Jak narodziła się utopia literacka? Losy gatunku w XVI, XVII i XVIII wieku

Miejsce utopii w produkcji literackiej około 150 utworów w ciągu 100 lat; często traktowana jako literatura drugiego rzędu, ale obecna w wielu utworach i innych gatunkach; epoka nowożytna - okres wielkich konfliktów i przemian politycznych, społecznych, religijnych; jedno ze źródem współczesnej science fiction.

Najsłynniejsze przykłady Utopia, Tomasz Morus, 1516; Civitas solis poetica. Idea reipublicae philosophicae, Campanella, 1602; The New Atlantis, Francis Bacon, 1621; La Terre Australe connue, Gabriel de Foigny, 1676; Histoire des Sévarambes, Denis Vairasse, 1677; The Life and Adventures of Robinson Crusoe, Daniel Defoe, 1719; Dumocala, Stanisław Leszczyński, 1752; Micromégas, Wolter, 1752; La Découverte australe par un homme volant, Nicolas-Edme Restif de la Bretonne, 1781; Icosaméron, Giacomo Casanova, 1787.

Termin utopia neologizm zbudowany z greckich wieloznacznych elementów; ou-topos – nie-miejsce, miejsce, które nie istnieje, którego nie ma; eu-topos – miejsce szczęścia; źródło : Libellus vere aureus, nec minus salutaris quam festivus de optimo rei publicæ statu, deque nova insula Utopia, Tomasz Morus, 1516; kłopotliwa wieloznaczność: utopia vs utopizm, utopia = gatunek, utopia = kraina, utopia = społeczeństwo tej krainy.

Charakterystyka gatunku terminologia: – voyage imaginaire (podróż zmyślona), powieść utopijna, powieść polityczna, roman d’Etat; wymiar przestrzenny: – „prowincja literatury podróżniczej”, – forma pseudorelacji w formie pisanej lub ustnej lub obu jednocześnie.

hybrydalność gatunku; zmienna długość utworu: od krótkich dialogów do „gadatliwych utopii”.

Elementy konstrukcji gatunku nieprzewidziane dotarcie do utopii i powrót do domu – konieczność przekazu innym (voyage d’aller et de retour); ,,dowody na istnienie utopii’’ - to co pozostaje z utopii po powrocie; autarkia - niedostępność i niezależność utopii.

kwestia idealnego świata, aluzje biblijne, doskonałość utopijnego świata; bardziej lub mniej humanopodobny wygląd Utopian; racjonalistyczny i wyidealizowany porządek społeczny, polityczny i obyczajowy.

nowa, racjonalna religia; racjonalistyczny język, inny niż języki cywilizacji Zachodu; kwestia początków / pochodzenia utopijnego świata i jego społeczności, jego praw: - utopia restauracyjna; - utopia założycielska; - utopia naturalna (brak początków); istnienie i funkcjonowanie poza czasem (monotonia perfekcji).

Modele podróży podróż na nieznaną wyspę , nieznany kontynent: Gabriel de Foigny, La Terre Australe connue, 1676; Denis Vairasse, Histoire des Sévarambes, 1677; podróż kosmiczna: Cyrano de Bergerac, L’autre monde, 1657; podróż do wnętrza Ziemi: Ludvig Holberg, Nicolai Klimii iter subterraneum, 1741; Giacomo Casanova, Icosameron, 1787; podróż w przyszłość: Louis-Sébastien Mercier, L’An deux mille quatre cent quarante. Rêve s’il en fut jamais, 1770.

Stosunek do rzeczywistości a przesłanie utopii - « la correction du réel » (Versini) vs « exercice mental sur des possibilités […]» (R.Ruyer); - interpretacje: polityczne; teologiczne; filozoficzne.

Kolekcja Garniera (1787 -1789) tytuł: Voyages imaginaires, songes, visions et romans cabalistiques 39 tomów; próba podziału i uporządkowania wydanych utworów w kategorie: - voyages imaginaires : voyages imaginaires romanesques, voyages imaginaires merveilleux, voyages imaginaires allégoriques; - songes et visions.

Dziękuję za uwagę!  Stanisław Świtlik

Bibliografia: Baczko Bronisław, Porret, Michel, Rosset, François, Dictionnaire critique de l’utopie au temps des Lumières, Chêne-Bourg, Georg Éditeur, 2016. Racault Jean-Michel, Nulle part et ses environs : voyage aux confins de l’utopie littéraire classique (1657-1802), Paris, Presses de l’Université de Paris-Sorbonne, 2013.