FORMY WSPÓŁDZIAŁANIA PRZESTĘPNEGO mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego

SPRAWCZE (wykonawcze i niewykonawcze) FORMY POPEŁNIENIA CZYNU ZABRONIONEGO sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo), współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające

WSPÓŁSPRAWSTWO element obiektywny i element subiektywny „Istotą współsprawstwa jest oparte na porozumieniu wspólne działanie co najmniej dwóch osób, z których każda obejmuje swym zamiarem urzeczywistnienie wszystkich określonych przedmiotowych znamion czynu przestępnego. Obiektywnym elementem współsprawstwa jest nie tylko wspólna (w sensie przedmiotowym) realizacja znamion określonej w odpowiednim przepisie tzw. czynności czasownikowej, lecz także taka sytuacja, która charakteryzuje sie tym, że czyn jednego współsprawcy stanowi dopełnienie czynu drugiego współsprawcy albo popełnione przestępstwo jest wynikiem czynności przedsięsięwziętych przez współsprawców w ramach dokonanego przez nich podziału ról w przestępnej akcji. Natomiast subiektywnym elementem, a zarazem warunkiem koniecznym współsprawstwa jest porozumienie, oznaczające nie tylko wzajemne uzgodnienie przez wszystkich współsprawców woli popełnienia przestępstwa, lecz także świadome współdziałanie co najmniej dwóch osób w akcji przestępnej. Porozumienie to jest tym czynnikiem podmiotowym, który łączy w jedną całość wzajemnie dopełniające się przestępne działania kilku osób, co w konsekwencji pozwala przypisać każdej z nich również i tę czynność sprawczą, która przedsięwzięła inna osoba współdziałająca świadomie w popełnieniu przestępstwa” (wyrok SN z 24.05.1976 r., Rw 189/76)

„Do przyjęcia współsprawstwa nie jest konieczne, aby każda z osób działających w porozumieniu realizowała niejako własnoręcznie znamię czynu zabronionego, zwane w teorii prawa czynnością czasownikową (w danym wypadku: „zabija"), lecz wystarcza, że osoba taka – dążąc do realizacji zaplanowanego wspólnie czynu – działa w ramach uzgodnionego podziału ról, ułatwiając co najmniej bezpośredniemu sprawcy wykonanie wspólnie zamierzonego celu” (wyrok SN z 19.06.1978 r., I KR 120/78) „Do przyjęcia współsprawstwa konieczne jest ustalenie porozumienia osób współdziałających ze sobą w realizacji ustawowych znamion określonego przestępstwa oraz określony współudział każdej z tych osób w jego dokonaniu. Każdy ze współsprawców odpowiada jednak w granicach swego zamiaru i nie może ponosić odpowiedzialności za eksces innego współsprawcy, a więc za takie jego zachowanie i skutek, które nie były objęte jego zamiarem i którego nie mógł przewidzieć” (wyrok SN z 11.04.1985 r., II KR 60/85)

Czy możliwe jest współsprawstwo przy przestępstwach nieumyślnych? sprawstwo sukcesywne – w trakcie wykonywania czynu przez jednego dołącza się co najmniej jeden i od tego momentu działają wspólnie i w porozumieniu sprawstwo równoległe (tramwaj)

SPRAWSTWO KIEROWNICZE kierowanie wykonaniem czynu zabronionego, możność sprawowania faktycznej kontroli nad wykonywaniem tego czynu, w szczególności w  zakresie podjęcia decyzji o rozpoczęciu, przerwaniu czy też zakończeniu czynu; możliwe przy nieumyślnych ! ponieważ sprawstwo kierownicze polega na tym, że bezpośrednim wykonawcą czyny jest ktoś inny – ten kto dokonuje przestępstwo, to wówczas, gdy takiego dokonania brak, można mówić co najwyżej o usiłowaniu. Warunkiem odpowiedzialności za dokonanie sprawstwa kierowniczego jest więc wypełnienie przez sprawcę bezpośredniego wszystkich znamion typu czynu zabronionego (dokonanie).

„Nie ma żadnych racjonalnych powodów, aby odmówić statusu sprawcy kierowniczego w rozumieniu art. 18 k.k. osobie, która poweźmie zamysł realizacji akcji przestępczej, wyznaczy listę celów ataku, przygotuje plan działania, wyszuka wykonawców poszczególnych ról, przygotuje dla nich narzędzia lub środki działania, rozdzieli zadania, wyznaczy czas i wskaże miejsce popełnienia czynu zabronionego. W tej postaci sprawstwa kierowniczego - czynności przygotowawcze, oraz nakłonienie bezpośrednich wykonawców do udziału w przestępstwie, są jedynie fragmentami szerszego i daleko bardziej złożonego zachowania. Sprawca kierowniczy realizuje swój własny zamiar popełnienia czynu zabronionego tyle tylko, że bezpośrednie czynności wykonawcze podejmują osoby specjalnie w tym celu zaangażowane” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2010 r. V KK 94/10)

SPRAWSTWO POLECAJĄCE coś więcej niż podżeganie, bo również wykorzystanie stosunku zależności, wykorzystanie uzależnienia innej osoby od siebie i polecenie jej wykonanie czynu zabronionego, możliwe usiłowanie: sprawca sporządził maila zawierającego polecenie wykonania czynu zabronionego zabójstwa. Z uwagi na błędy w przekazie informacji mail ten nie dotarł do adresata. Sprawca może ponosić odpowiedzialność za usiłowanie zabójstwa w formie sprawstwa polecającego, dokonanie sprawstwa polecającego – w chwili zrealizowania przez sprawcę wykonawczego wszystkich znamion czynu zabronionego

NIESPRAWCZE FORMY POPEŁNIENIA CZYNU ZABRONIONEGO podżeganie i pomocnictwo

PODŻEGANIE odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. tylko w zamiarze bezpośrednim podżegacz nie jest sprawcą sensu stricto, nie uczestniczy w popełnieniu czynu, sprawca sensu largo „Podżeganie może być popełnione w formie usiłowania, i to zarówno wtedy, gdy usiłujący bezskutecznie nakłania do czynu zabronionego o znamionach określonych w przepisach części szczególnej kodeksu karnego jak i wtedy, gdy bezskutecznie nakłania do czynu zabronionego o znamionach podżegania” (uchwała SN 7 sędziów z dnia 21 października 2003 r., I KZP 11/03)

POMOCNICTWO Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji; odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie. także pomocnictwo psychiczne

zamiar bezpośredni i ewentualny; nie stanowi przestępstwa niezamierzone (nieumyślne) udzielenie pomocy, nawet jeśli stwierdzimy, że pomagający przewidywał albo mógł przewidzieć, że swoim zachowaniem ułatwia innej osobie popełnienie czynu zabronionego pomocnictwo przez zaniechanie – 18 § 3 k.k.: odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie.

osoba „stojąca na czatach” – współsprawca czy pomocnik? „O tym, czy osoba stojąca na czatach popełnienia przestępstwo w formie sprawstwa (jako współsprawca) czy w formie pomocnictwa, decydują okoliczności konkretnego przypadku. Współsprawcą będzie wówczas gdy przypadająca jej rola osoby stojącej na czatach jest bardzo znacząca dla powodzenia całego przestępczego przedsięwzięcia; wręcz warunkująca jego skuteczność. Jeżeli natomiast znaczenia takiego nie ma ( wystawienie »czujki« na wszelki wypadek - z daleko idącej »ostrożności«), uzasadnionym jest przyjęcie pomocnictwa. W sytuacjach wątpliwych kryterium pomocniczym będą takie okoliczności jak wspólne planowanie przestępstwa i dokonywany wspólnie podział ról (z których jedną jest stanie na czatach) oraz późniejszy udział w podziale zysku. Jeżeli działanie osoby stojącej na czatach było wynikiem uzgodnionego przez sprawców podziału ról, to będzie to moment uzasadniający przyjęcie współsprawstwa. Jeżeli natomiast stojący na czatach wykonuje jedynie "zlecenie" sprawców, nie uczestniczy w podziale zysku, a tylko otrzymuje zapłatę za wykonaną »usługę«, to właściwą kwalifikacją pozostaje pomocnictwo” (wyrok SA we Wrocławiu z dnia 31 maja 1993 r., II Akr 121/93)

Od strony obiektywnej współsprawstwem jest współdziałanie w samym wykonaniu przestępstwa, natomiast akty ułatwiające wykonanie, lecz je poprzedzające, stanowić będą pomocnictwo. Od strony subiektywnej współsprawcą jest ten, kto wspólnie z innym realizuje zespół znamion i uważa czyn za własne przedsięwzięcie, czyli działa animo auctoris, podczas gdy pomocnikiem jest ten, kto tylko zamierza ułatwić innemu popełnienie czynu zabronionego, uważając jednak ten czyn za cudze przedsięwzięcie, czyli działając animo socii.

Art.  22.  §  1.  Jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, podmiot określony w art. 18 § 2 i 3 odpowiada jak za usiłowanie. §  2.  Jeżeli czynu zabronionego nie usiłowano dokonać, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Art.  20.  Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających. Art.  23 §  1.  Nie podlega karze współdziałający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego. §  2.  Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w stosunku do współdziałającego, który dobrowolnie starał się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego.

PROWOKACJA prowokacja – prowokator odpowiada jak za podżeganie, nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego, odpowiada jak za podżeganie, nawet jeśli czynu nie usiłowano dokonać, z uzasadnienia do projektu k.k.: „(…) prowokator odpowiada zawsze w graniach zagrożenia przewidzianego za dokonanie przestępstwa. Nie ma się tu bowiem do czynienia z formą zjawiskową popełnienia przestępstwa, a jedynie z przestępstwem sui generis, przy którym wysokość zagrożenia zależna jest od tego, do czego prowokator nakłaniał swoją ofiarę”. art. 24 k.k.: Odpowiada jak za podżeganie, kto w celu skierowania przeciwko innej osobie postępowania karnego nakłania ją do popełnienia czynu zabronionego; w tym wypadku nie stosuje się art. 22 i 23.

WSPÓŁDZIAŁANIE PRZY PRZESTĘPTWACH INDYWIDUALNYCH Art.  21.  §  1.  Okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą. §  2.  Jeżeli okoliczność osobista dotycząca sprawcy, wpływająca chociażby tylko na wyższą karalność, stanowi znamię czynu zabronionego, współdziałający podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej za ten czyn zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła. §  3.  Wobec współdziałającego, którego nie dotyczy okoliczność określona w § 2, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Możliwe są trzy układy: zarówno podżegacz (pomocnik), jak i sprawca bezpośredni mają cechę podmiotu indywidualnego (są intraneusami), tylko sprawca bezpośredni ma cechę podmiotu indywidualnego, podżegacz (pomocnik) jest ekstraneusem, tylko podżegacz (pomocnik) ma cechę podmiotu indywidualnego, natomiast sprawca bezpośredni jest ekstraneusem

1) zarówno podżegacz (pomocnik), jak i sprawca bezpośredni mają cechę podmiotu indywidualnego (są intraneusami) Obaj ponoszą odpowiedzialność na podstawie odpowiedniego typu przestępstwa indywidualnego właściwego lub niewłaściwego, przy czym – jeśli okoliczność osobista ma charakter kwalifikujący lub stanowi znamię przestępstwa indywidualnego właściwego – warunkiem odpowiedzialności nakłaniającego jest świadomość, że sprawcę bezpośredniego okoliczność ta dotyczy.

2) tylko sprawca bezpośredni ma cechę podmiotu indywidualnego, podżegacz (pomocnik) jest ekstraneusem podżegacz ekstraneus nakłania do p-stwa indywidualnego właściwego lub p-stwa indywidualnego niewłaściwego typu kwalifikowanego, czyli np. osoba niebędąca funkcjonariuszem publicznym nakłania funkcjonariusza publicznego do p-stwa z art. 231 § 1 k.k. Podżegacz będzie odpowiadać za podżeganie do p-stwa z art. 231 § 1 k.k., o ile wiedział o dotyczącej sprawcy okoliczności indywidualizującej, czyli wiedział, że nakłaniany jest funkcjonariuszem publicznym. Namawiając inną osobę do opuszczenia jednostki wojskowej, ekstraneus będzie odpowiadał za podżeganie do 339 § 1 k.k. (dezercja) tylko wtedy, gdy wiedział, że osoba nakłaniania jest żołnierzem. podżegacz ekstraneus nakłania do p-stwa indywidualnego niewłaściwego typu uprzywilejowanego, np. ojciec nakłaniający matkę w okresie porodu do dzieciobójstwa (art. 149 k.k.) odpowie za podżeganie do zabójstwa z art. 148 § 1 k.k. (typ podstawowy).

3) tylko podżegacz (pomocnik) ma cechę podmiotu indywidualnego, natomiast sprawca bezpośredni jest ekstraneusem funkcjonariusz publiczny nakłania osobę niebędącą funkcjonariuszem publicznym do podjęcia zachowania określonego w art. 231 § 1 k.k. – nie mamy w tym przypadku do czynienia z popełnieniem przestępstwa przez nakłanianego (nie może być podmiotem przestępstwa z art. 231 § 1 k.k.) ani przez nakłaniającego (podżeganie to nakłanianie do popełnienia czynu zabronionego). Podżegacz ekstraneus nakłania sprawce do narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, przy czym na podżegaczu – a nie sprawcy – ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną – art. 160 § 2 k.k.; wydaje się, że podżegacz będzie odpowiadał za podżeganie do p-stwa indywidualnego, sprawca bezpośredni – za popełnienie p-stwa typu podstawowego.