Przestępstwo. Struktura przestępstwa, podział przestępstw mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego
Podwójny (ontologiczny i normatywny) charakter przestępstwa. Dogmatyczna struktura przestępstwa. Znamiona typu czynu zabronionego. Normatywna struktura przestępstwa. Podział przestępstw.
Dogmatyczna struktura przestępstwa Czyn Ustawowa określoność (znamiona określone w ustawie karnej) Bezprawność (naruszenie – przy braku jakichkolwiek okoliczności usprawiedliwiających – normy sankcjonowanej) Karygodność – społeczna szkodliwość czynu występująca w stopniu wyższym niż znikomy Wina
Czyn „Czyn zajmuje centralne miejsce w prawie karym, a zwłaszcza w podstawowym dziale tego prawa traktującym o ogólnych zasadach odpowiedzialności karnej” (I. Andrejew, Podstawowe pojęcia nauki o przestępstwie, Warszawa 1988, s. 71). Przestępstwem może być tylko takie zachowanie człowieka, które ma postać czynu Nie stanowi czynu: -odruch bezwarunkowy, -zachowanie zrealizowane w wyniku oddziaływania tzw. przymusu bezwzględnego (fizycznego, nieodpornego – vis absoluta), natomiast stanowi czyn zachowanie podjęte w wyniku przymusu psychicznego (tzw. vis compulsiva) -ruchy w trakcie głębokiego snu, -brak ruchu na skutek braku fizycznej możliwości jego wykonania (kwestia zaniechania).
Czynem jest psychicznie sterowane zewnętrzne zachowanie się człowieka Czyn to pewna wyodrębniona zamknięta całość. Za czyn uznaje się określone fragmenty ludzkiego zachowania, stanowiącego pewne continuum gwarancyjny charakter czynu – zabezpiecznie przed karaniem za zjawiska wewnętrzne, podkresla oparcie odpowiedzialności karnej na zjawiskach zewnętrznych – cogitationis poenam nemo patitur – myśli nie podlegają karze); nie może więc nim być w szczególności myśl wyrażająca zamiar popełnienia przestępstwa.
Koncepcje czynu Koncepcja naturalistyczna-kauzalna - czynem jest zewnętrzne zachowanie się człowieka powodowane jego wolą; kompleks ruchów zewnętrznych (działanie) albo kompleks zahamowanych ruchów wewnętrznych (zaniechanie). Koncepcja socjologiczna Koncepcja finalna
Czy zaniechanie jest czynem? Swoista fikcja czynu „zaniechanie (określonego działania), będąc realnym obiektem niematerialnym, uzewnętrznia się poprzez działanie, którego zaniechający dopuszcza się w czasie, gdy zaniecha interesującego nas działania (Ł. Pohl, Czyn w prawie karnym, [w:] System Prawa Karnego. Tom 3, Warszawa 2012, s. 210 i n.). Nie sposób sprowadzić zaniechania do płaszczyzny ontologicznej, można o nim mówić dopiero po uwzględnieniu płaszczyzny normatywnej
II. Czyn zabroniony zgodnie z art. 115 § 1 k.k., czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej typizacja musi uwzględniać wszystkie postulaty wynikające z zasady nullum crimen sine lege znamiona typu czynu zabronionego – wyróżnione w warstwie deskryptywnej przepisu prawnokarnego wyrazy oraz wyrażenia, za pomocą których prawodawca konstytuuje warunki pozwalające orzec, że określone ludzkie zachowanie jest czynem zabronionym. czwórpodział znamion typu czynu zabronionego aby dana osoba mogła ponieść odpowiedzialność karną za popełnienie danego zarzucanego jej przestępstwa, należy w postępowaniu karnym ustalić, że zrealizowała ona bezwzględnie wszystkie znamiona wchodzącego w grę typu.
III. Czyn bezprawny Pojęcie bezprawności Okoliczności wyłączające bezprawność Bezprawność karna – sprzeczność z normą prawa karnego, naruszenie zakazu lub nakazu zawartego w tym prawie (A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 100). Bezprawność – sąd relacjonujący, wyrażający sprzeczność między faktycznym zachowaniem się człowieka a tym zachowaniem, które ustawa określa jako nakazane, albo też wyrażający zgodność między faktycznym zachowaniem się człowieka a zachowaniem, która ustawa określa jako zakazane (W. Wolter, Nauka o przestępstwie. Analiza prawnicza na podstawie przepisów części ogólnej kodeksu karnego z 1969 r., Warszawa 1973, s. 101).
Pierwotna legalność zachowania sprawcy Wtórna legalność zachowania sprawcy Bezprawność kryminalna – koniunkcja formalnego zakazu karnego i braku kontratypu
IV. Czyn karygodny Pojęcie społecznej szkodliwości Kryteria wyznaczania społecznej szkodliwości Znikomość/nieznaczność społecznej szkodliwości Ustalanie społecznej szkodliwości in abstracto i in concreto Koncepcja przedmiotowo-podmiotowa
„Społeczna szkodliwość czynu zabronionego jest właściwością stopniowalną, a wynika to wprost z treści art. 1 § 2 k.k. Należy jednak podkreślić, że ustawodawca nie pozostawił orzekania co do stopnia społecznej szkodliwości swobodnej ocenie sądu, skoro w art. 115 § 2 k.k. określił kwantyfikatory tej oceny. Sformułowanie "sąd bierze pod uwagę" zawarte w cytowanym przepisie oznacza, że sąd orzekający nie może pominąć żadnego z tych kryteriów oceny, chyba że któreś z nich nie odnosi się do znamion ustawowych konkretnego typu przestępstwa.” (wyrok SN z dnia 22 lutego 2018 r., II KK 349/17, LEX nr 2449784 „1. Ustawodawca, formułując w art. 115 § 2 k.k. normatywne przesłanki oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu, zbudował zamknięty katalog okoliczności, z których każda charakteryzuje się prawną doniosłością. Pominięcie w ocenie którejkolwiek z nich, czy też formułowanie własnych okoliczności, odmiennych od ustawowych i nadawanie im zasadniczego znaczenia, stanowi naruszenie prawa materialnego. 2. Jeżeli w art. 1 § 2 k.k. mówi się o znikomej społecznej szkodliwości czynu, to wymóg znikomości dotyczy społecznej szkodliwości ocenianej kompleksowo, nie zaś jej poszczególnych faktorów.” (wyrok SN z dnia 19 października 2016 r., V KK 250/16, LEX nr 2152411) „Niedopuszczalne jest uzależnianie oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu od czynników bezpośrednio z nim niezwiązanych, które wystąpiły przed jego popełnieniem albo po jego popełnieniu.” (uchwała SN z dnia 23 czerwca 2014 r., SNO 27/14, LEX nr 1480066)
V. Czyn zawiniony nullum crimen sine culpa art. 1 § 3 k.k., art. 53 § 1 k.k. (stopniowalność winy) pojęcie winy rozdzielenie winy od strony podmiotowej czynu zabronionego wina umyślna i nieumyślna w prawie karnym okoliczność wyłączające i umniejszające winę brak wyraźnie wskazanych kwantyfikatorów, jak w art. 115 w odniesieniu do społecznej szkodliwości
Teorie winy we współczesnej dogmatyce prawa karnego 1. Teorie psychologiczne Teoria woli (R. von Hippel) – związek między sprawcą a czynem (przestępnym skutkiem) polegać miał na tym, że sprawca chciał popełnienia czynu (skutku), a zatem obejmował go swoją wolą Teoria wyobrażenia (F. von Liszt) – uzupełnienie teorii woli o element intelektualny – świadomość, że może dojść do popełnienia czynu zabronionego Problem przestępstw nieumyślnych – zwłaszcza w przypadku nieświadomej nieumyślności
Wina to możliwość postawienia sprawcy zarzutu 2. Teorie normatywne Wina to możliwość postawienia sprawcy zarzutu Wymagalność zgodnego z prawem zchowania Wymagalność a zarzucalność – ad immposibilia nemo obligatur Kompleksowa teoria normatywna Czysta teoria normatywna (teoria finalna) Wina ujmowana funkcjonalnie
Normatywna struktura przestępstwa A. Zoll, O normie prawnej z punktu widzenia prawa karnego, Krakowskie Studia Prawnicze XXIII, 1990, s. 69-95. Koncepcja norm sprzężonych w prawie karnym Norma sankcjonowana (wyznaczająca określonemu podmiotowi w określonych okolicznościach jakieś zachowanie) – nie kradnij Norma sankcjonująca (kompetencyjna) – każdy, kto kradnie, ma zostać ukarany – norma uznawana niekiedy jako właściwa norma prawa karnego
Podział przestępstw Zbrodnia/występek Przestępstwa powszechne i indywidualne Przestępstwa formalne i materialne (skutkowe) Przestępstwa ścigane z urzędu i na wniosek Typy podstawowe i zmodyfikowane (uprzywilejowane i kwalifikowane)