stwierdzenie jego niezgodności z Konstytucją, o ile jest tak daleko posunięta, iż wynikających z niej rozbieżności nie da się usunąć za pomocą zwyczajnych środków mających na celu wyeliminowanie niejednolitości w stosowaniu prawa. Pozbawienie mocy obowiązującej określonego przepisu z powodu jego niejasności winno być traktowane jako środek ostateczny, stosowany dopiero wtedy, gdy inne metody usuwania skutków niejasności treści przepisu, w szczególności przez jego interpretację w orzecznictwie sądowym, okażą się niewystarczające.” Wyrok TK z 3 grudnia 2002 r., sygn. akt P 13/02

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada proporcjonalności „Istotą tak rozumianego zakazu nadmiernej ingerencji jest uznanie, że ustawodawca nie może ustanawiać ograniczeń przekraczających pewien stopień uciążliwości, a zwłaszcza zapoznających proporcję pomiędzy stopniem naruszenia uprawnień jednostki a rangą interesu publicznego, który ma w ten sposób podlegać ochronie. W tym ogólnym ujęciu zakaz nadmiernej ingerencji pełni funkcję ochronną w stosunku do wszystkich praw i wolności jednostki (choć, oczywiście, kryteria „nadmierności” muszą być relatywizowane, m.in. z uwagi na charakter poszczególnych praw i wolności). Jego adresatem jest państwo, które winno działać wobec jednostki w sposób wyznaczony rzeczywistą potrzebą.” Orzeczenie TK z 26 kwietnia 1995 r., sygn. akt K 11/94

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada domniemania niewinności Art. 42. 3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO Zasada praworządności Art. 7. Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWO PRAWNEGO „(…) nie poznana jeszcze do końca zasada państwa prawnego otrzymuje w orzecznictwie TK i w literaturze jakby „na kredyt” najszersze z możliwych znaczenie. Czyni się przy tym z niej atrakcyjny „worek bez dna”, który ma zawierać potężny katalog państwa (…) bogatego doświadczeniami wielkich demokracji zachodu” Z. Witkowski, Prawo konstytucyjne, Toruń 2006.