Zasady obowiązywania ustawy karnej, struktura przepisu karnego – wybrane zagadnienia Mgr Karolina Piech Katedra Prawa Karnego Materialnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

Zasady obowiązywania ustawy karnej

Czas obowiązywania ustawy karnej „Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy” Art. 4 § 1 Kodeksu karnego

„Rozpatrując sprawę czasu obowiązywania ustawy, należy uwzględnić teraźniejszość, przeszłość i przyszłość. Jest to sprawa aktualności stanu prawnego w chwili rozpatrywania sprawy karnej, następnie sprawa ewentualnej różnicy pomiędzy stanem prawnym momentu popełnienia czynu zabronionego a stanem prawnym dnia orzekania, a także zakończenia obowiązywania danej ustawy lub któregoś z jej przepisów. Są to zatem problemy początku obowiązywania ustawy karnej i treści jej postanowień, możliwej kolizji ustaw karnych, gdy następuje zmiana normatywna pomiędzy czasem popełnienia czynu a czasem orzekania i wreszcie zakończenia obowiązywania całej ustawy lub pojedynczego przepisu. Każdy akt prawny ma bowiem czasowe granice swego działania – początek i koniec”. S. Glaser

Początek obowiązywania ustawy karnej „Są w tym zakresie dwie praktyczne możliwości, które ustawodawca współcześnie wykorzystuje. Może to być wskazanie konkretnej daty, z którą wchodzi w życie dana ustawa. Tak np. obowiązujący kodeks karny wszedł życie tą metodą 1.9.1998 r. (pierwotnie wskazana data wejścia w życie Kodeksu to 1.1.1998 r.) i wydaje się, że ważniejsze 524 akty prawne, np. Kodeks, powinny mieć odpowiednie oznaczenie wejścia w życie przypadające na początek roku (1 stycznia danego roku) lub początek kwartału w danym roku. Sprzyja to porządkowi w zakresie określenia biegu spraw i sprawozdawczości, ale przede wszystkim ułatwia zabezpieczenie niezbędnego czasu do zapoznania się z aktem prawnym przez organa wymiaru sprawiedliwości oraz obywateli. Jest to najbardziej czytelna forma określenia początku wejścia w życie ustawy. Druga metoda wchodząca tu w rachubę to wskazanie przez przepisy ustawy, że jej moc obowiązująca rozpoczyna się po pewnym upływie czasu od ogłoszenia aktu normatywnego w dzienniku urzędowym”. T. Bojarski

Zakończenie obowiązywania ustawy karnej „Może to nastąpić najprościej przez formalne uchylenie danej ustawy lub jej konkretnego przepisu przez ustawę nową (formalna derogacja), albo też uchylenie może mieć charakter milczący, co jednak współcześnie należy do rzadkości. Do rzadkości też należą przypadki ustaw wydawanych tylko na określony czas, zwykle dzieje się to ze szczególnych powodów społecznych, które zaistniały w ocenie ustawodawcy. Do przeszłości już też należy raczej utrata mocy obowiązującej ustawy z powodu jej niestosowania (desuetudo) albo zmiany sytuacji faktycznej w stosunkach społecznych. Formalne uchylenie ustawy stanowi zasadniczą metodę uchylania aktów prawnych. Jest to zrozumiałe. Nowa ustawa uchyla ustawę dawną w całości lub w części i wchodzi w jej miejsce albo też pozostawia pole niewypełnione po przepisach uchylonych. Zdarzyć się może jednak, że uchylenie ustawy (raczej przepisów) nie następuje, ale w jej miejsce wchodzi rozwiązanie nowe dotyczące tej samej materii. Jest to wszak sytuacja wyjątkowa i przez ustawodawcę niezamierzona. Przyjmujemy, że w tym wypadku ma zastosowanie tradycyjna reguła, że ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą – derogacja milcząca (lex posterior derogat legi priori) – albo ustawa szczegółowa uchyla ustawę ogólną (lex specialis derogat legi generali)”. T. Bojarski

„Tego rodzaju derogacyjna moc zwyczajów sądowych jest w każdym razie anormalnością oraz naruszeniem praw władzy ustawodawczej i dlatego wszelkie usiłowania zdążające do jej teoretycznego uzasadnienia nie mogą doprowadzić do żadnego rozumnego rezultatu”. (o desuetudo) S. Glaser

Kolizja ustaw w czasie „Istotnym praktycznym problemem jest zmiana ustawy po czynie, który już zaistniał. Niejednokrotnie dzieje się tak, że czyn przestępny popełniono pod rządami jednej ustawy, a jego osądzanie z konieczności następuje pod rządami ustawy nowej. Jest to zagadnienie praktyczne, ale przecież także dotyczące zasadniczych reguł teoretycznych obowiązywania ustawy karnej. Z teoretycznego punktu widzenia sprawa nie jest zupełnie prosta do rozstrzygnięcia. Za stosowaniem ustawy dawnej, czyli ustawy czasu popełnienia czynu, przemawiają ważne argumenty. Podstawowy to ten, że zachowanie człowieka należy oceniać w kontekście reguł odpowiedzialności karnej według stanu prawnego obowiązującego w chwili czynu. Przemawia za tym potrzeba stabilności ocen prawnych, poczucie bezpieczeństwa prawnego jednostki. Oznaczałoby to, że ustawa nowa nie powinna co do zasady działać wstecz (lex retro non agit). Ale za ustawą nową także przemawiają istotne względy. Jej wydanie było dyktowane jakimiś przesłankami, odpowiednią potrzebą społeczną i prawną. Ponadto ustawie nowej przysługuje domniemanie wprowadzenia rozwiązania bardziej nowoczesnego, generalnie legislacyjnie doskonalszego w porównaniu z ustawą dawną”. T. Bojarski

„Zagadnienie czasu popełnienia przestępstwa ma doniosłe znaczenie w praktyce wymiaru sprawiedliwości przede wszystkim w razie zmiany ustawy karnej (art.2 k.k.), przy stosowaniu amnestii oraz przy określaniu początku biegu przedawnienia. Jeżeli przestępstw o jest popełnione przed wejściem w życie nowej ustawy, spraw ­ca sądzony jest na podstawie tej nowej ustaw y, chyba że ustaw a obowiązująca w czasie dokonania czynu była łagodniejsza. Amnestia określa czas, przed którym popełnione przestępstw a podlegają warunkom tej ustawy. Przedawnienie rozpoczyna swój bieg od czasu popełnienia przestępstwa”. K. Czajkowski

„Wolność należna każdemu obywatelowi nie pozwala, by czynność w czasie popełnienia za dozwoloną uznana, dopiero później obłożona została karą” S. Glaser „To, czego ustawa wyraźnie nie zakazuje, to spełniać możemy, nie obawiając się o przyszłość”.

Obowiązuje ustawa nowa: a) jeżeli nie zmienia ona sytuacji prawnej sprawcy (prymat ustawy nowej), b) jeżeli jest dla sprawcy względniejsza, c) jeżeli znosi ona przestępność czynu i to również wówczas, gdy wyrok już zapadł. Obowiązuje ustawa dawna: a) gdy ona była dla sprawcy względniejsza, b) gdy w ogóle nie znała przestępności danego czynu.

„Zgodnie z regułą intemporalną wyrażoną w art. 4 §1 KK z 1997 r „Zgodnie z regułą intemporalną wyrażoną w art. 4 §1 KK z 1997 r. stanowiącą, iż należy stosować ustawę obowiązującą w czasie orzekania (nową), chyba że jej zastosowanie prowadzi do pogorszenia sytuacji sprawcy, sądy powinny, przed dokonaniem oceny prawnej czynów, rozważyć w pierwszej kolejności, które unormowanie in concreto są względniejsze dla oskarżonej w odniesieniu do każdego z zarzucanych jej czynów” (o ustawie względniejszej dla sprawcy) Wyrok SN z 18.02.2009. Sygn. akt III KK/349/09

„Ocena względności ustawy nie może ograniczać się do prostego zestawienia wysokości sankcji zawartych w porównywanych przepisach, lecz wymaga analizy wszystkich prawnokarnych skutków wynikających dla oskarżonego z zastosowania ustawy nowej albo obowiązującej poprzednio”. Wyrok SN z 10.10.2007. Sygn. akt V KK 194/07

Miejsce obowiązywania ustawy karnej „Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej”. Art. 5 Kodeksu karnego

Miejsce popełnienia czynu zabronionego „Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić”. Art. 6 § 2 Kodeksu karnego

„Art. 6 § 2 k.k. przyjął zasadę "wielomiejscowości" popełnienia czynu zabronionego. Za miejsce popełnienia czynu zabronionego uważa się bowiem zarówno miejsce, w którym sprawca działał, jak i miejsce, w którym zaniechał działania, do którego był obowiązany, a także miejsce, w którym skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił, jak i miejsce, w którym skutek według zamiaru sprawcy miał nastąpić. Przyjęcie zasady "wielomiejscowości" rozszerza znacznie polską jurysdykcję w oparciu o zasadę terytorialności” Wyrok SA w Łodzi z 24.01.2011. Sygn. akt II AKa 240/01

Struktura przepisu prawa karnego

„Prawo karne (prawo karne materialne sensu stricto) definiuje się jako „dziedzinę prawa”, „zbiór norm” lub „zbiór przepisów” właśnie. W tym ostatnim, najbardziej interesującym nas przypadku mówi się na ogół o zbiorze przepisów ustanowionych przez właściwą władzę państwową, określających, jakie czyny człowieka stanowią przestępstwo, jakie kary oraz inne środki reakcji karnej grożą za takie czyny, a także według jakich zasad pociąga się ich sprawców do odpowiedzialności karnej. W takim ujęciu przepisem prawa karnego byłby każdy przepis będący elementem tak oznaczonego zbioru”. T. Bojarski

„Poszczególne przepisy karne nie mają jednolitego charakteru, pełnią różne funkcje i normują różne szczegółowe kwestie związane z odpowiedzialnością karną. Wśród przepisów karnych można w szczególności wyróżnić: – przepisy określające znamiona poszczególnych typów czynu zabronionego i ustawowe zagrożenia z nimi związane, w najnowszym piśmiennictwie karnistycznym określane często mianem „przepisów typizujących” (znakomita większość przepisów Części szczególnej Kodeksu karnego, znakomita większość przepisów Części wojskowej Kodeksu karnego poza rozdziałem otwierającym tę część, znakomita większość pozakodeksowych przepisów karnych); – przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej (przede wszystkim niektóre przepisy Części ogólnej Kodeksu karnego); – przepisy określające katalog kar i pozostałych środków reakcji karnej, normatywną charakterystykę treści tych środków i przesłanki ich orzekania (przede wszystkim niektóre przepisy Części ogólnej Kodeksu karnego); – przepisy określające zasady wymiaru kar i pozostałych środków reakcji karnej oraz stosowania rozmaitych instytucji tzw. sądowego wymiaru kary (przede wszystkim niektóre przepisy Części ogólnej Kodeksu karnego); – przepisy ustanawiające definicje legalne (przede wszystkim niektóre przepisy Części ogólnej Kodeksu karnego); – przepisy określające sposób rozumienia oraz czasowy i przestrzenny zasięg stosowalności innych przepisów karnych(przede wszystkim niektóre przepisy Części ogólnej Kodeksu karnego oraz ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny)” T. Bojarski

„Rozważania dotyczące normy wyinterpretowanej z przepisów prawa karnego zajmują w literaturze karnistycznej niewiele miejsca. Zwykle poprzestaje się na tradycyjnym rozumieniu normy jako struktury trójelementowej, a autorzy podpisujący się pod taką konstrukcją widzą w regulacji prawnokarnej zbiór zakazów, czasem zaś nakazów określonego postępowania, adresowanych do członków danej społeczności "obwarowanych nadto sankcją”. Inni dostrzegają równocześnie możliwość przyjęcia poglądu, iż prawo karne zawiera regulację normatywną dwojakiego rodzaju: normę wyznaczającą powinne zachowanie podmiotu poddanego ustawie karnej, którą będzie się określało jako normę sankcjonowaną (np. "nie wolno zabijać człowieka") oraz normę nakazującą pociągnięcie sprawcy czynu opisywanego w przepisie ustawy do odpowiedzialności karnej (norma sankcjonująca)”. W. Wróbel

„W ramach trójelementowego schematu struktury wewnętrznej przepisu typizującego poszczególne elementy pełnią następujące funkcje: a) hipoteza określa sytuację, w której adresatowi przepisu typizującego nie wolno zachować się w sposób opisany w dyspozycji; niektórzy autorzy przyjmują, że określa ona również adresata przepisu typizującego; b) dyspozycja określa zachowanie się zabronione pod groźbą kar przewidzianych w sankcji, a zdaniem niektórych także „zgeneralizowany opis powinnego zachowania”; tu również lokują oznaczenie adresata przepisu typizującego ci autorzy, dla których nie jest ono składnikiem hipotezy; c) sankcja określa rodzaj oraz wysokość kary grożącej za popełnienie czynu opisanego w dyspozycji w sytuacji wskazanej w hipotezie. Pojedynczy autorzy wykorzystują do analizy zawartości przepisów typizujących następujący czteroelementowy schemat ich budowy: „W sytuacji «s» x powinien się zachować w sposób «z», a jeżeli postąpi w sposób «nie z», to podlega karze «k»” T. Bojarski

„W tym teoretycznym schemacie odróżniamy kilka elementów: a) w sytuacji «s» – to hipoteza normy, b) x powinien się zachować w sposób «z» – to dyspozycja normy, c) to podlega karze «k» – to część sankcjonująca normę, d) a jeżeli postąpi w sposób «nie-z» – to część spajająca, wiążąca postępowanie sprzeczne z dyspozycją, jako rację z następstwem w postaci części sankcjonujące” W. Wolter

„Jedne z norm nakazują zachowania takie, których spełnienie jest zasadniczym celem stanowienia norm prawnych, natomiast inne normy nakazują wyznaczonym organom państwa realizowanie określonych działań sankcjonujących w stosunku do adresatów norm pierwszego rodzaju w przypadku, gdy adresat takiej normy zachował się w sposób niezgodny z nią wtedy, gdy znalazła ona zastosowanie. Normy pierwszego rodzaju nazywane są normami sankcjonowanymi. Natomiast normy drugiego rodzaju nazywa się normami sankcjonującymi”. Z. Ziembiński