Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles Proza filozoficzna dla profanów: Kartezjusza Rozprawa o metodzie 1637

Nouvelle philosophie ou pour une pensée libre Le Père Mersenne (1588-1648) ami des philosophes Pierre Gassendi (1592-1655) sceptique chrétien François de La Mothe le Vayer (1588-1672) Gabriel Naudé (1600-1653) Les 3 derniers avec Diodati forment la Tétrade. Jacques (1586-1656) et Pierre Dupuy (1582-1651) érudits fondateurs de l’Academia puteana, terrain de rencontre (salon philosophique – au masculin !)

René Descartes (1596-1650) Discours de la méthode pour bien conduire sa raison et chercher la vérité dans les sciences (+ la Dioptrique, les Météores, la Géométrie) 1637 Méditations sur la philosophie première… 1641 Principes de philosophie 1644 Traité des passions 1649 http://archives.skafka.net/alice69/doc/Descartes%20-%20meteores.pdf, 9.11.2018

Les 4 principes de la méthode L’évidence = le premier critère La division du problème L’ordre et la progression dans l’examen Le bilan scrupuleux La morale provisoire à la fin (conformisme+ pragmatisme = efficacité)

Deux preuves de l’existence de Dieu Preuve par la présence en nous de l’idée de parfait (la cause de cette idée en nous = Dieu) D’autres idées innées viennent de lui, ce qui autorise de fonder le cogito (je pense – donc je suis) et la pensée déductive comme voie d’accès à la vérité Argument ontologique (connu depuis saint Anselme, XIIe s.) : complément par observation et expérience

Applications de la méthode À l’intérieur d’un domaine (morale provisoire ou du néostoïcisme, la physique dont l’optique) En déterminant le rapport entre les différents domaines (le doute méthodique: la table rase au début, pour dégager la vérité – toute évidente) La métaphysique La mécanique (de l’univers => les tourbillons, à la physiologie => la circulation du sang) L’induction : l’homme  les animaux ; le langage = preuve de la faculté de penser

Philosophe = une vocation ? Voyageur solitaire Conquérant Architecte Législateur Celui qui maîtrise le monde par la raison et Pourvoie au bien de l’humanité entière

Descartes # les cartésiens Libertins Non chrétiens, déistes voire athées Leur foi laïcisée La raison = garanti du progrès La révélation proscrite L’historicisme appliqué aux Écritures dont ils contestent la certitude

Le vulgarisateur de Descartes : Bernard Le Bovier de Fontenelle (1657-1757), secrétaire perpétuel de l’Académie des Sciences Vie de P. Corneille (1685-1742), son oncle maternel (probité, droiture naturelle, piété, pureté sur la scène, nobles sentiments, de la vertu « jusque dans l’amour ») Entretiens sur la pluralité des mondes (1686); exposé de l’astronomie en 6 soirées, devant une marquise (élève idéale, car belle et spirituelle, mais ignorant tout en sciences); il défend la théorie des tourbillons L’éloge de Descartes dans la Digression sur les Anciens et les Modernes (1688) : sa méthode omniprésente, une vraie révolution dans le mode de penser

Conte philosophique au service des nouvelles méthodes de penser Définition du genre : powiastka filozoficzna, to krótkie opowiadanie, wierszem lub prozą, które, odwołując się do nieprawdopodobnej historii, wchodzi w polemikę z panującymi poglądami. Jego luźna struktura (epizody) pozwala na dowolne mnożenie przygód i postaci Ulubione motywy : podróż, miłość, ucieczka Postaci, często definiowane przez jedną cechę, to głosiciele jakiejś idée fixe (Pangloss, mistrz Kandyda: optymizm) Narrator wszechwiedzący, obserwator i komentator zdarzeń, nie stara się budować iluzji; wręcz przeciwnie, podkreśla za pomocą satyrycznych, burleskowych czy ironicznych kontrastów dystans istniejący między opowiadaniem a fabułą, igrając czasem i przestrzenią. Akcja sprowadza się do walki dobra ze złem, za sprawą poszukujących szczęścia bohaterów. Przykłady:   a) Wolter Kandyd (1759) b) Sade Niedole cnoty (1787) Burleska – kategoria estetyczna definiowana we Francji jako połączenie stylu wysokiego z niskim, co wywołuje śmiech przez nieprzystawalność, a nawet kontrast elementów. Voltaire, Candide (1759) ou comment procéder : Le Code Noir (1685) et l’épisode du nègre de Surinam (chap. XIX)

Voltaire, Candide (1759) ou comment procéder : Le Code Noir (1685) et l’épisode du nègre de Surinam (chap. XIX) Do Kandyda (fgt du Code Noir, 1685) : XXXVIII. L’Eſclave fugitif qui aura été en fuite pendant un mois, à compter du jour que ſon Maître l’aura dénoncé en Juſtice, aura les oreilles coupées & ſera marqué d’une fleur de Lys ſur une épaule, & ſ’il récidive un autre mois, à compter pareillement du jour de la dénonciation, il aura le jarret coupé, & ſera marqué d’une fleur de Lys ſur l’autre épaule, & la troiſième fois, il ſera puni de mort. art. 38. Niewolnik, który od miesiąca (licząc od zgłoszenia jego ucieczki) pozostaje poza domem, będzie miał obcięte uszy i napiętnowany zostanie na ramieniu, a jeśli dopuści się recydywy w kolejnym miesiącu, licząc znowu od dnia zgłoszenia jego ucieczki, będzie miał nogę obciętą w kolanie a piętno wypalone na drugim ramieniu, zaś przy trzeciej ucieczce karany będzie śmiercią.

Candide, chap. XIX En approchant de la ville, ils rencontrèrent un nègre étendu par terre, n’ayant plus que la moitié de son habit, c’est-à-dire d’un caleçon de toile bleue ; il manquait à ce pauvre homme la jambe gauche et la main droite. […] „Quand nous travaillons aux sucreries, et que la meule nous attrape le doigt, on nous coupe la main ; quand nous voulons nous enfuir, on nous coupe la jambe : je me suis trouvé dans les deux cas. C’est à ce prix que vous mangez du sucre en Europe.”

Kandyd, rozdział 19  Zbliżając się do miasta, ujrzeli murzyna rozciągniętego na ziemi i odzianego jedynie w niebieskie płócienne gatki; nieborak pozbawiony był lewej nogi i prawej ręki. […] Dają nam, za całe odzienie, gatki płócienne dwa razy do roku. Kiedy pracujemy w cukrowniach i tryby chwycą nam palec, ucinają nam rękę: kiedy próbujemy uciekać, ucinają nogę: mnie zdarzyło się jedno i drugie. Oto cena, za którą jadacie cukier w Europie. Tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1931

Filozofia przełożona na literaturę Wyobraźnia i humor (ironia, burleska) intrygują i budują krytyczny dystans Konfrontacja dwóch skrajnych opinii (współczesne spory, np. optymizm/pesymizm w Kandydzie) drogą ku zdrowemu rozsądkowi (racjonalizm dla każdego) Relatywizacja i estetyzacja dogmatów, odejście od metafizyki i osłabienie absolutnych kategorii etycznych (dobro, piękno, prawda) Walka z „przesądami” poddawanymi doświadczeniu Odsunięcie nieużytecznych celów badawczych (istnienie Terre Australe jest ważniejszą kwestią niż istnienie ludzi na Księżycu – zob. Fontenelle, Rozmowy o wielości światów)