SSP-Ćw.-9 (2018) – SPECYFIKA ANGLOSASKIEGO SYSTEMU PRAWNEGO

NORTHUMBRIA EAST ENGLAND MERCIA ESSEX KENT WESSEX SUSSEX

PROCES BUDOWY PAŃSTWOWOŚCI po wycofaniu się z Brytanii w połowie V w. legionów rzymskich powstały tu drobne państewka zamieszkujących wyspę Celtów jednak to nie Celtowie, lecz Germanie (głównie: Anglowie, Sasi i Jutowie) stworzyli angielską państwowość kolonizując wyspy brytyjskie z początkiem VII w. utworzyli oni system siedmiu większych państewek germańskich, tworzących tzw. Heptarchię (Wessex, Sussex, Kent, Essex, East England, Mercia, Northumbria) w drugiej połowie IX Alfred zw. Wielkim, władca królestwa Wesseksu, zjednoczył Anglosasów, rozpoczynając dzieje Anglii - najstarszej narodowej monarchii europejskiej dwa wieki później panowanie królów anglosaskich zostało zakończone na skutek najazdu księcia Normandii Wilhelma zwanego Zdobywcą i jego zwycięstwa w bitwie pod Hastings (1066), po którym koronował się on na króla Anglii odtąd (tj. od schyłku XI wieku) rozpoczął się w dziejach Brytanii nowy okres, zwany anglo-normandzkim

POJĘCIE I ISTOTA SPECYFIKI „COMMON LAW” COMMON LOW - to system prawa powszechnego (common) w Anglii tworzony od XIII wieku przez orzecznictwo sądów, obejmujący całe terytorium kraju i wszystkich mieszkańców charakter jego szczególnych rozwiązań zdeterminowały rodzaj źródeł prawa, czas ich tworzenia, sposób funkcjonowania, zakres obowiązywania, relacja względem prawa rzymskiego, prawa zwyczajowego oraz prawa stanowionego

ETAPY ROZWOJU COMMON LAW OKRES ANGLONORMANDZKI pierwszy zainicjował Wilhelm Zdobywca, rozpoczynając centralizację władzy królewskiej opartej również na wymiarze sprawiedliwości konstrukcję systemu – sądy tworzące i stosujące jednolite prawo powszechne – umocował aktywność Henryka II (1154-1189), poddającego cały obszar kraju jurysdykcji pierwszych sądów westminsterskich i sędziów koronnych, wysyłanych na objazd sądów lokalnych to właśnie Henryk II Plantagenet jest uznawany za generalnego reformatora systemu prawnego średniowiecznej Anglii i twórcę właściwego prawa powszechnego w okresie panowania Henryka III pojawiła się instytucja Ławy przysięgłych formowanie kształtu zasad procesowych zakończono w połowie XV wieku objęcie władzy królewskiej przez dynastię Tudorów (1485-1603) poszukującej także w prawie potwierdzenia swojej dominacji spowodowało wprowadzenie do porządku prawnego znacznej grupy norm stanowionych. w większości dotyczyły nowych obszarów stosunków prawnych – prawo morskie, prawo zobowiązań, lecz część odnosiła się również do prawa spadkowego i karnego

OKRES WCZESNO-NOWOŻYTNY drugi ważny dla rozwoju common law okres łączył się z działalnością wybitnych angielskich prawników – XVII i XVIII wiek. ich koncepcje suwerenności prawa oraz prawa oraz prace o charakterze redakcyjnym związane z uporządkowaniem i opublikowaniem orzeczeń i protokołów sądowych (reports, records) stworzyły doktrynalną podbudowę systemu i upowszechniły wiedzę o jego szczegółowych rozwiązaniach do najwybitniejszych twórców nowożytnej doktryny prawa angielskiego należeli zwłaszcza: E. Cook, oraz W. Blackstone (Commentaries on the laws of England, 1773-1769)

OD SCHYŁKU XIX WIEKU (1) od końca XVIII wieku losy common law toczyły się dwutorowo w swym tradycyjnym otoczeniu na Wyspach Brytyjskich i na terytoriach nowo tworzonych państw, w tym Stanów Zjednoczonych wiek XIX przyniósł kilka zmian, które jednak nie zniosły podstawowych cech angielskiego prawa powszechnego w Anglii dokonano reformy wymiaru sprawiedliwości, skupiając część instytucji sądowych, w tym: łącząc sądy królewskie – orzekające według common law (sądy westminsterskie) oraz sąd stosujący equity law (sąd kanclerski) zlikwidowano również podział sądów według trybu rozpoznawania spraw odrębność samych procedur została jednak utrzymana w drodze ustawowej usankcjonowano moc wiążącą precedensu i obecność adwokatów w trakcie procesu, a także usunięcie niektórych, archaicznych reguł

OD SCHYŁKU XIX WIEKU (2) przyczyną częściowego uporządkowania była potrzeba zwiększenia efektywności wymiaru sprawiedliwości wobec szybkiego rozwoju wobec szybkiego rozwoju jego społeczno-gospodarczego otoczenia. znamienne było wprowadzenie kilku aktów regulujących obrót handlowy, wśród nich ustaw o: sprzedaży (1893) spółkach zwykłych (1890) oraz ustawy wekslowej i czekowej (1892). uniemożliwiono również dalsze pojawianie się przypadków obywateli domagających się skorzystanie z niektórych dawnych praw zwyczajowych w ich opinii nadal istniejących w systemie nieskodyfikowanego prawa (zniesienie prawa pojedynku na kije, jako formy rozstrzygnięcia zarzutu o morderstwo)

ELEMENTY KSZTAŁTUJĄCE ANGLOSASKĄ ODRĘBNOŚĆ PRAWNĄ wielowiekowa tradycja, rodzimość/narodowość, prawo sędziowskie, orzecznictwo bardzo szeroki udział (w postępowaniu sądowym) reprezentantów społeczeństwa (ława przysięgłych), sędziowie pokoju, instytucja precedensu, powszechny zakres obowiązywania, jednolitość, formalizm kazuistyka, humanitaryzm prawniczy i sądowe gwarancje praw jednostki

CECHY WYRÓŻNIAJĄCE ANGIELSKIE COMMON LAW cechami wyróżniającymi proces budowy common law stały się wczesna data powstania i osiągnięcia wymaganego stopnia systemowej spójności – XIII wiek proces ten przebiegał bardzo szybko, biorąc pod uwagę fakt, iż nie odbywał się z udziałem prawa stanowionego źródłem prawa stały się orzeczenia sądowe, oparte przede wszystkim na prawie rodzimym (lokalnych zwyczajach prawnych) nie dokonywano jednak bezpośredniej wykładni anglosaskiego prawa zwyczajowego (pozostawało ono rozproszone w licznych prawach lokalnych oraz sąsiadowało z prawem normandzkim). sądy angielskie wydawały wyroki nawiązując do zwyczajów, lecz nie do ich prawa, wprowadzając w to miejsce nowe konstrukcje. sprzyjającą okolicznością w tej kwestii była równocześnie powstająca struktura organizacyjna wymiaru sprawiedliwości w której decydujące zadanie przypadło sądom westminsterskim kreowały one od początku jednolite zasady prawne znosząc, nie wiążące z poziomu władzy centralnej, lokalne partykularyzmy

STOSUNEK DO PRAWA RZYMSKIEGO I KANONICZNEGO w procesie rozwoju prawa anglosaskiego nie wykorzystano dorobku prawa rzymskiego i kanonicznego. zdecydował o tym moment formowania common law, poprzedzający ponowną adaptację pojęć i zasad rzymskiej jurysprudencji w Europie kontynentalnej (por. recepcja prawa rzymskiego, Corpus Iuris Civilis). w tym czasie mniejsza też była znajomość dopiero powstających reguł prawa kanonicznego – Corpus Iuris Canonici wyjątek (w tym zakresie) stanowił wprowadzony w 1215 roku, na Soborze Laterańskim, zakaz stosowania sądów bożych, tzw. ordaliów, który w istotny sposób wpłynął na zasady procesu angielskiego

TZW. CZYNNIK LUDZKI I JEGO KREATYWNA ROLA W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ ANGIELSKIEGO PRAWA POWSZECHNEGO (1) w doktrynie istnieje ugruntowane przekonanie, że jedną z przyczyn, które współkształtowały specyfikę angielskiego prawa był tzw. czynnik ludzki osoby, którym powierzano stanowiska w sądach, wywodziły się przede wszystkim z grona praktyków ich doświadczenia zawodowe dominowały nad teoretycznymi. dodatkowo, wśród tych ostatnich nie było zbyt wielu informacji na temat dorobku prawa rzymskiego i kanonicznego. uniwersytety na Wyspach Brytyjskich znajdowały się dopiero u progu swego rozwoju (studia i wykształcenie prawnicze) w konsekwencji znane były tylko ogólne zasady prawa rzymskiego, wykorzystywane przy metodzie prawniczej obecność osób interpretujących prawo w działaniu, a nie w książkach, umożliwiła większą samodzielność twórców przyszłych precedensów

TZW. CZYNNIK LUDZKI I JEGO KREATYWNA ROLA W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ ANGIELSKIEGO PRAWA POWSZECHNEGO (2) udział w powstawaniu prawa sędziowskiego miały także liczne grupy społeczne wprawdzie początkowo kompetencje ławy przysięgłych sprowadzały się do udzielania odpowiedzi na kilka pytań, ale wkrótce sytuacja uległa zmianie, a sama instytucja stała się pełnoprawnym uczestnikiem przewodu sądowego większość spraw mniejszej wagi powierzono osobom nie będącym prawnikami, sędziom pokoju wybierani w XVIII wieku spośród właścicieli ziemskich w założeniach uosabiali doświadczenie i zdrowy rozsądek. taki model organizacji sądów oddziaływał na funkcjonowanie innych organów władzy – lokalnych i centralnych, kształtując kulturę prawną całego porządku politycznego

ENDEMICZNY CHARAKTER PRAWA został zachowany w następnych stuleciach, skutecznie opierając się potencjalnym zmianom traktowany był, jako wyraz suwerenności oraz instrument równowagi w stosunkach między prawotwórczymi kompetencjami króla, a prawem tworzonym przez społeczeństwo i pod jego kontrolą COMMON LAW - było wspierane przez możnych (zjazd feudałów w Merton w 1237 roku, na którym ogłoszono, że „nie chcemy zmieniać praw Anglii” – nolumus leges Angliae mutare) późniejszy, stopniowy wzrost aktów prawa stanowionego nie podważył prymatu prawa sędziowskiego rozwiązanie ustawowe musiało zostać usankcjonowane treścią orzeczenia, które jako sądowy precedens, a nie pierwotne postanowienia ustawy, przywoływano w podstawie prawnej następnych orzeczeń teza o wyższości common law nad prawem tworzonym przez parlament i króla powoływała się na fundamenty ustroju Anglii dokumentowały ją, obok Wielkiej Karty Wolności (1215), kształtowane przez wiele pokoleń treści zasad prawa powszechnego i trafność ich wyboru oceniana z perspektywy historycznej

„SĘDZIOWSKI” CHARAKTER PRAWA ANGIELSKIEGO („JUDGE-MADE LAW”) jedną z fundamentalnych tez angielskiej doktryny prawnej (filozofii prawa) było uznanie, że „(…) Prawo stanowione nigdy nie mogło posiąść walorów zbiorowego rozumu” (doktrynalną podbudowę koncepcji przedstawił E. Cook, Institutes Of The Laws Of England. w 1628-1644) w konsekwencji, jak dowodzono, szczególna rola przypadła – sądom, wśród których szczególną pozycję uzyskały tzw. sądy westminsterskie, czyli SĄD SPRAW POSPOLITYCH (Court of Common Pleas) wyodrębnił się z kurii królewskiej w XII wieku stał się trybunałem rozpatrującym sprawy cywilne, o ile stroną nie była Korona sąd ten mógł wywołać (ewokować) każdą sprawę cywilną rozstrzyganą przez niższe sądy

SĄD ŁAWY KRÓLEWSKIEJ (Court of King’s Bench) wyodrębnił się z kurii królewskiej w XIII wieku powołany został pierwotnie jedynie dla spraw kryminalnych jednak w sprawach cywilnych rozstrzygał również sprawy dotyczące interesów króla i Korony z czasem zaczął rozciągać szerzej swoje kompetencje także na sprawy cywilne powód tworzył fikcję zarzucając pozwanemu że ten dopuścił się jakiegoś wykroczenia praktyka podobnego postępowania powoda doprowadziła w konsekwencji do tego, że to od stron zależało, jaki sąd rozpatrzy ich sprawę każdy sąd usiłował, poprzez większy pośpiech i bezstronność, objąć swym postępowaniem jak największą ilość spraw

SĄD SKARBOWY (Exchequer) zorganizowany został w XII wieku jako organ sądowy dla rozpatrywania skarg przeciwko koronie w dziedzinie skarbowej działał w ramach Exchequeru, który był centralnym urzędem skarbowym i jednocześnie kasą skarbową stanowił instytucje kontrolująca rachunki centralne oraz rachunkowość szeryfów na prowincji w czym pełnił ważną rolę kontrolną mając zapobiegać nadużyciom, zwłaszcza finansowym lokalnych urzędników niezależność sądów względem innych władz była koniecznością, umożliwiającą zarówno kontynuowanie realizacji idei prawa powszechnego, jak i – w razie zaistnienia takiej potrzeby – korygowania działań prawnych innych organów państwa potwierdzeniem pozycji sądów angielskich w systemie politycznym była ich administracyjna odrębność – brak ministerstwa sprawiedliwości oraz niekwestionowany autorytet ten element porządku politycznego okazał się jednym z najbardziej trwałych w dorobku common law zostając powielony w innych państwach kultury anglosaskiej, w tym przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych

INSTYTUCJA PRECEDENSU UWAGI OGÓLNE (1) precedens, to bodaj najbardziej charakterystyczny symbol common law szczególną rolę, dla ugruntowania się wiążącego charakteru precedensu miała działalność i orzecznictwo tzw. sądów westminsterskich upowszechniano je początkowo z pomocą sędziów koronnych obecnych na corocznych „rokach sądowych” w okręgach hrabstw nabrały mocy wiążącej dla wyroków wydawanych w podobnych sprawach przez inne sądy aż do połowy XIX wieku nie była to sformalizowana procedura, lecz wynik konsekwentnego traktowania precedensu przez angielski wymiar sprawiedliwości

UWAGI OGÓLNE (2) w rezultacie wyodrębnienia reguły decyzyjnej (zasady precedensu) oraz wnioskowania przez analogię (zasada: stare decesisis et non quieta movere ) doprowadzano do jednolitości wielu elementów systemu prawa pomocne w tym względzie były niektóre z używanych przez common law pojęć ogólnych, których zakres obejmował bardzo wiele stanów faktycznych przy wspólnej regule postępowania (między innymi „trespass”, traktowane, jako każde naruszenie cudzego prawa) inne następstwo stosowania prawa w tej formie polegało na zdefiniowaniu normy poprzez indywidualne, potem powielone rozstrzygnięcie w miejsce abstrakcyjnej normy ogólnej znanej w systemie prawa kontynentalnego pojawiły się normy odnoszone do konkretnej sprawy sądowej o treści orzeczenia zaczęła decydować procedura sądowa

UWAGI OGÓLNE (3) kwestie te miały kluczowe znaczenie dla statusu sędziów. Od ich oceny sprawy zależał między innymi tryb jej rozpoznania – tryb common law/equity law, występowania precedensu i jego zastosowanie, lub wobec braku takiego punktu odniesienia – samodzielne rozstrzygnięcie sprawy, a tym samym stworzenie reguły mogącej w przyszłości stać się precedensem sędziowie byli także upoważnieni do zastąpienia istniejącego już precedensu – nowym tak działo się w przypadku uznania, iż zastosowanie istniejącej zasady byłoby rozwiązaniem niesłusznym albo z racji w ogóle utraty słuszności, przez wcześniejszy precedens albo z powodu ryzyka wadliwego rozstrzygnięcia na tle wyłącznie rozpoznawanej sprawy ta różnorodność decyzji sędziowskich wskazywała, iż w systemie common law przede wszystkim decydowali oni o stosowaniu prawa, w mniejszym stopniu natomiast to prawo tworzyli

SPECYFIKA PRECEDENSU anglosaski precedens składa się z dwóch elementów: ratio decidendi – wiążące propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych obiter dictum – propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych niemających kluczowego znaczenia dla sprawy ratio decidendi stanowi z zasady reguła precedensu, która następnie służy za podstawę prawną przy rozstrzyganiu podobnych przypadków w przyszłości jest ona wiążąca dla sądów niższej instancji oraz dla sądów apelacyjnych, które ją ustanowiły tak długo, dopóki nie zostanie unieważniona nie jest natomiast z zasady wiążąca dla Sądów Najwyższych obiter dicta choć nie posiadają mocy wiążącej stanowią cenną pomoc dla późniejszych sędziów w przypadku gdy pochodzą od sądów najwyższej instancji wpływają faktycznie na kształt przyszłego prawa

ZMIANA PRECEDENSU precedens nie jest jednak niewzruszalny reguła precedensu może ulec zestarzeniu w związku ze zmianami zachodzącymi w życiu i moralności społeczeństwa ponadto istnieją również instytucje takie jak distinguishing oraz overruling OVERRULING oznacza unieważnienie precedensu i może być dokonane tylko przez sąd niezwiązany unieważnianym precedensem Zastosowanie DISTINGUISHING jest możliwe, wtedy gdy sąd orzekający stwierdzi istnienie rozbieżności pomiędzy stanem faktycznym bieżącej sprawy a okolicznościami faktycznymi jakie miały miejsce w sprawie precedensowej z distinguishing może skorzystać każdy sąd nawet taki, który jest związany precedensem w sytuacji gdy dla aktualnie rozstrzyganej sprawy brak jest wiążącego precedensu występuje przypadek tzw. case of first impression (sprawy jeszcze nie rozpoznanej), co uprawnia orzekającego w niej sędziego do rozstrzygnięcia jej bądź w oparciu o własne poczucie sprawiedliwości (common sense), bądź poprzez analogię do innych spraw precedensowych

KAZUISTYKA I FORMALIZM naturalną konsekwencją nasycania prawa precedensami (case law) była postępująca kazuistyka, stając się w przyszłości jedną z przyczyn trudności ewentualnej kodyfikacji. równoczesny formalizm procesowy ograniczał elastyczność i zdolność samoregulacji w przypadku pojawienia się luk w prawie lub sytuacji kolizyjnych wsparcia w takich sytuacjach zaczął udzielać drugi z systemów prawa angielskiego – oparty na zasadzie słuszności – equity law to jednak zasługą common law stała się zdolność szybkiego, w porównaniu z innymi krajami wprowadzenia w Anglii procesu sądowego, prowadzonego w warunkach pełnej jawności i bezpośredniości towarzyszyło im szereg reguł i zasad korzystnych dla wzmocnienia domniemania niewinności humanitarnego traktowania oskarżonego w sprawach cywilnych także zagwarantowano możliwości wnikliwego osądu w postępowaniu dowodowym oraz zwerbalizowanym sporze strony występowały na równych pozycjach działając według czytelnych reguł procesu angielskiego

GENEZA (powstanie angielskiego equity) (1) EQUITY LAW GENEZA (powstanie angielskiego equity) (1) COMMON LAW (jako powstanie i rozwój angielskiego systemu prawnego, określanego, jako equity law („prawo słuszności”, „system zasad słuszności”), był na Wyspach odpowiedzią na niedoskonałości systemu common law o cechach i miejscu equity law w porządku prawnym zdecydowały warunki jego powstania i rozwoju angielscy władcy korzystali we wczesnym średniowieczu z prerogatywy rozstrzygnięcia w dowolny sposób każdej sprawy lub zdecydowania o losie osoby uznanej winną

GENEZA (powstanie angielskiego equity) (2) istniejący już system common law (jako nawiązujący w orzecznictwie do uprzednich, dawniej powstałych rozwiązań) był (ze swej natury) systemem sztywnym, kazuistycznym i formalistycznym; niełatwo poddającym się nowym potrzebom tymczasem potrzeby życia społeczno-gospodarczego wymusiły konieczność jego uelastycznienia i dostosowania do nowych okoliczności rozwiązanie tego problemu znaleziono w uprawnieniach monarchy, jako nie związanego prawem powszechnym otóż: osoby, które nie chciały skorzystać ze ścieżki common law oraz te, którym sądy działające na podstawie common law <odmówiły prawa> zaczęły kierować petycje „o prawo” do monarchy, zaś ten przekazywał je do samodzielnego rozpatrzenia – Kanclerzowi praktyka ta doprowadziła do utworzenia osobnego Sądu Kanclerskiego (pod przewodnictwem Kanclerza), który to sąd, nie będąc związany zasadami prawa powszechnego, rozstrzygał według „norm słuszności” (equity)

POSTĘPOWANIE W TRYBIE EQUITY (1) postępowanie przed Sądem Kanclerskim było uproszczone i łatwo dostępne dla stron „zasadny/normy słuszności” (w oparciu o które rozstrzygać miał Sąd Kanclerski) wynikać miały z „zasad sprawiedliwej moralności” (słuszności) której podstawami były łaska monarsza sumienie (łagodzenie surowości istniejących norm) litość sposób prowadzenia procesów według jednolitych, sztywnych zasad common law, wymagających często dokonania wielu czynności był racjonalny z punktu widzenia wnikliwej oceny werbalnej konfrontacji przedstawianego przez strony materiału dowodowego

POSTĘPOWANIE W TRYBIE EQUITY (2) nie uwzględniał jednak sytuacji, w których decydujące znaczenia miał czas, koszty, lub materia sporu wymagająca: szczególnej wiedzy, uwzględnienia dodatkowych czynników lub nawet wydania orzeczenia sprzecznego z dotychczasowym orzecznictwem (między innymi potrzeba zabezpieczenia roszczenia) cechy budujące prestiż społeczny procesów według common law, odwołujące się do domniemanej równowagi stron mogły w niektórych przypadkach stać się techniczną przeszkodą do uzyskania sprawiedliwego, lub w ogóle, rozstrzygnięcia (niemożność uczestniczenia ubogiej, chorej strony w długotrwałej, wymagającym nakładów procesie lub przedstawienia przysięgłym skomplikowanej gospodarczo kwestii) przyczyną rozpatrzenia sprawy według zasad equity mógł być także fakt odmowy dostępu do sądu – brak urzędniczego zarządzenia wymaganego do rozpoczęcia postępowania przed sądem królewskim przywoływana zasada słuszności mogła odnosić się do konkretnej treści rozstrzygnięcia, jak i do usunięcia „w jej imieniu” formalnego lub faktycznego zakazu samego rozstrzygania

POSTĘPOWANIE W TRYBIE EQUITY (3) poszukując instytucjonalnego rozwiązania pojawiających się coraz częściej problemów, angielscy władcy zdecydowali o utworzeniu Sądu Kanclerskiego sprawował on funkcję na odmiennych względem sądów westminsterskich zasadach. najważniejsza dotyczyła procedury przewidującej podejmowanie rozstrzygnięć w nawiązaniu do kryteriów słuszności odrębny był również tryb wyrokowania: bez ławy przysięgłych, uproszczony, odformalizowany, pozbawiony części obowiązków związanych z wnoszeniem skargi ona sama – w formie pisemnej – musiała zawierać opis poważnej szkody/zła lub zagrożenia taką szkodą wynikającą z bezskutecznego oczekiwania na rozpoznanie ciężar dowodu spoczywał na skarżącym w przypadku wstępnego uznania przedstawionych racji na mocy wystawianego przez kanclerza nakazu (writ) oskarżony/pozwany był wzywany do stawiennictwa pod groźba kary. sprawność proceduralną sądu zapewniała liczniejsza, niż w innych sądach obsada sędziów – łącznie 12 oraz doradzających im urzędników, a także sprawujących funkcje pomocnicze pisarzy; w jego składzie był także nadzorca zwojów przewodniczącym sądu pozostawał Lord Kanclerz miejsce obrad sądu ustalono poza Westminsterhall

POSTĘPOWANIE W TRYBIE EQUITY (4) postepowanie z udziałem obu przesłuchiwanych stron kończyło się orzeczeniem większość z nich ustanawiała zakaz lub nakaz określonego działania lub powiernictwa. często było to także rozwiązanie alternatywne względem odszkodowania pieniężnego, orzekanego w podobnych sprawach przez sądy westminsterskie sędziowie Sądu Kanclerskiego zmieniając rodzaj świadczeń wynikających z treści umowy kierowali się zarówno interesem zobowiązanego – nadmierna uciążliwość pierwotnego świadczenia, jak i ochroną wierzyciela – zmiana umożliwiająca wyegzekwowanie korzyści materialnej w dostępnej postaci innym przedmiotem ich rozstrzygnięć była kwestia następstwa prawnego w obrocie gospodarczym, w której przyjęli, wbrew sądom orzekającym według common law o dopuszczalności dochodzenia roszczeń także przez cesjonariusza

DOKUMENTOWANIE POSTĘPOWANIA począwszy od pisemnej skargi i poprzez protokoły przesłuchań do treści postanowienia włącznie, wynikało z odmiennego, korzystającego z opinii urzędników, a pozbawionego udziału niepiśmiennych przysięgłych, trybu rozpoznawania sprawy inne różnice to szybsze tempo i mniejsze koszty orzeczenia sądu kanclerskiego stawały się pomocne także dla sądów westminsterskich. interpretując w szerszym zakresie część problemów prawnych, reagowały efektywniej na nowe zjawiska oraz stany kolizyjne, sygnalizując problemy i możliwy wariant ich rozwiązania. ważne dla wzajemnej komunikacji były doświadczenia sędziów, z których część odbyła praktykę w obu sądach królewskich orzecznictwo Sądu Kanclerskiego było również źródłem poznania prawa – spisywane w formie zbliżonej do kodyfikacji. Nie stało się jednak źródłem prawa dla sądów westminsterskich, które kwestię tę rozstrzygnęły stanowczo

GOSPODARCZY ROZWÓJ MONARCHII ANGIELSKIEJ pojawienie się nowych stosunków prawnych oraz nowych pojęć między innymi prawa handlowego, przemysłowego i morskiego sprzyjało wzmacnianiu podstaw systemu equity law udzielanie w tej formie (equity law) nieznanym wcześniej instytucjom ochrony prawnej wspierali królowie, opierając system zarządzania na sprawnych, elastycznych instrumentach władzy jednym z sądów orzekających w tym trybie stał się Trybunał Admiralicji z siedzibą w Southwark (sprawy zarzutów o korsarstwo poddano jednak pod osąd ławy przysięgłych). dostęp do drogi sądowej według equity law poszerzyło ustanowienie innego sądu działającego w tym systemie, tj. Trybunału Próśb jego właściwości poddano głównie sprawy osób ubogich i ich długów instytucja ta pozostawała organizacyjnie zależna od sądu kanclerskiego

EQUITY - PODSUMOWANIE EQUITY LAW - to oparty na zasadzie słuszności jeden z angielskich systemów prawa, tworzony i stosowany od XIII wieku przez część angielskich sądów (equity law – słuszne prawo, sprawiedliwość) jego szczególną cechą pozostawała wyraźna odrębność zarówno wobec innych koncepcji prawa, nawiązujących do pojęcia słuszności, jak i wobec drugiego z angielskich systemów – common law w przeciwieństwie do jurysprudencji rzymskich prawników, angielskie equity nie wynikało z prawa pozytywnego i postulatów wobec organów ustawodawczych, lecz ukształtowało się poprzez orzecznictwo sądów rozpoznających konkretną sprawę. tym samym nie miało także charakteru uniwersalnych, teoretycznych rozwiązań, gdzie słuszność jest częścią składową prawa (rzymska konstrukcja aequitas – prawo, jako znajomość dobra/sprawiedliwości i słuszności). druga różnica polegała na lokalizacji tego rodzaju sądowych rozstrzygnięć w systemie prawa. na wyspach brytyjskich zaczęły one tworzyć odrębny obszar praw materialnych i procesowych, prowadzący do systemowego rozdziału. wyroki nawiązujące do zasad słuszności w innych krajach funkcjonowały w jednolitym systemie prawa (np. wartstwowość rzymskiego prawa cywilnego: ius honorarium, ius gentium, ius civile przekształciła się w spójne ius civile)

EQUITY LAW, A COMMON LAW (1) punktem odniesienia charakteryzującym equity law były także jego relacje wobec common law equity law powstając początkowo w opozycji do common law, uosabiało przeciwstawienie słuszności – prawu mniej sformalizowane, zawierające – choć w innym kontekście – elementy prawa rzymskiego, nieobecnego w common law kształtowane bez udziału ławy przysięgłych miało w uzasadnionych przypadkach zastąpić prawo powszechne przyczyny jego użycia mogły być zarówno powiązane ze sprawiedliwością, jak i z pragmatyzmem equity law usankcjonowane na podstawie II Statutu Westminsterskiego z 1285 roku, powierzone specjalnym sądom, również po unifikacji struktury wymiaru sprawiedliwości w XIX wieku, zachowało odrębny tryb procesowy

EQUITY LAW, A COMMON LAW (2) proces ten odbywał się przede wszystkim w sferze prawa cywilnego w niektórych dziedzinach, rozstrzygnięcia według equity law uzyskały pierwszeństwo (prawo własności, prawo spadkowe, prawo spółek) w pozostałych normą podstawową było prawo powszechne (common law), ustępując tylko wobec braku ze swej strony należytych gwarancji rozpoznania wyjątkowej, konkretnej sprawy tworzone w warunkach angielskiego porządku prawnego linie podziału i wspólne obszary obu systemów uformowały model specyficznej symbiozy, określanej, jako system dwuwarstwowy POCZĄTKOWO (equity law): powstał by wypełnić lukę i nieco złagodzić sztywność i surowość common law Z CZASEM zapewnił ochronę prawną nowo powstającym i rozwijającym się instytucjom prawnym, głównie w zakresie prawa: morskiego, handlowego i gospodarczego equity law i common law nie są od siebie w pełni niezależne, nie można ich również identyfikować tylko według kryteriów specjalizacji

UJEDNOLICENIE SYSTEMU BRYTYJSKIEGO SĄDOWNICTWA (1) likwidacja Sądu Kanclerskiego - scalonego wraz z sądami westminsterskimi w wyniku reformy sądownictwa przeprowadzonej w latach 1837-1875 w Sąd Najwyższy (Supreme Court), skutkowała tylko zniesieniem dualizmu struktury sądów, a nie – obu dotychczasowych systemów (tj. common law oraz equity law) sądy powszechne od 1837 roku zaczęły być właściwe do prowadzenia spraw w obu trybach reguła kolizyjna z 1873 roku określiła dyrektywę pierwszeństwa equity law dla części spraw dotyczących prawa własności i zobowiązań, nie zamykając jednak drogi do stosowania zasad słuszności również w innych obszarach porządku prawnego equity law wraz z common law ukształtowały kulturę prawa także poza terytorium Wielkiej Brytanii przykładem ich wykorzystania jest orzecznictwo amerykańskich sądów w postępowaniach dotyczących między innymi wydziedziczenia spadkobierców ustawowych, szkód wynikających z naruszania zakazów segregacji rasowej, a także w sprawach rozstrzyganych polubownie

UJEDNOLICENIE SYSTEMU BRYTYJSKIEGO SĄDOWNICTWA (2) likwidacja Sądu Kanclerskiego - scalonego wraz z sądami westminsterskimi w wyniku reformy sądownictwa przeprowadzonej w latach 1837-1875 w Sąd Najwyższy (Supreme Court), skutkowała tylko zniesieniem dualizmu struktury sądów, a nie – obu dotychczasowych systemów (tj. common law oraz equity law) sądy powszechne od 1837 roku zaczęły być właściwe do prowadzenia spraw w obu trybach reguła kolizyjna z 1873 roku określiła dyrektywę pierwszeństwa equity law dla części spraw dotyczących prawa własności i zobowiązań, nie zamykając jednak drogi do stosowania zasad słuszności również w innych obszarach porządku prawnego equity law wraz z common law ukształtowały kulturę prawa także poza terytorium Wielkiej Brytanii przykładem ich wykorzystania jest orzecznictwo amerykańskich sądów w postępowaniach dotyczących między innymi wydziedziczenia spadkobierców ustawowych, szkód wynikających z naruszania zakazów segregacji rasowej, a także w sprawach rozstrzyganych polubownie

PRAWO STATUTOWE (STATUTE LAW, STATUTORY LAW) działalność ustawodawcza (prawodawcza) w dziedzinie prawa sądowego w Anglii, aż do XIX stulecia była znikoma, wielce sporadyczna i incydentalna normatywne akty prawodawcze (statuty) w średniowieczu wydawał monarcha, działając w porozumieniu z baronami lub bez nich; niemniej już w tamtych czasach powstały akty prawne, zachowujące (przynajmniej częściowo) swoją moc prawną po dzień dzisiejszy, na czele z fundamentalną Wielką Kartą Wolności z roku 1215 w czasach nowożytnych (w związku z ewolucją ustroju i wzrostem pozycji oraz uprawnień ustawodawczych parlamentu), kompetencje monarchy w tym względzie przejął parlament parlament jednak, jeśli w nieco większym niż dotąd stopniu wkraczał drogą ustawodawczą w materię prawa sądowego, dotyczyło to zasadniczo prawa procesowego, nie zaś – materialnego sytuacja w tym względzie zaczęła wyraźnie zmieniać się w XIX, a następnie jeszcze wyraźniej w XX stuleciu w latach 1870-1934 wydano ponad 100 (109) tzw. „aktów konsolidacyjnych” (consolodations acts) które zunifikowały pewne działy prawa materialnego, zwłaszcza prawo wekslowe, czy prawo upadłościowe

ŹRÓDŁA PRAWA ANGIELSKIEGO znaczenie precedensów w systemie angielskiego prawa zmusiło angielskich prawników do tworzenia źródeł poznania prawa źródeł poznania praktyki sądowej źródłami tymi stały się w Anglii zbiory orzeczeń sądowych oraz urzędowe protokoły rozpraw

ZBIORY ORZECZEŃ SĄDOWYCH ORAZ URZĘDOWE PROTOKOŁY ROZPRAW RECORDS – urzędowe protokoły rozpraw sądowych i wydanych wyroków REPORTS – księgi sadowe zawierające szczegółowe umotywowanie wyroków wraz z argumentacją prawną wydawano je pod nazwiskami wybitnych prawników (głównych autorów zbioru) za najznamienitsze uchodzą wydawane przez Edwarda Coke’a w l. 1600-1618 (11 tomów) YEARBOOKS (Roczniki) sporządzali je anonimowi prawnicy (pierwotnie były kompilacjami prywatnymi, jednak od XIV w. stały się zbiorami urzędowymi) wydawano je do 1535 r. (zastąpiły je Reports)

LITERATURA PRAWNICZA stały się drugim, ważnym źródłem poznania prawa angielskiego, za najważniejsze uznawane są Ranulf de Glanvill, „Traktat o prawach i zwyczajach Królestwa Anglii” {Treatise on the Laws and Customs of the Realm of England (1189), [Tractatus de Legibus et Consuetudinibus regni Angliae], (autorstwo przypisywane jest czasami Hubertowi Walterowi)} Henry de Bracton, „ O prawach i zwyczajach Anglii” {On the Laws and Customs of England (1250), [De Legibus et Consuetudinibus Angliae] (dzieło nigdy w całości nie ukończone)} Edward Coke, „Instytucje praw Anglii” {Institutes of the Lawes of England (1628–1644) William Blackstone, „Komentarze do praw Anglii” {Commentaries on the Laws of England (1765-1769)} wymienione, uznawane zgodnie i powszechnie za najważniejsze dzieła prawnicze uzyskały tak wielką powagę, że zaczęto je uznawać za oficjalne źródła prawa angielskiego, jako tzw. Księgi autorytetu (Books of authority)

PROFESJA PRAWNICZA W WIELKIEJ BRYTANII (1) w Wielkiej Brytanii (lecz już nie w Stanach Zjednoczonych) funkcjonuje podział prawników na dwie podstawowe ich kategorie (grupy), tj. barristerów (barristers) (mniej licznych; odpowiedników adwokatów) oraz solicitorów (solicitors; znacznie liczniejszych) barrister zasadniczo zajmuje się obroną przed sądem solicitor natomiast - zajmuje się przede wszystkim pracą w kancelarii i udzielaniem porad prawnych obsługa prawna podmiotów realizowana jest w ścisłej współpracy jednych z drugimi wzajemnie uzupełniają się oni w swoich profesjonalnych czynnościach

PROFESJA PRAWNICZA W WIELKIEJ BRYTANII (2) barrister wykonuje swoje funkcje w zasadzie tylko „poprzez” solicitora w konkretnych sprawach sądowych występuje jako obrońca przed wyższymi instancjami solicitor: otrzymuje informacje od klienta oraz przygotowuje i dostarcza jego informacje barristerowi zapoznaje się z tematem sprawy, udziela porad, sporządza dokumenty, prowadzi negocjacje i przygotowuje argumenty na rozprawę sądową solicitorzy mają prawo do działania we wszystkich sądach jako przedstawiciele w sporach sądowych lub reprezentanci klientów są uznani za urzędników sądu, jednak mogą występować jako obrońcy tylko przed sądami niższej instancji

PROFESJA PRAWNICZA W WIELKIEJ BRYTANII (3) ostatecznie od przedmiotu sprawy, stopnia trudności i wartości przedmiotu sporu zależy, czy klienta będzie reprezentował przed sądem solicitor, czy barrister wykształcenie wymagane od solicitora obejmuje: kurs w szkole prawniczej oraz 5-letnią (dla absolwentów uniwersytetów – 3-letnią) praktykę pod kierunkiem wykwalifikowanego i doświadczonego solicitora (mentora) o ile solicitorzy muszą być obywatelami Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, o tyle od barristerów nie jest to bezwzględnie wymagane

POWSTANIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH I AMERYKAŃSKIEGO COMMON LOW POCZĄTKI AMERYKAŃSKIEGO COMMON LOW przed rewolucją amerykańską na terenie kolonii amerykańskich obowiązywało prawo angielskie zostało ono w dużej mierze zachowane także po uzyskaniu niepodległości wyjątkiem były kwestie konstytucyjne (prawa Korony, zwłaszcza w sferze podatkowej, ale także zależności politycznej), oraz prawa rzeczowego (property law), mające w systemie angielskim charakter feudalny prawo Stanów Zjednoczonych rozwijało się odtąd samodzielnie, choć nadal pod dużym wpływem prawa angielskiego wraz z uzyskaniem niepodległości (1776) dokonano zmian w systemie common law obowiązującym odtąd w Stanach zjednoczonych (w duchu wyżej zarysowanym) modyfikacje miały związek z usunięciem części elementów odwołujących się do brytyjskich instytucji politycznych oraz tych spośród zasad odnoszących się do praw jednostki, które stały w sprzeczności z amerykańską konstytucją większość innych rozwiązań utrzymano, korzystając tą drogą z dorobku angielskiego prawa, między innymi w kwestiach bezpieczeństwa osobistego i własności prywatnej

FEDERALNE (i stanowe) CAMMON LOW W STANACH ZJEDNOCZONYCH odrębność sądownictwa stanowego od federalnego zrodziła z czasem pytanie o zasięg stosowania common law, o stosunek stanowego common law do federalnego podstawowe pytanie miało charakter fundamentalny: czy istnieje odrębne, wobec powszechnego (tu: stanowego) federalne COMMON LAW początkowo na tak postawione pytanie odpowiedziano – twierdząco w 1842 r. w głośnej, precedensowej sprawie Swift v. Tyson takie właśnie, twierdzące stanowisko przyjął Federalny Sąd Najwyższy (co wzbudziło jednak poważne kontrowersje, trwające blisko stulecie) ostatecznie, zmieniając swoje pierwotne stanowisko na negatywne Sąd Najwyższy USA orzekł w 1938 roku (sprawa Erice RAILROAD Co v. Tompkins), że: w sprawach nie mających federalnego charakteru, choć rozpatrywanych przez sąd federalny, istnieją tylko stanowe precedensy, wywodzące się z common law (prawa powszechnego) powołanie się na federalne common law mogło nastąpić natomiast wyłącznie wobec zagadnień regulowanych na poziomie federalnym amerykańscy sędziowie otrzymali także większą swobodę w kwestii zawężenia lub rozszerzenia reguły uznanej przez inny sąd, mogąc działać nie tylko z powołaniem się na precedens, lecz również na normę ustawową

SYSTEM SĄDOWNICTWA W USA każde z pięćdziesięciu Stanów Amerykańskich jest właściwie samowładne, posiadając własną konstytucję, władze stanowe i sądy stanowe (łącznie ze Stanowym Sądem Najwyższym) władze stanowe dysponują całkowitą władzą prawodawczą do granic wyznaczonych federalną Konstytucją, prawem federalnym oraz ratyfikowanymi przez Senat umowami międzynarodowymi zasadniczo Stanowe Sądy Najwyższe są ostatecznym interpretatorem konstytucji oraz praw stanowych istnieje jednak możliwość odwołania się od ich decyzji do najwyższego organu sądowego, Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych (the Supreme Court), w przypadku, gdy dana kwestia dotyczyła materii federalnej

COMMON LAW v. STATUTORY LAW (dalszy rozwój common law w USA) (1) różnice w rozwijającym się amerykańskim common law w stosunku do tradycyjnego, angielskiego systemu prawnego leżały również w innych, niż w angielskim porządku prawnym, proporcjach między prawem sędziowskim (common law), a prawem stanowionym (statutory law) początkowo wpływy prawa stanowionego obejmowały w zasadzie zakupioną od Francji w 1803 r. Luizjanę, gdzie w 1808 r. wprowadzono kodeks wzorowany ściśle na francuskim wraz z ekspansją Stanów Zjednoczonych i ich rozwojem terytorialnym, wkrótce pojawił się problem obowiązywania prawa hiszpańskiego dotyczyło to wyspy Puerto Rico, a następnie stanów południowo-zachodnich, utworzonych z terytoriów niegdyś meksykańskich (stany: Kalifornia, Arizona, Nowy Meksyk, czy Teksas) problem nabrał jednak wkrótce szerszego, uniwersalnego problemu z punktu widzenia systemu źródeł prawa

COMMON LAW v. STATUTORY LAW (dalszy rozwój common law w USA) (2) nie podważając prymatu common law, na gruncie amerykańskim w znacznie większym stopniu wykorzystano możliwość ustawowej regulacji licznych kwestii, tworząc system, w którym wyroki mogą być oparte zarówno na precedensach lub tworzeniu precedensów, jak i na treści norm prawa stanowionego (statutory law). tym samym istotnie rozszerzono kategorię źródeł prawa kompromis z common law osiągnięto poprzez praktykę badania w danej sprawie zgodności zastosowania normy prawa stanowionego z istniejącymi precedensami. równocześnie jednak dopuszczono możliwość unieważnienia precedensu wskutek wydania w tym celu normy rangi ustawowej argumentem ustrojowym w tej kwestii stała się teza o zwierzchnictwie demokratycznej reprezentacji politycznej organów ustawodawczych nad sądami

KODYFIKACJA PRAWA ANGLOSASKIEGO PRÓBY SKODYFIKOWANIA PRAWA W ANGLII (1) system prawa, jaki ukształtował się w ciągu stuleci w Anglii, wydawał się całkowicie niepodatny na ideę kodyfikacji wynikało to z istoty (charakteru) tego systemu prawa, jako prawa sędziowskiego, opartego na precedensach nieco inaczej, niż ostatecznie np. w Stanach Zjednoczonych, w Anglii obszar nieskodyfikowanego prawa pozostał po dziś dzień znacznie większy, a pierwszoplanowa pozycja common law pozostała niezagrożona

PRÓBY SKODYFIKOWANIA PRAWA W ANGLII (2) w XX w. na gruncie angielskim podjęto pewne działania o charakterze unifikacyjnym, które jednak trudno wiązać z ideę kodyfikacji w 1916 roku opublikowane zostały w Anglii zapisy decyzji sądowych, które liczyły 6,5 tysiąca tomów stabilizację systemu gwarantowała moc wiążąca precedensów Sądu Najwyższego i Izby Lordów. takie stanowisko uzasadniano względami bezpieczeństwa obrotu i pewności prawa zwracano również uwagę, iż zmiana precedensu następująca w trakcie rozprawy mogłaby prowadzić do retroaktywności sądowego rozstrzygnięcia nowe stanowisko zajęła Izba Lordów dopiero w 1966 roku, uznając prawo do zmiany własnych uchwał w sytuacjach anachroniczności precedensu w kontekście rozwoju prawa oraz pojawienia się ryzyka niesprawiedliwości w ujęciu powszechnego poczucia sprawiedliwości trudno byłoby jednak na tej podstawie mówić o jakimś pojawieniu się w Wielkiej Brytanii poważniejszych działań, czy inicjatyw na rzecz skodyfikowania prawa

PRÓBY KODYFIKACJI PRAWA W USA (1) w odróżnieniu od prawa angielskiego, udział prawa stanowionego w amerykańskim porządku prawnym jest zdecydowanie większy przyczyn takiej ewolucji i takiego (współcześnie) stanu rzeczy wielu historyków prawa dopatruje się w tym, że w Stanach Zjednoczonych, od samego początku zaznaczyła się tendencja do unifikacji prawa, jako środka służącego do pogłębienia spójności federacji JEDNAK – obiektywnie, podjęta w połowie XIX w. próba stworzenia kodyfikacji prawa cywilnego (na wzór europejski) w istocie zakończyła się fiaskiem: w dziedzinie prawa cywilnego symbolicznym jest dość wyjątkowe rozwiązanie obowiązujące w Luizjanie podjęte w stanie Nowy York prace nad kodeksem cywilnym nie zostały ostatecznie zwieńczone sukcesem

PRÓBY KODYFIKACJI PRAWA W USA (2) większe efekty osiągnięto w dziedzinie procesu cywilnego – stosowne kodeksy procedury cywilnej obowiązują dziś w 25 stanach nieco inaczej rzecz ma się w sferze prawa karnego – dziś wszystkie stany posiadają własne karne i kodeksy procedury karnej w USA dokonano więc jedynie częściowej kodyfikacji prawa o ograniczonych skutkach jej zwolennicy powoływali się na konieczność zapewnienia obywatelom w tej formie równego dostępu do konkretnych, zrozumiałych regulacji prawnych proces kodyfikacji z różnym skutkiem prowadziły legislatury stanowe, wzorując się między innymi na projektach aktów prawnych przygotowanych dla stanu Nowy Jork. ostatecznie we wszystkich stanach uregulowano zasady procedury karnej, a w 25 stanach również procedury cywilne w XX w. dostrzeż można w Stanach Zjednoczonych presję kodyfikacyjną lub chociażby unifikacyjną wyrazem tego stało się np. przyjęcie w roku 1920 przez wszystkie Stany prawa wekslowego, czy jednolity dla całych stanów kodeks handlowy z 1952 roku współcześnie systemy oparte, w różnym zakresie, względem prawa stanowionego na common law są obecne w krajach kręgu kultury anglosaskiej, a ich poszczególne rozwiązania stosuje też część organizacji międzynarodowych