Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles Przemiany teatru w XVII w.: Między barokiem a klasycyzmem

Plan Comedia espagnola et pastorale dram. Tragi-comédie => la Querelle du Cid 1636 Pour une tragédie régulière : les préceptes de Chapelain Le triomphe de la tragédie : Racine La comédie de Molière : entre farce et comédie-ballet, le juste milieu mouvant L’opéra baroque

I. La comedia espagnola Le romanesque et le galant y dominent, en souvenir du chevaleresque (nostalgie) => ? ………………………………(à traduire)…….. Por. novelas ejemplares = powieści z pouczeniem, Cervantes => Lope de Vega We Francji z adaptacji i przekładów hiszp., dwa dominujące gatunki: tragi-komedia i dramat pasterski (pastorale dramatique). Nadal: komedia i tragedia, w tym: tragedia sacra (ex.: Le Martyre de Sainte Catherine (1618) et Saint-Genest Routrou, 1647).

Francuscy autorzy tragedii (i in.) zainspirowani Hiszpanami Alexandre HARDY (1570-1631): tragedie (La Mort d’Alexandre), tragi-komedie, dramaty pasterskie (Alcée ou l’Infidélité) Routrou (1609-1650): komedie, tragi-komedie i tragedie (Venceslas, 1648) Thomas Corneille (1625-1709) Philippe Quinault (1635-1688): od 1672 pisuje libretta dla Jana-Baptysty Lully’ego (np. Atys; zainspirował młodego Racine’a). https://www.youtube.com/watch?v=QZjJeb6MPtU, dir. Wiliiam Christie, 1987

Pastorale dramatique / Dramat pasterski : włoski # hiszpański Komedia rzymska+ kadr sielanki: uboga i nieprawdopodobna intryga, od litości do poświęcenia po triumf miłości, która przejawia się we łzach pasterzy, w chwili rozpoznania krewnych/wybranych; czystość cnotą główną Konflikt wyrazisty, np. bezinteresowna miłość dzieci vs chciwość ojców, sceny magii, walki i pojedynki, przebrania, wielość epizodów, obok pasterzy, nimf i druidów, książęta – ewolucja ku tragi-komedii; honor główną cnotą

Pastorale dramatique en France / Francuski dramat pasterski Definicja: idylla pasterzy i pasterek w wiejskiej scenerii o szczęśliwym zakończeniu. Literackie zaslugi: przy zredukowanym napięciu dramatycznym, podsuwa 4 tematy: miłość (wg schematu A aime B qui aime C etc. = każdy nieszczęśliwie zakochany), uraza, zazdrość, próba. Metrum: 10-zgłoskowiec u A. Hardy’ego. Przeszkoda w miłości tworzy „suspense”, zaczyn intrygi; brak postaci epizodycznych, bohaterki światłe i skromne, ale śmiałe: zdecydowane, by wyjść za ukochanego, na przekór oponentom i przeszkodom.

Toposy dramatu pasterskiego (por. nowy teatr włoski w pocz. XVIII w.) Fontaines merveilleuses qui éteignent les feux de l’amour ou au contraire : budzą gwałtowne uczucia Wyrocznie, sny, zjawy w stosownym momencie odkrywające istotne sekrety, co pozwala połączyć właściwe pary Zaczarowane lustra, napoje miłosne, magiczne przemiany postaci Mag i czarodziejka, główni reżyserzy akcji Satyr, czyhając na pasterkę lub nimfę, pozwala jej kochankowi wykazać się dzielnością i zjednać sobie okrutną z czasem

Bilan de la pastorale (dramatique): sa mode = avant 1630 Nie umiała wprawdzie wykorzystać splotu honoru i miłości jako sprężyny intrygi, ale 1/ odzwyczaiła światowe towarzystwo od ciężkiego stylu ludowej farsy i od perwersyjnej zmysłowości commedii dell’arte (ulubione gry paryżan) 2/ zaraziła namiętnością do romanesque (……………….), która nie wygasła wraz z nią, ale została przekazana tragi-komedii, która pasterskie decorum nieraz zachowa. Sukces romansu pasterskiego (Astrei) oraz tzw. powieści wykwintnych (romans précieux) jej życie przedłużył.

II. Tragi-comédie => a. ok. 1630 tragikomedia pasterska najpierw 1632, adaptacja Aminty Tassa [1573] Inspiracja powieścią (liczne przeszkody, suspens) jak i nowelą (paradoksalne rozwiązanie); honor i miłość = sprężyny akcji Autorzy: Georges de Scudéry, Du Ryer, Routrou, Thomas Corneille (le frère de Pierre), Paul Scarron, Boisrobert.

Tragi-comédie : b. Pierre Corneille (1606-1684) adwokat poeta L’honneur (et la gloire) par-dessus tout et l’amour plus fort que la mort. A dyshonor? Do końca zinterioryzowany, ukryty: Chimène chce zataić przez Rodrygiem-mordercą swą miłość ale nie potrafi, o czym świadczy słynne „Ach nie mam cię w niełasce!” [Vas, je ne te hais point ! – jaka to figura? III, 4 video], tylko publicznie, przed królem - akt V – mówi o honorze) ; Już w pierwszych komediach i w tragedii (Medea, 1635), Corneille sprzyja nowym tendencjom, zgodnie z teorią Chapelaina (1630-35); pierwszy Mairet w tragedii Silvanire (1631) 3 jedności zastosował, Corneille był za jednością akcji i czasu. Trudno o nie w dramacie pasterskim (wielość wątków), czy w tragi-komedii (wielość epizodów), jedynie tragedia odnowiona mogła tu być wzorem. Najpierw jednak zadziwił odstępstwami: komedią „monstrum” Illusion comique (Komiczne złudzenie) oraz Cydem (Le Cid) z 1636 r., prawie regularną tragi-komedią. https://www.youtube.com/watch?v=aNIN1WWaNY0, 19.10.2018

III. Tragedia antyczna : Arystoteles, Poetyka (IV w. p. n. e. ) Rozdz III. Tragedia antyczna : Arystoteles, Poetyka (IV w. p.n.e.) Rozdz. VI: Représentation mimétique „Jest więc tragedia naśladowczym przedsta- wieniem akcji i ze względem na nią właśnie przedstawieniem postaci działających. Trzecim elementem [po akcji i postaciach] jest ‚myślenie’ [diánoia] – zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji jest istotne i w pełni z nią zharmonizowane.” Inne składowe: wysłowienie [léksis] czyli ję- zykowa forma dialogów, śpiew i widowisko - najmniej istotne, sprawa scenografa >poety.

III. Le combat des « doctes »: reguły wg Jana Chapelaina  Arystotelesa Podstawa=prawdopodobieńst wo=vraisemblance Przyzwoitość bienséances pomocna: zewnętrzna=konwenans wewnętrzna=podobieństwo (zachowanie natury charakteru) Prócz jedności akcji (to dla Arystotelesa rzecz główna) jedność miejsca; a czas? Wartość sporna w polemice nt. Cyda, obok prawdopo- dobieństwa i przyzwoitości Podstawa=akcja: godna i poważna, w język poety- cko urozmaicony ubrana Oddalona w czasie i przestrzeni (antyczne) Charaktery zależne od akcji, którą tworzą Prostota akcji: szybka ekspozycja, wyraźne i zwarte zawiązanie akcji, jedna końcowa perypetia (katastrofa), rozwiązanie łatwe, pełne i krótkie Vraisemblance>vérité

Tragédies de la gloire : Corneille - ojczyzna, ideał władcy, świętość Titre et traits essentiels : les pièces romaines  =sztuki rzymskie Horace 1640 Source: Tite-Live Cinna, ou la clémence d’Auguste 1642 Sénèque, traité De la clémence Polyeucte 1643 Surius&Mosander, Vies des saints Conflit et valeurs patrie/race/amour Alba vs Roma Vengeance vs clémence 1er amour vs l’amour conjugal vs la foi Personnages Horace vs Curiace Horace vs Camille, amante de Curiace Émilie et Cinna, amoureux, Maxime le traître, Auguste Pauline entre son mari Polyeucte et son ex-amant Sévère Tragique (le) La gloire de la patrie fait oublier l’amour fraternel Cinna : entre son amour et la haine d’Émilie pour August Le martyre de Polyeucte vs son amour conjugal Dénouement Le roi Tulle acquitte Horace (expiation) Prise de conscience d’Auguste, le pardon Pauline + son père = convertis, et Sévère s’avoue tolérant Message Raison d’Etat > interes osobisty La clémence: habileté politique (Livie=>Au) Serein: sainteté pour tout le monde Reproches Unité d’action ? Statique + abstrait Néant ?

Tragédie régulière : Jean Racine (1639-1699), élève de Port-Royal Andromaque 1667 Britannicus 1669 Bérénice 1670 Phèdre 1677 4 amours rivaux : la haine chez 3 sur 4 Entre l’amour-passion et la haine Szczęście osobiste vs racja stanu Oreste aime H. Hermione aime Pyrrhus qui aime A. qui aime Hector Néron aime Junie qui aime Britanni-cus que Néron finit par empoisonner Cesarz Tytus musi odesłać Berenikę do Palestyny, lud jej nie chce Fedra żona Tezeusza kocha Hipolita, ten kocha Arycję, uciekają Amour-passion plus fort que l’homme Même source du tragique Miłość poddana racji stanu (!) Zemsta Wenus = miłość kazirodcza P+H morts, Oreste devenu fou, Andr. soulève le peuple Réconciliation feinte / pozorna zgoda (N#Auguste) Pożegnanie z Bere-niką, obaj nieszczęś-liwi, ale żywi! Przekleństwo Fedry rzucone na H.: ginie ona - samobójstwo La guerre de Troie= le fond, solitude des personnages, élégie Żądza władzy źródłem szaleństwa i zagłady Interioryzacja konfliktu, porażki przez troje bohater. Namiętność Fedry = chorobliwa, potworna - Chłodne przyjęcie – egzekucja górą Drugorzędny? Afekt króla Antiocha Fedra, poganka czy jansenistka?

Komedie Moliera (1622-1673), czyli Jana Baptysty Pocquelina Titre et traits essentiels École des femmes 1662 Tartuffe, ou l’hypocrite 1664interdit 1669 Le Misanthrope 1666 Conflits Amour jeune (légal, inventif) vs amour âgé (impuissant, ja-loux, oppressif) Spór budzi pazerny hipokryta: Orgon i pani Pernelle jego ofiarami, reszcie rodziny go narzucają Prawość szczerość vs obłuda i obmowa = ży- cie światowe (salon Celimeny) Caractères Vieux  jeunes Discipline nature Nieobecny do III aktu, cwany/słaby: groźny=pozór cnoty Mizantrop Alcest jako „żółciowy” człowiek = zgorzkniały Rebondissements Dénouement Le qui pro quo du couple Horace-Arnolphe, jusqu’à l’enlèvement final manqué; retour du père d’Agnès=deus ex machina Komizm - pod sto-łem Orgon na pod-słuchu - trzyma pa-tos i tragizm w ry-zach; katastrofa o-mija dom => deus ex machina znowu Szczera ocena grozi represjami, inaczej –obmowa; Celimena kokietka przyłapana na kłamstwie(?) przez 3 adoratorów, ale nie chce jechać na wieś z A Message Do Szkoły mężów (1661) dodatek: zaufania tam, tu młodych natury triumf Od 3 do 5 aktów, ochrona króla: bunt pobożnych - obraza Skrajności, przesada = napiętnowane, a ideał honnête homme = przyjaciel Filint

Le cas de Don Juan : celui de Thomas Corneille réécrit celui de Molière 1677 Le Festin de pierre (éd. 1683) adaptation en alexandrin de celui de M. ,sur la demande de sa veuve ! Don Juan dévalorisé, Sganarelle mis en valeur comme moraliste qui commente jusqu’au bout l’attitude de son maître, à la fin il tire une morale pour le public # chez Molière, où réduit à pleurer ses gages non payés = + authentique ? Le mythe appauvri, réduit. Le pécheur = puni : utilisation chrétienne de la catharsis antique => son classicisme 1665 Dom* Juan : pièce + héros baroques ; lui = un inconstant blasphémateur obsédé par l’amour (1000 femmes conquises) et la mort Aucun respect d’unités Le fantastique+le merveilleux Mélange de genres (Ier tragé-die, II=farce, III tragi-comédie) et de styles : patois paysan, pa-rodie/pastiche des autres par Don Juan, son parler aristocratique, pathos d’Elvire, jeu comique de Sganarelle: prose rythmée Quête métaphysique paradoxale La soif de l’inifini chez le héros = la source de son égarement ________ * Dom<= abréviation de lat. Dominus, Seigneur

La farce et les comédies-ballets La Princesse d’Elide 1664 „fantaisie” 5 aktów prozą Le Bourgeois Gentilhomme 1670 + Lully revue-ballet Les Fourberies de Scapin 1671 farce Le Malade imaginaire 1673 3 akty prozą, M. umiera podczas próba miłości własnej vs amour, udawana obojętność obojga Ambicja mieszcza- nina wyrachowanie szlachty vs miłość Jeunes amoureux vs parents despoti ques Egoizm Argana vs spryt Toinette na rzecz córki Pycha księżniczki Elidy => nauczka od księcia Itaki dumnego Pan Jourdain: obse- sja uszlachcenia, inni korzystają Scapin, valet rusé, permet au jeunes de triompher d’obstacles Hipochondryk Argan chce wydać córkę za lekarza vs służąca Toinette Moron, powiernik księcia, i Książę, jej ojciec, doprowadzają księżniczkę do ołtarza Brak jedności akcji, charakter+ambicja spoiwem; teatr w teatrze fantazja tur Akt IV, sc. 6: monolog zakochanej księżniczki, która odrzuca tę ewen-tualność por. Silvia w Le Jeu... Marivaux, 1730 Moda na turecczy-znę (aliant fr.?), wy- śmianie arywistów i parweniuszy, bez tragicznych nut Satyra na lekarzy-szarlatanów (od 7 lat leczyli autora bezskutecznie), obcy naturze życiodajnej Du 8 au 13 mai, Louis XIV donne à Versailles des fêtes en l’honneur de sa (première ?) maîtresse, Louis de la Vallière : Les Plaisir d’une île enchantée (Rozkosze wyspy zaczarowanej) ; La Princesse d’Elide en fait partie.

Les Précieuses ridicules (1659) Les Femmes savantes (1672) Pocieszne wykwintnisie farce Satire de la préciosité (les romans de Mlle de Scudéry) Renversement de rôles (les valets jouent les maîtres) : leçon donnée aux provinciales par leurs amis méprisés => question du goût # question de mode Actualité : le succès Déguisements, soufflets, coups de bâton (comique farcesque) Uczone Białogłowy comédie Satire du pédantisme et du féminisme culturel. Érudites à la mode, la fille Armande et sa mère Philaminte perdent contre Henriette et Clitandre soutenus par le père Chry- sale et l’oncle Ariste. Grand succès => tradition à plusieurs facettes = options populaire, honnête homme, pieuse, bon sens – toutes concourent contre la vanité des beaux esprits dénigrants la Cour, vains et intéressés. Variété de styles, dont le patois paysan de la cuisinière Martine.

Conclusion Le classicisme fut accueilli comme une libération, grâce aux règles, du chaos de l’esthétique baroque, plaisir pour les yeux mais fatiguant le cerveau. Notre perception renversée : le classicisme = un carcan que les romantiques s’empressent d’ôter. Une autre perspective. Paralelność barok/klasycyzm w teatrze, Molier przykładem (regularne sztuki i balety-fantazje). Por. w XVIII w. Marivaux: dla teatru fr. i wł. pisze.